Patogen spiroxetalar. Rikketsiyalar Ma’ruza rejasi: 1. Spiroxetalar umumiy xarakteristikasi. 2. Zahm, so‘zak, xlamidioz, mikopazmoz qo‘zg‘atuvchilari umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi. -chidamliligi. - odam va hayvonlar uchun patogenligi. - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish. Patogen spiroxetalar Spiroxaetaceae oilasiga kirib, bu oilaga 5 ta avlod mansub bo‘lib, shulardan uchtasi patogen hisoblanadi. Bular: 1) Treponema pallidum zaxm va franbeziya qo‘zg‘atuvchilarini o‘zichiga oluvchi; 2) Bit va kanalardan yuqadigan epidemik qaytalama tif qo‘zg‘atuvchilarini o‘zichiga oluvchi Borellia 3. leptosperoz qo‘zg‘atuvchilaridan iborat lentospira avlodi. Spiroxetalar tanasi ingichka uzun-uzun buralgan buramalardan iborat harakatchan mikroorganizm bo‘lib, ular bir-birlaridan o‘ramlarni soni jihatidan katta-kichikligi, spiralini chuqurligi va boshqa belgilari bilan ajralib turadilar. Spiroxetalar sistematika jihatidan qaralganda ular bakteriyalar va protozoalar oralig‘idagi mikroorganizm hisoblanadi. Spiroxetalar bo‘yalishi jihatidan ham bir- birlaridan farq qilishadi ya’ni Treponema pallidumlar Romanovskiy-Gimza usulida yomon och pushti rangga bo‘yalsa, leptospiralar kulrangga, borelliyalar esa ko‘k- binafsha ranga bo‘yaladi. Demak sproxetalar tashqi ko‘rinishi va gr(-)ligi bilan bir- birlariga o‘xshashsa Romanovskiy-Gimza bo‘yoqlari bilan bo‘yalishiga qarab bir- biridan farqlanadi. Spiroxetalar keltirib chiqaradigan kasalliklarni spiroxetozlar deb ataladi. Treponemapallidum avlodini bitta turi kasallik keltirib chiqaradi. Zaxm (sifilis)- Lues. Zaxm odamda rangsizTreponemapallidum paydo qiladigan va barcha organlar hamda to‘qimalarni shikastlanishi bilan o‘tadigan surunkali venerik infeksion kasallik hisoblanadi. Zaxm qo‘zg‘atuvchisi Tgeropema pallidumni 1905 yilda nemis olimi Shaudin va Gofmanlar zaxm yarasidan ajratib olishgan. Morfologiyasi. Treponemapallidum bir-birisiga yaqin joylashgan 8-14 ta buramadan iborat grammanfiy mikroorganizm hisoblanib Romanovskiy-Gimza usulida och pushti rangga bo‘yaladi va shuning uchun ham bularni oqishTreponemapalli dumlar deb ataladi. Bundan tashqari tureponemalarni tush bilan bo‘yab negativ bo‘yab ko‘rilganda spiroxetalar bo‘yalmay qolishi va bu qora fonda yaqqol ko‘rinib turadi. Zaxm qo‘zg‘atuvchilari harakat qilishi bilan og‘iz bo‘shlig‘i va jinsiy organlarda uchraydigan saprofit spiroxetalardan farq qiladi. Patogen spiroxetalar bir me’yorda harakat qilib uch xil harakati ya’ni vint shaklida buralib, oldinga siljib ba’zan tanasini bukib keyin rostlab harakatlanishi mumkin. Spiroxetalarni bir uchi o‘tkir va buramalari simmetrik mikroorganizmlar hisoblanadi. Bular organizmga tushgandan keyin sista xosil qilishi va bu esa ularni remenga o‘xshab bujmayib qisqarishi atrofida mutsin xosil qiladi. O‘stirish va zahar xosil qilishi. Nafas olishiga qarab anaerob mikroorganizm. Optimal o‘sish harorati 350S asosan miya yoki buyrak to‘qimalarida o‘stiriladi. Ba’zi xollarda tovuq embrionining xorion allantoislarida o‘stiriladi. Bular oddiy oziq muhitlarda o‘smaydi. Endotoksin xosil qiladi. AG tuzilishi va fermentativ xususiyati. Fermentativ xususiyati jihatdan aktivligi judayam past. AG tuzilishi esa juda murakkab lipidli, proteinligi polisaxaridli murakkab komplekslardan iborat. Chidamliligi. Treponemapallidum tashqi