PALIZ EKINLERINIŃ ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES
SHARALARI
Reje
1. Kapusta aq gu`belegi keltiretugın zıyanı hám oǵan karsı gures sharaları.
2.Ak kanattın palız eginlerine keltiretugın zıyanı.
2. Ak kanat zıyankesine karsı gures sharaları.
Kapusta aq gu`belegi. Kapusta aq gu`beleginin` rawajlanıwın baqlaw
ta`biyatta
jıynalg`an
quwırshaqlardan
ha`m
sadoklarda
topıraqtag`ı
quwırshaqlardan ushıp shıqqan sonday-aq ushıp ju`rgenlerin tutıw ha`m jaqtıg`a
tu`skenlerin tutıw jolı o`tkeriledi.
Kapusta aq gu`beleginin` qıslap qalg`an quwırshaqlardan ushıp shıg`ıw
mu`ddetleri jıllar boyınsha aytarlıqtay ha`r qıylı ha`m hawa rayı jag`daylarına
baylanıslı boladı. Gu`beleklerdin` ushıp shıg`ıwının` baslanıwı ortasha sutkalıq
hawa temperaturası 14,5-16,5oC ha`m quwırshaqlardın` jaylasıw qatlamındag`ı
topıraq temperaturası 18-19
oC bolg`anda baslanadı. Topıraqtın` betki
qatlamındag`ı na`tiyjeli temperatura jıyındısı gu`beleklerdin` ushıp shıg`ıwı
baslang`an waqtına kelip 148,5-188,5 oC quraydı. Solay etip, ta`biyatta ushıp
shıqqan gu`beleklerdin` ha`reketlerin bahalaw jaqtılı tutqıshlarg`a tu`sken ha`m
sadoktag`ı topıraqta saqlang`an quwırshaqlardan ushıp shıqqan gu`beleklerdi
bahalaw arqalı olardın` ulıwma ushıp shıg`ıwın ha`m ha`r bir a`wladının` ayırım
ushıp shıg`ıw mu`ddetlerin belgilewge boladı.
Kapusta aq gu`belegi birinshi a`wladının` gu`beleklerinin` ushıp shıg`ıwı may
ayının` birinshi ha`m ekinshi on ku`nliginde baslanadı hm iyun ayının` ekinshi
ha`m u`shinshi on ku`nligine shekem dawam etedi.
Ekinshi a`wladının` gu`beleklerinin` ushıp shıg`ıwı iyul ayının` birinshi ha`m
ekinshi on ku`nliginde baqlanadı ha`m sentyabr ayına shekem dawam etedi.
Kapusta aq gu`belegi 3-4 a`wladı rawajlanadı.
Kapusta aq gu`beleginin` qanatların jayg`anda 60 mm, ge shekem jetedi.
Aldıng`ı qanatının` ortasında eki qara daqshası bolıp, qanatının` ushları qaraltım
qon`ır ren`li. Zıyankes gu`belek qosımsha awqatlang`annan son`, qabırshaqları
anıq ko`terilip turatug`ın, forması uzınsha shiyshe sınap ma`yeklerin top-toptan
japıraqlardın` astıng`ı ta`replerine jaylastıradı. Ma`yek ren`i anıq sarı, qurtları
sarg`ın ko`k ren`li denesi qaraltım daqshaları ha`m tu`kleri menen qaplang`an.
Uzınlıg`ı 40-45 mm, segiz jup ayaqları bar. Quwırshaqları ashıq tu`rde bolıp jaz
dawamında o`zleri zıyanlag`an o`simliklerde, atız shetlerindegi ag`ash deneli
yamasa mayda sho`plerde ko`plep ushırasadı. Uzınlıg`ı 25 mm, ren`i sarg`ısh-jasıl.
(1 suwret).
1- atalıq, 2- analaıq, 3- máyegi, 4- qurtı, 5- quwırshag`ı, 6- zıyanlang`an kapusta
japırag`ı.