muhit omillariga sezgir mikroorganizm hisoblanib, quyosh nuri ta’sirida bir necha minutdan so‘ng xalok bo‘ladi. 400S gacha qizdirilganda 2 soatdan keyin, 550S haroratda 15 minutdan so‘ng xalok bo‘ladi. Quritilganda va odatiy dezinfeksiyalovchi moddalar ta’siriga ham chidamsiz mikroorganizm hisoblanadi. Past darajali haroratlarga kasallik qo‘zg‘atuvchisi chidamli hisoblanib, bemor spermalarida so‘lagida hamda avariya va boshqa falokatlardan o‘lgan murdalarga ko‘p vaqtgacha saqlanib qoladi (Masalan: pat-anat. vrachlar murdalarni yorganda yuqishi mumkin. Bir pat-anat. vrach o‘lgan ayol murdasini yorgandan keyin uni qo‘lida qattiq shankr xosil bo‘lishi kuzatilgan, lekin bu vrach o‘ta tartibli bo‘lgan). Demak kasallik qo‘zg‘atuvchisi past haroratlarga chidamli hisoblanib, muzlatishga bir yilgacha bardoshberadi. Hayvonlar uchun patogenligi. Tabiiy sharoitlarda hayvonlar zaxm kasalligi bilan og‘rimaydilar. Tajribada kasallikni maymunlarga, olmaxon va quyonlarga yuqtirib o‘rganishimiz mumkin. Patogenez. Zaxmkasalligini manbai bemor odam hisoblanib, kasallik ko‘pincha jinsiy aloqa natijasida bemor odamdan sog‘lom odamga yuqadi. Ba’zi paytlarda maishiy aloqalarda ya’ni bemor chekkan sigaretni chekish, stakan va boshqa idishlardan foydalanish natijasida yuqishi mumkin (Masalan: bir ayolda ahloqiy vazmin uning labida qattiq shankr xosil bo‘lishi kuzatilgan va bu holatdan hamma xayron. Surishtirib ko‘rishsa bu ayol yoz oylari davrida bir joyga kidirib borgan va havo issiq bo‘lganligi tufayli suv ichgisi kelib suv axtargan, suv yo‘q, keyin qarasa bir ayol pivo sotib o‘tirganini ko‘rib, yarim krushka pivo olib ichgan o‘sha ayoldan shundan keyin bu pivo ichgan ayolga bu kasallik yuqqani ma’lum bo‘lgan). Kasallik qo‘zg‘atuvchisini kirish darvozalari odam shikastlangan joylari ya’ni teri va shilliq pardalar hisoblanadi. Kasallikni yashirin davri o‘rtacha 3-4 hafta davom etadi. Kasallikni yashirin davri cho‘zilishi yoki qisqarishi mumkin bu esa organizmni holatiga bog‘liq bo‘ladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi kirgan joyda tagi qattiq og‘rimaydigan kichik yaracha paydo bo‘ladi, shuning uchun ham buni qattiq shankr xosil bo‘lishi ya’ni zaxmni birinchi davri deb ataladi. Qattiq shankr aniq bir chegaradan iborat (tagi yaltiroq tarelkashaklida bo‘ladi). Bu yerda limfa tugunlari kattalishib qattiq bo‘lib qoladi, lekin yallig‘lanish belgilari ko‘rinmaydi. Odatda limfa tugunlarida og‘riq bo‘lmaydi. Bemorda subfabril harorat tunda ayniqsa suyaklarda og‘riq bo‘lishi, uyqusizlik va bosh og‘rig‘i kuzatiladi. Zaxmni 1-davri ya’ni qattiq shankr 6-7 haftadan keyin o‘z-o‘zidan yo‘qolib o‘tib ketadi. Bunday holatni ko‘rgan bemorlar men endi tuzaldim deb xotirjam yurishadi, lekin aslida bu qattiq shankrdagi Treponemapallidumlar organizmni hamma joyiga tarqalib ketgan bo‘ladi. Kasallikni 5-6 haftasidan keyin ikkinchi davr boshlanadi. Bunda kasallik qo‘zg‘atuvchisi organizmni hamma joyiga tarqalib teri va shilliq pardalarni zararlab har xil toshmalar paydo bo‘ladi. Demak spiroxetalar butun organizmga tarqalib tomirlar endoteliysini shikastlantiradi va natijada bemorlarda toshmalar xosil bo‘lishi kuzatiladi. Toshmalar qizilchaga o‘xshash ba’zan papula ba’zan pufakcha yaralardan iborat bo‘ladi. Bu toshmalar bir paytlar yo‘q bo‘lib ketishi keyin yana paydo bo‘lishi holatlari kuzatiladi. Bu holatda esa toshmalar gruppalashgan ya’ni yig‘ilib-yig‘ilib joylashgan bo‘ladi. Agarda bu davrda bemor davolanmasa unda kasallikni bu davri ya’ni toshmali davri 2-3 oydan bir necha ya’ni 2-3 yillargacha cho‘ziladi va zaxmni uchinchi davri ya’ni gumma davri boshlanadi. Bundan ichki organlarda, teri ostida katta-katta xosilalar gummalar xosil bo‘ladi. Demak bu yerda chuqur organlarda mahalliy yallig‘lanishlar bu joylarda esa tutash infiltratsiyalar boshlanishi keyin bu to‘qimalar yemirilishi natijasida gumma xosil bo‘ladi. Gumma teri, tog‘ay, suyak, ichki organlarda ko‘pincha esa nerv sistemasi va qon tomirlarida paydo bo‘ladi, bu esa organlarni yemirib chuqur o‘zgarishlarga olib keladi. Bu davr asosan 10 yilgacha davom etib bu davr odam uchun ahloqiy tarafdan shaxs sifatida odamiylik qiyofasini yo‘qotadi. Gumma davrida spiroxetalarni topilishi qiyin lekin bemor davolanmasa spiroxetalar ularni organizmida saqlanib qolaveradi va ko‘pincha spiroxetalar kasal odamni M. N. S sida to‘planib kasallikni 4 davri parasifilis davriga sababchi bo‘ladi. Bu davrda asosan bemorni M. N. S shikastlanib orqamiya kasalligi Tabes dorsalis va yildan-yilga rivojlanuvchi falaj paralysis progressivalar yuzagachiqadi. Rivojlanuvchi falajda sezgi va harakat yo‘llari borgan sari ishdan chiqib turli falajlar yuzaga keladi. Bu davrda Treponema pallidumlar asossan nerv to‘qimada ko‘plab uchraydi. 1, 2- zaxmda odamda pushtsizlik bo‘lmaydi. Bu degani ayol hamhomilador bo‘lishi erkak ham homila qilish xususiyatiga ega. Bunda bolalar yarim chirigan holatda tug‘ilishi mumkin. Bundan tashqari tug‘ma zaxm ham kuzatiladi. Bunda kasallik qo‘zg‘atuvchisi ona qornida bolaga yo‘ldosh orqali o‘tib bola zaxm kasalligi bilan tug‘ilishi mumkin. Bunda Getchinson triadasini kuzatish va bu uchlik orqali shu bolani hechqanday laboratoriya tekshirishlarsiz tug‘ma tarzda zaxm bilan tug‘ilganini bilib olishimiz mumkin. Immunitet. Odamda zaxmga qarshi tug‘ma va hayot davomida orttirilgan immunitet yo‘q. Bir marta kasallangan odam bir necha marta kasallanishi kuzatiladi. Nima uchun hayot faoliyati davomida orttirilgan immunitet yo‘q AG ga qarshi AG xosil bo‘lmaydimi degan savol tug‘ilishi mumkin AGga qarshi AG xosil bo‘ladi, lekin himoya qilish darajasi past bo‘ladi. Laboratoriya diagnostikasi. 1. mikroskopik. 2. Serologik reaksiyalar: Vasserman, Kan va Zaks Vitebskiy reaksialari 3. Immunoflyuoressensiya reaksiyasi okish Treponema pallidumral immobilizatsiya reaksiyasi. Davolash va oldini olish. Samalari vaksinalarningyukligi boiz, zaxmning vaksina profilaktikasi xanuzgacha ishlab chikilmagan. Ximio-terapiya maksadida asosan antibiotiklar, shuningdek vismut preparatlari va boshkalardan foydalaniladi. So‘zak (gonoreya). So‘zak – gonokokk keltirib chiqaradigan asosan siydik-jinsiy organlari shilliq pardalari, ko‘z konyuktivalarini spesifik yiringli yallig‘lanishi bilan o‘tadigan yuqumli venerik kasallik hisoblanadi. So‘zak qo‘zg‘atuvchisi Neisseriae oilasiga va Neisseria avlodiga mansub bo‘lib kasallik qo‘zg‘atuvchisi Neisseria gonorr’oeae deb ataladi. 