Kapusta aq gu`beleginin` mayegi
Kapusta aq gu`beleginin` quwırshag`ı
Kapusta aq gu`beleginin` lichinkası
Kapusta aq gu`belei bizin` jag`dayımızda 3-4 a`wlad beredi. Gu`belekler
birinshi da`wirinde 14-30oS temperaturada aktiv ha`reketlenedi. Birinshi a`wladı
mayda ortasha sutkanın` temperatura 14-18 oC da, ekinshisin iyul ayında ko`p
sanda bahalawg`a boladı. Gu`belekler qosımsha azıqlandırılg`anda (gu`l nektarı
menen) 2-3 ha`ptege shekem azıqlandırılg`anda 3-8 ku`nge shekem jasaydı.
Kapusta aq gu`belegi qurtları ha`m gu`belekleri ushın egislikti suwg`arg`anda
qolaylı mikroklimatlıq ha`m azıqlıq jag`day jaratıladı, bunı suwg`arılg`an
uchastkadag`ı zıyankestin` joqavrı sanda bolıwı menen tu`sindiriwge boladı
keste
Kapusta aq gu`belegi qurtlarının` bir o`simliktegi sanı.
0,1-0,6
Atızlar
4.VI
12.VI
24.VI
4.VII
14.VII
24.VII
4.VIII
Suwg`arılmag`an
0,1
0,3
0,5
-
0,2
0,4
0,6
Suwg`arılg`an
0,3
0,5
0,6
0,2
0,4
0,6
0,7
Kapusta aq gu`beleginin` ba`hrgi ha`m jazg`ı a`wladlarının` ushıp shıg`ıwı
bizin` jag`dayımızda hawa rayı ha`m basqada sırtqı ortalıq faktorlarına baylanıslı
may ayının` basınan aprel ayının` ko`rsetkishler zıyankestin` jasaw ortalıg`ına
ıg`allıqqa azıqlıq ortalıqqa, qurtlarının` rawajlanıw dawamlılıg`ına da baylanıslı
boladı.
Kapusta aq gu`belegi biologiyalıq ayırmashılıg`ın u`yreniw ta`biyg`ıy
jag`dayda olardı quwırshaqlarının` salmag`ına baylanıslı atalıq ha`m analıq
gu`beleklerinin` qatnasın anıqladıq. Usı maxsette ta`biyg`ıy sharayat jaratıwda
entomologiyalıq sadoklardan paydlalanıldı. O`tkerilgen bahlawlarg`a qarag`anda,
ko`pshilik sanda atalıq gu`beleklerge qarag`anda analıqlar ko`p sanda ushıp shıqtı.
Gu`beleklerdin` ushıp shıg`ıw da`wirinde ortasha sutkalıq hawa temperaturası
14-18 oS tı quraydı, al quwırshaqlar qıslap qalg`an topıraq qatlamındag`ı
temperatura 18-19 oS quraydı. Usı da`wirdegi topıraqtın` betin qatlamındag`ı 10 oS
tan joqarg`ı temperatura jıyındısı 150-190 oS boladı.
Ushıp shıqqan kapusta aq gu`beleginin` jınıslıq ma`yek qoyıwshılıg`ı
zıyankestin` massalıq ko`beyiwine alıp keletug`ın tiykarg`ı ko`rsetkishler bolıp,
u`lken a`meliy a`hmiyetlerge iye. Ilimiy a`debiyatlardag`ı mag`lıwmatlarg`a
qarag`anda, gu`beleklerdin` jınısıy o`nimdarlıg`ı ja`ne qosımsha azıqlanıwının`
arasında belgili baylanıslar barlıg`ı anıqlang`an.