1879 yilda Neysser so‘zak bilan og‘rigan odamni uretrasidan oqqan yiringdan kasallik qo‘zg‘atuvchisini ajratib olgan. Morfologiyasi. Gonokokklar kofe donalari yoki loviyaga o‘xshab ketadi. Ko‘rinishi jihatidan ular meningokokklarga o‘xshaydilar. Bular botiq tomonlari bilan bir-biriga qaragan juft kokklardir. Gonokokklar barcha anilin bo‘yoqlari bilan yaxshi bo‘yaladigan spora xosil qilmaydigan harakatsiz grammanfiy mikroorganizm hisoblanadi. Patologik ashyoda gonokk atrofida kapsulasimon shilimshiq modda xosil bo‘ladi. O‘stirish. Gonokokklar oddiy oziq muhitlarda o‘smaydi. Oziq muhitlarga talabchan bo‘lib tarkibida qon, assit suyuqligi, qon zardobi bor oziq muhitlarda yaxshi o‘sadi. Optimal o‘sish harorati 370S muhit rN ni 7,2-7,4 ga teng. Gonokokklar vitaminlarga muhtoj mikroorganizm hisoblanib, ularni o‘sishi uchun muhitlar yetarli darajada nam bo‘lishi kerak. Assit agarda xosil bo‘lgan koloniyalari mayda 1-2 mm bo‘lib shudring tomchilariga o‘xshab shisha rangiga o‘xshash ko‘kimtir tiniq koloniya ko‘rinadi. Assitli bulonda esa kuchsiz loyqalanish xosil qilib, probirka tagiga cho‘kib qoladigan parda xosil qilib o‘sadi. Fermentativ xususiyati. Jihatidan gonokokklar kam aktiv hisoblanib faqat uglevodlardan glyukoza va dekstrozani kislota xosil qilib parchalaydi va mana shu xususiyati bilan gonokokklar meningonokokklardan farq qiladi. AG tuzilishi bo‘yicha gonokokklar bir xilda bo‘lmay bir qancha serologik variantlari tafovut qilinadi. Chidamliligi. Gonokokk tashki muhit omillariga kam chidamli hisoblanib, 400S da 2-3 soat davomida 560S da 5 minut mobaynida o‘lib ketadi. Sun’iy oziq muhitlarda 2-3 kundan ortiq yashay olmaydi. Shuning uchun ham bularni tez-tez qayta ekib turish lozim bo‘ladi. Kasalni kiyimi ko‘rpa-tushagi va boshqa buyumlarga bemor yiringi tekkan bo‘lsa bu buyumlarda gonoreya qo‘zg‘atuvchisi 1-2 kun tirik saqlana oladi. Sovitishga ham bardosh bera olmaydi. Bular ayniqsa kumush tuzlariga ayniqsa 1:6000 nisbatdagi kumush nitrat eritmasida 1 minut davomida o‘ladi. Shuning uchun ham bolalarda blenoreyani oldini olish uchun chaqaloqlar kon’yuktiva xaltasiga 2% li kumush nitrat eritmasidan 1-2 tomchi tomiziladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Tabiiy sharoitlarda gonorreya kasalligi bilan hayvonlar kasallanishmaydi. Laboratoriya sharoitida laboratoriya hayvonlariga yuqtirib o‘rganishimiz mumkin. Patogenez. Gonoreya kasalligida kasallik manbai bemor odam hisoblanadi. Kasallik bemor odamdan sog‘lom odamga jinsiy aloqa paytida, bemor odam ishlatgan buyumlardan foydalangandan keyin yuqishi mumkin. So‘zak asosan siydik yo‘llari va jinsiy organlarni shilliq pardasida yiringli infeksiya ya’ni yallig‘lanish kasalligini keltirib chiqaradi. Kasalli kjinsiy yo‘l bilan yuqqanda eng avval siydik yo‘lidan shilliq pardada yiringli yallig‘lanish uretrit boshlanadi. Zararlangan organdan yiring chiqa boshlaydi bemor siygan paytida achib og‘rish seziladi. Kasallikni o‘tkir formasida gonokokklar avval shilliq pardani betida bo‘lsa, keyin epiteliy to‘qimalar qatlamiga yetib borishi mumkin. So‘zakni o‘tkir formasida kasallik ko‘pgina qo‘shma organlarga tarqab erkaklarda prostatit, testikulit kuzatilishi mumkin. So‘zak kasalligini yangi boshlangan paytida davolanmasa o‘tkir forma surunkali formaga o‘tib ketadi. Asosan gonokokklar silindrik epiteliy bilan qoplangan organlarda kasallik qo‘zg‘aydi. Kasallikni yashirin davri 2-4 kunni tashkil qiladi. Gonokokklar shilliqli pardalarda ko‘payib qisman autoliz bo‘ladi. Autoliz natijasida ajralib chiqqan endotoksin ta’sirida yallig‘lanish sodir bo‘ladi. Yallig‘lanish joyida ko‘plab leykotsitlar to‘planib gonokokklarni fagotsitoz qila boshlaydi. Lekin leykotsitlar o‘z ichiga qamrab olgan gonokokklarni eritib hazm qila olmaganidan gonokokklar leykotsitlarning ichida ko‘paya boshlaydi va bu yerda tugallanmagan fagotsitoz hodisasi kuzatiladi. So‘zak kasalligi homilador ayollarda vertikal yo‘l, ya’ni yo‘ldosh orqali yangi tug‘ilayotgan chaqaloqqa o‘tadi va birinchi kunlari chaqaloqni ko‘zlarid ablenoreya boshlanadi. Kattalarda blenoreya kasalligi gonoreyada chiqqan yiringdagi gonokokklarni qo‘l-yoki sochiq orqali ko‘z kon’yuktivsiga o‘tkazishdan iborat. Blenoreya xavfli kasallik hisoblanib, bunda ko‘zni muguzli pardasi zararlanishi va odam ko‘r bo‘lib qolishi mumkin. Immunitet. Odamda so‘zakka qarshi tug‘ma immunitet yo‘q. Kasallanib sog‘aygandan keyin qisqa davom etadigan immunitet bo‘ladi va qayta kasallanishlar kuzatiladi. Labaratoriya diagnostikasi. 1. Mikroskopik, 2. Bakterialogik, 3. Surunkali kurinishida serologik usul (KBR). Davolash va oldini olish: Davolashda antibakterial immunoterapevtik, maxalliy va fizioterapevtik muolajalar olib boriladi. Sozakni vaksinoprofilaktikasi ishlab chikilmokda. Oldini olishda umumiy prafilaktika ishlari olib boriladi. Rikketsiozlarning laboratoriya tashxisi Sistematika bo‘yicha qaraganda rikketsiyalar bakteriyalar bilan viruslar oralig‘idagi mikorogramm usuli yordamida grammanfiy bo‘yaluvchi mikroorganizm hisoblanib, ularni birinchi bo‘lib 1909-1910 yillarda amerikalik olim Rikkets tomonidan kashf etilgan bo‘lib, bu mikroorganizmlar shu olim sharafiga rikketsiyalar deb ataladigan bo‘ldi. Rikketsiyalar taksonomiya bo‘yicha Richetsiales tartibiga, Richetsiasae oilasiga Richetsia munsub bo‘lib, bu oilaga Richetsia, Coxilla, Roche-’ima avlodlari kiradi. Bularni 30 dan ortiq kasallik chaqiradigan va 42 ta kasallik chaqirmaydigan turlari ma’lum. Rikketsiyalar ba’zi bir xususiyatlari bilan esa viruslarga o‘xshab ketadi. Rikketsiyalarni bakteriyalarga o‘xshash tomonlari. 1) Hujayra devori oqsil pardadan iborat. 2) Bakteriyalarga o‘xshab organoidlari mavjud. 3) Ham DNK ham RNK ushlaydilar. 4) Energiya bilan o‘z-o‘zini ta’minlaydilar. 5) Ularni ham fermentativ xususiyati mavjuddir. Rikketsiyalarni viruslarga o‘xshash tomonlari 1) Yashash muhiti - faqat hujayraichida parazitlik qilib yashaydi. 2) Hujayraning kimyoviy tarkibida yog‘lar uni 46% ini tashkil etadi. 3) O‘sishi viruslarga o‘xshash (sun’iy oziq muhitlarda o‘smaydi). 4) Xaddan tashqari mayda mikroorganizm hisoblanadi. Rikketsiyalar polimorf shaklli mikroorganizm hisoblanib, ularni tayoqchasimon, sharsimon, ipsimon, basmller va boshqa shakllarda bo‘lishi mumkin. Rikketsiyalar yashirin bo‘yoqlari bilan yaxshi bo‘yalmaydiganlar, ular asosan Romanovskiy – Gimza va Sil-Nilson usullari bilan bo‘yaladi. Ular harakatsiz, spora, kapsula xosil qilmaydigan mikroorganizm hisoblanadi. O‘zlaridan endotoksin ajratib chiqaradilar. Rikketsiyalar keltirib chiqaradigan kasalliklar rikketsiozlar deb ataladi. Rikketsiyalar bir necha guruhga bo‘linadi: Asosan rikketsiyalar turli yo‘llar bilan, ya’ni hashoratlar chaqqanda qon orqali, qonso‘rar hashoratlarni ahlati (bit, birgalar yoki yo‘llagikanalar) bilan yuqishi mumkin. Mikroorganizmlar tashqi muhit omillariga chidamsiz bo‘lib, xozirgi paytda ularni ikkita biologik shakli kuzatiladi. 