Kapusta apq gu`beleginin` jınısıy o`nimdarlıg`ı ha`m olardın` jasaw
dawamlılıg`ın anıqlaw ushın ha`r qıylı azıqlıq ortalıq jaratılg`an sadoklarg`a jup
osoblardan jiberip baqlaw jumısların o`tkerdik. Sadoklarg`ap gu`beleklerdin`
ma`yek salıwı ushın ıdısqa kapusta o`nimligi otırg`ızıladı. Ta`jiriybeden 7 variant
sınap ko`rildi: qosımsha azıq berilmegen tek g`ana ishimlik suwı berilgen,
qosımsha azıq retinde qant eritpesi to`mendegi kontsentratsiyalarda berildi
5,10,15% ha`m 20% qant eritpesi paxta tu`yirtpegine sin`dirilgen tu`rinde,
gu`beleklerdin` qonıwına qolayldı etip qoyıladı. Bir variantta atalıq gu`liller
tuwısına kiretug`ın o`simliginin` bir top gu`li qoyıladı. Gu`l toplamı ha`r ku`ni
almapstırılıp, ornına jan`ası qoyıp barıladı. Ha`r bir sadokta bir jup osoblar
baqlanadı.
keste
Kapusta aq gu`beleginin` ma`yek qoyıwshılıg`ına ha`m tirishilik rawajlanıwına
qosımsha azıqlandırıwdıń ta`siri
Variantlar
Bir gu`belektin` qoyg`an
ma`yeklerinin` sanı
Gu`beleklerdin` o`mirinin`
uzaqlıg`ı (ku`n)
Azıqlandırılg`an
En`
to`men
En`
joqarı
Ortasha
Atalıq
Analıq
Suw
88
260
184
6
8
Qant eritpesi 5%
558
908
671
7
9
-//- 10%
584
1496
908
9
10
-//-15%
720
1529
1116
9,6
11
-//-20%
918
1482
1243
8,5
9
Temir gu`li
549
832
688
7,4
896
Mag`lıwmatlarg`a qarag`anda, kapusta aq gu`beleginin` tirishilik etiw
uqıplılıg`ı ha`m ma`yek qoyıwshılıq qa`siyeti belgili da`rejede azıqlıq ortalıqqa
baylanıslı ekenligi ma`lim boldı. Ta`jiriybedegi gu`belekler azıqlandırılmag`anda
ma`yek qoyıw sanı ortasha 146 dana o`mirinin` sozılıwı 6 ku`ndi quradı. Bul
ko`rsetkish qant eritpesi berilgen variantlarda sa`ykes 671 den 1243 dana 7-11 ku`n
boldı.
Solay etip, ta`biyg`ıy sharayatta kapusta aq gu`belegi populyatsiyasının`
saqlanıp qalıwında qorshag`an ortalıqtag`ı azıqlıq sharayat u`lken ta`sirin tiygizedi.
Kapusta aq gu`beleginin` zura`a`tlikke ta`siri. Kapusta aq gu`beleginin`
azıqlıq o`simliklerdi tan`law qa`siyeti boyınsha qa`dimgi polifaglarg`a jatadı.
N.N.Bogronov Katkov mag`lıwmatına qarag`anda, olar ha`r qıylı orınlarda
ko`beyedi, sonın` ishinde u`y qaptalı o`simliklerinde rawajlanıp zıyanlaydı ha`m
atanaq gu`lliler tuwısına kiretug`ın eginlerge o`tedi. Kapusta aq gu`belegi tiykarg`ı
zıyan keltiredi, siyrek jag`daylarda tu`rpi, shalg`am, salat, roj, kenep ha`m basqa
o`simliklerdi ku`shli zıyanlaydı.
Kapusta aq gu`belegi qurtlarının` u`lken zıyan keltiretug`ınlıg`ı I.S.German
(1920) aytıp o`tip, ayrım jılları usı zıyankestin` keltirgen zıyanınan birde
jaraqatlanbag`an kapusta kachanın tabıw qıyınshılıg`ın ataydı. G.S.Drujematov
ha`m E.N.Jitkevich (1966) ko`rsetiwinshe ayrım xojalıqlarda kapusta egisliginde
62% ke shekem o`simlikler jaraqatlang`an. Na`tiyjede 31% o`simlikler o`nim
bermegen.