1) Vegetativ holat (haqiqatdan ham kasallik chaqiradiganlar) 2) Tinch holatidagilar organizmga kirgani bilan ham kasallik kelib chiqmaydilar. Epidemik toshmali tif (ETT) ETT – bu it orqali yuqadigan va organizmda avvalo mayda qon tomirlari (arteriolalar, kapilyar) vam. n. s. zararlanadigan o‘tkir yuqumli kasalliklardir. Bundan tashqari (Ett) daintoksikatsiya, isitma, yurak-qon tomir sistemasining zararlanishi, rozeola-petekiya toshmalari paydo bo‘lishi holatlari kuzatiladi. (Ett) juda qadim zamonlardan hambu kasallik bilan ko‘plab odamlar kasallanib, xalok bo‘lgan. 1545 yilda tarixda birinchi bo‘lib italyan olimi Frakostoro bu kasallikni klinikasini o‘rganib, kasallik epidemiya ko‘rinishida tarqalishini isbot qilib berdi. 1878 yilda esa rus olimi O. O. Mochunovskiy (Ett) bilan kasallangan bemor qonini o‘zini organizmiga yuborib bu kasallikni yuqumli ekanligini isbotlab berdi. G. N. Minch esa (Ett) ni bit orqali yuqishini, keyinchalik esa fransuz olimi Nikol kasallikni bit orqali ekopremantda isbot qilib berdi. (Ett) dan epidemiyalar kuzatilgan vaqtlarni analiz qilib ko‘rsak bu davrlarni hammasi urush, ocharchilik va boshqa sabablar orqali xalqni nochor axvolga tushib qolgan paytilarida sodir bo‘lgani va bu kasallik million-million odamlarni yostig‘ini quritdi. Rus – fransuz urushi davrida namoyon qo‘shinlari bu kasallikdan jahon urushlari davrida, ayniqsa 1919-1922 yillarda Rossiyada bu kasallik juda avj olib ketgan. 1941-45 yillarda Sibir, Qozog‘iston, O‘rta Osiyoga ko‘chib kelgan aholi o‘rtasida va shu yerni aholisini yashash darajasi og‘irlashganligi tufayli (Ett) avj olib ketgan va ko‘p millionlab odamlarni yostig‘ini quritgani ma’lumdir. Xozirgi paytda (Ett) bilan yoppasiga kasallanish hodisalari tugatilgan, jumladan O‘zbekistonda ham, lekin sporadik formalari uchrab turadi. Morfologiyasi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisini birinchi chexiyalik olim Provachek 1910 yilda, keyin esa Rosha-Liliya tomonidan kashf etilgan bo‘lib chexiyalik olim sharafiga kasallik qo‘zg‘atuvchisini Richettsia pronazekii deb nomlash taklif qilingan. Kasallik qo‘zg‘atuvchisini harakatsiz va parda bilan qoplangan mikrorganizm hisoblanib, tuzilishlari shakli jihatdan gantelni eslatuvchi tayoqcha yoki diplokokklar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Romanovskiy – Gimza bo‘yoqlari bilan yaxshi bo‘yaladi. O‘stirish. Provachek rikketsiyalari oddiy oziq muhitlarda o‘smaydi. Ular asosan quyida ko‘rsatilgan: 1) To‘qima kum terelarida 2) Tovuq embrionini sariqligida 3) Lab-ya hayvonlarida (sichqon) 4) Bitlarga mikroklizma yo‘li bilan o‘stiriladi. Rikketsiyalar ayniqsa 250S haroratda tovuq embrionini sariqligida yaxshi o‘sishi kuzatiladi. Zahar xosil qilishi. Rikketsiyalarni termostabil oqsildan iborat endotoksin mavjuddir. Toksin 660S da parchalanib ketish holati kuzatildi. Agarda zahar oq sichqonlar organizmiga kiritilsa, unda 2-24 soatdan keyin ularga o‘tkir intoksikatsiya boshlanib, o‘lim bilan tugashi mumkin. AG tuzilishi. Provachek rikketsiyalariga ikkita AG bo‘lib, birinchisi yuza AG lipid, polisaxarid proteinli turga xos bo‘lmagan termostabil AG, ikkinchisiga ichki AG oqsil polisaxarid tuzilishiga ega turga aloqador termobil AG. Chidamliligi. Quritilgan va shikastlangan bitlarga rikketsiyalar 30 kungacha, bitlarni quruq najaslarida 6 kungacha tirik saqlanadi. 500S harorat ta’sirida 10 minut, 800S harorat ta’sirida esa 1 minut, 1000S harorat ta’sirida esa tezda xalok bo‘lishi kuzatildi. Asrsan Provachek rikketsiyalari past haroratlarga chidamli hisoblanib, ular uchun optimal harorat 3-40S hisoblanadi. - 600S, - 700S haroratlarda ham tirikligini uzoq vaqtgacha saqlab koladi. Dezinfeksiyalovchi dori mahsulotlaridan 0,5% li fenol aralashmasi, 0,25% farmolin aralashmasi ta’sirida rikketsiyalar bir necha daqiqalarda xalo kbo‘lishi mumkin. Hayvonlar uchun patogenligi. Tabiiy sharoitlarda hayvonlar toshmali tif bilan kasallanishmaydi. Laboratoriya sharoitlarida tajriba yo‘li bilan maymunlar va dengiz cho‘chqalarida kasallik keltirib chiqarib o‘rganishimiz mumkin. Oq sichqonlarga infeksiya yuqtirib ko‘rilganda ularda pnevmoniya alomatlari paydo bo‘lishi va ular zotiljamdan bir necha kundan keyin xalok bo‘lishlari kuzatildi. Patogenezi. Epidemik toshmali tifda infeksiya manbai bemor odam hisoblanadi. Kasallikni bit yuqtiradi. Bemorni chaqqanida bit ichagiga bemor qoni bilan birga rikketsiyalar tushadi va 5 kun davomida rikketsiyalar bit ichagining epitelion hujayralarida ko‘payadi va so‘ngra ahlati bilan tashqariga chiqadi. Shundan xulosa qilishimiz mumkinki bit bemorni chaqqanidan keyin 4-5 kundan so‘ng rikketsiyasi yuqtirish xususiyatiga ega bo‘ladi. Zararlangan bit sog‘lom odamni chaqqanda ko‘zga ko‘rinmaydigan kichkina jarohatga uning ahlati tushadi va bit chaqqan joy qashilganida rikketsiyalar jarohat orqali organizmga tushib, qonga o‘tadi. Qonga tushgan rikketsiyalar qon tomiri endoteliyasiga kirib tezlik bilan ko‘paya boshlaydi. Epiteliy hujayralari parchalangach rikketsiyalar qonga tushib, boshqa endoteliy hujayralariga kiradi va shu yerdako‘payishda davom etadi. Bu yerda albatta qon fermentlari ta’sirida rikketsiyalarni bir qismi xalok bo‘ladi va bo‘sh natijasida ulardan endotoksin ajralib chiqadi. Ajralib chiqqan endotoksin esa qon tomirlariga ta’sir qilib tomirlar devori tarangligini kamaytirib yuboradi. Shikastlangan tomirlar atrofida ayniqsa kapilyarlar, prekapilyarlar, arteriollarda ko‘p shaklli hujayra elementlari va makrofaglar yig‘ila boshlab toshmali tifni spesifik gramzlemalar yoki Davidovskiy-Popov tugunlari xosil bo‘ladi. Ko‘pincha bular miokardda buyrak usti bezlarida ayniqsa terida ko‘proq avj oladi. Bular esa nerv sistemasi va qon aylanishini buzilishiga olib keladi. Rikketsiyalar kasallikni yashirin davrini oxirgi kunlarida va apireksiyaga 3-6 kun qolgan vaqtda organlarda to‘qimalarda aniqlanadi. Ba’zibir odamlarda sog‘aygandan keyin hambu kasallik odamlarda sog‘aygandan keyin hambu kasallik qo‘zg‘atuvchilari organ va to‘qimalarda saqlanib qolib, ko‘p yillardan keyin ham kasallikka qaytalanishi (Brill kasalligi) kuzatiladi. Toshmali tifda bemor o‘rtacha 2 hafta issitmalaydi, keyin intoksikatsiya kamayib, bemor tuzala boshlaydi. Ammo bosh miyadagi uzgarishlar ancha keyinrok yo‘qoladi. Teridagi uzgarishlar petexiyalar va rozeopelar xosil bulishi bilan ifodalanadi. Immunitet. Bemor kasallik bilan kasallanib sogaygandan keyin mustahkam immunitet xosil bo‘ladi. Lekin bu kasallik 40-50 yillarda keyin ham takrorlanishi mumkin va buni Bril kasalligi deb ataladi. Bu kasallik klinik jihatdan bir oz yengil o‘tadi. Davolash va oldini olish. (Ett) bilan kasallangan bemorlar faqat kasalxonada davolanishadi. Bemorni parvarish qilish ya’ni yumshoq o‘rin va tekis bo‘lishi kerak. (Ett) ni davolashda tetratsiklin guruhiga kiradigan dorilar va levomitsetin yaxshi