Kapusta aq gu`beleginin` ma`yekten shıqqan qurtlarının` qant la`blebisine
keltiretug`ın zıyanına itibar beriw a`hmiyetke iye. Sebebi qurtlar japıraqtın` jumsaq
etin, siyrek tamırshaların kemirip jeydi. Bunda japıraq tamırları ayaqshası ha`m
tamırı arqalı qant elementlerinin` ha`reketleniwi toqtaydı.
Bunnan basqa qurtlar zamarrıqlı parazitlerdi tarqatadı. Bunda zamarrıq
sporaları jaraqatlang`an ornınan o`tedi ha`m o`simliktin` zıyanlang`an bo`limleri
shiriydi ha`m nabıt boladı.
Sobıqlı eginlerde qurtlar japıraqlardı, g`umshalardı tesip kemiredi, tu`yinsheler
ishinek o`tedi ha`m tuxımlardı joq etedi.
Zıyankestin` massalıq ko`beygen da`nli sobıqlı eginlerdin` da`n ha`m saban
o`nimli gektarına 50-60% ke kemeyedi. A`sirese kesh piser sortları ha`m egislikler
ku`shli zıyanlanadı.
Kapusta aq gu`beleginin` kishi jastag`ı qurtları japıraqlardın` jumsaq eti menen
azıqlanadı. Besinshi jasta kachandı jen`il kemiredi, al altınshı jastag`ı qurtlar
kachandı kemirip tesiksheler payda etedi. Qurtlardın` kachandı kemirip jewi
avgust, sentyabr ha`m oktyabr aylarında to`men temperaturag`a baylanıslı dep
tu`sindiriwge boladı. Zıyankestin` sanı ko`beygen jılları ken` maydanlarg`a
tarqaladı ha`m qurtları ha`r qıylı awıl xojalıq eginleri menen azıqlanadı. Qurtlar
la`blebi o`simliginin` japıraqların ayrım jag`daylarda jer betinen shıg`ıp turg`an
tamır bo`limin, ma`kke o`simliginde pochatkalardag`ı to`mengi ha`m joqarg`ı
da`nlerdi kemirip jeytug`ınlıg`ı anıqlandı.
Kapusta egisliginde o`simliktin` kochan oraw fazasında zıyanlanıwı onın`
zura`a`tlik qa`siyetin jog`altıwına alıp keledi. Zıyankes qurtının` keltiretug`ın
zıyanı aradan bir neshe waqıt o`tkennen son` qorg`aw ilajları na`tiyje
bermeytug`ını keyin bilinedi Sonın` ushın o`simliktin` kachan oraq da`wirinde en`
kem sanda qurtlar anıqlang`anda tez profilaktikalıq gu`res ilajların qollanıw
za`ru`r. Ta`jiriybe o`tkeriw dawamında erte ha`m kesh piser kapustalardın`
rawajlanıwı salıstırg`anda, kem piser kapusta tezde ha`m ko`p zıyanlang`anlıg`ın
anıqladıq. Bul jaz aylarında populyatsiya sanının` tıg`ızlıg`ının` kesh kapustalarda
joqarı boladı. Zıyanlang`an kapustalardın` ortasha mug`darı kem piser kapustanın`
mutovka fazasında 24% ti, erte egilgen kapustada 6% ten aspadı
Qurtlar tiykarınan sırtqı japıraqlardı kemirip jeydi. Ayrım jag`daylarda ishki
japıraqlardı zıyanlaydı. Ishki japıraqlardı kemirgende qurtlardı kachang`a zıyan
tiygizetug`ınlıg`ı anıqlanadı. Qurtlar kachan ishine 1 sm kemirek barıwı, onın`
ishinde azıqlanıwı kachan ishinde qaldıq qaldırıwı, o`nimnin` saqlaw da`wirinde
shiriwine alıp keledi ha`m sapasın to`menletedi.
keste
Kapusta o`simliginin` kachan oraw da`wirinde zıyanlanıwı
Variant
Zıyan beriw da`rejesi, %
Erte
kapusta
qurt sanı 1-
o`simlikte
Kesh
kapusta
qurt sanı 1-
o`simlikte
1
50
0,5
71
2
2
54
1,0
78
3