natija beradi. Antibiotiklar bilan birga intoksikatsiyaga qarshi dorilar ishlatiladi. Yurak-kon tomirlar sistemasining ahvoliga qarab tegishli dorilar (kofein, korazol, kordiamin, poradrenalin, mezaton, efedrin) tayinlanadi. Markaziy nerv sistemasining holatiga qarab tegishli choralar ko‘riladi. Bemorlar va toshmali tif kasalligiga gumon qilingan kishilar darhol kasalxonaga yotqiziladi. Infekiya o‘chog‘ida qayta-qayta dezinfeksiya va dezinseksiya choralari ko‘riladi. Bemorni kiyim-kechagi dezinfeksiya kameralaridan o‘tkaziladi. Ichki kiyimlarni qaynatilib 5% sovun eritmasi bilan yuviladi. Bemor bilan aloqada bo‘lganlar 23 kun davomida meditsina xodimlari nazorati ostida bo‘lib ularni harorati har kuni o‘lchab turiladi. Toshmali tifga qarshi emlash epidemiologik vaziyatga qarab amalga oshiriladi. Avvalo bu infeksiya yuqishi mumkin bo‘lgan odamlar emlanadi. Emlash uchun ishlatiladigan vaksina efirda o‘ldirilgan rikketsiyalardan tayyorlanadi. Vaksina 0,5- 1 mldan 5 kun oralab teri ostiga 3 martayuboriladi. Emlangandan so‘ng odamda paydo bo‘ladigan immunitet 6-8 oy saqlanadi. Endi toshmali tif bilan Bril kasalligi orasidagi farqlarni ko‘rib chiqamiz. Toshmali tif Brill kasalligi Klinik ko‘rinishlari kuchli Bunda odamlarda bit tomirlari (Tt) bilan hamma yoshdagi odamlar kasallanadi. KBR dadiagnostik titr 1:160 undan yuqori VGAR (1:1000) Veyl=Feliks reaksiyasi 1:200 Kuchsiz Bit topilmaydi Keksa odamlar kasallanadi. KBR 1:40 VGAR 1:200 ( - ) Endemik toshmali tif. Endemik toshmali tif Muzer rikketsiyalari tomonidan chaqiriladigan o‘tkir yuqumli kasallik hisoblanadi. Endemik toshmali tif birinchi bo‘lib ayrim kasallik davrida ro‘yxatga olingan. 1926-yillarda Avstraliyani portida ishlovchi ishchilar orasida uchragani kuzatildi-yu 1926-yilda maxsus epidemiologik anomularga asoslanib bu yerda kasallikni kelib chiqishida bitlar emas, balki boshqa bir narsa, ya’ni kemiruvchilar ekanligini aytdi. 1928 yilda birinchi bo‘lib kalamush toshmali tifli Muzer quyidagicha ya’ni dengiz cho‘chqasi miyaga mezoteliysida rikketsiyasimon hosilani aniqlad iva bu hosilani keyinchalik kalamush toshmali tifni qo‘zg‘atuvchisi ya’ni Kichettcia Mooser deb tan olindi. Epidemik toshmali tifni endemik rayonlariga Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, Xindiston, Janubiy-Sharkiy Osiyo, O‘rtaer dengizi, Atlantikalar kiradi. Bir davlatdan ikkinchi davlatga kasallikni keltirilishi natijasida ikkilamchi endemikdonalar Botulizm, Suxumi, Poti, Tbilisi, Azarbayjon, Baku, Krasnadar, Stavrotsolda paydo bo‘lgan. Morfologiyasi. Provachek rikketsiyalariga qaraganda kam polimorf mikroorganizm hisoblanib, antigen, kultural, ginetik va immunologik xususiyatlari bilan Provachek rikketsiyalariga yaqin hisoblanadi. Patogenezi. Qo‘zg‘atuvchining tabiatdagi asosiy nazervuari bo‘lganlar kalamush bitlari va balki kanalar orqali o‘zlariga infeksiya yuqtirib olgan kalamush va sichqonlar hisoblanadi. Odam kasal kemiruvchi hayvon siydigi bilan ifloslangan oziq-ovqat mahsulotlari orqali, zararlangan havo bilan nafas olganida, infeksiya yuqqan burgalarning ahlatini qashishib teriga ishqalab kiritilgand ainfeksiya yuqishi mumkin. Asosan bu kasallikni patogenzi klinikasi xuddi epidemik toshmali tifnikiga o‘xshash holatda o‘tadi. Kasallikni yashirin davri 5-15 kunga teng bo‘lib, asosan kasallik birdan boshlanadi. Bemorda bosh og‘rig‘i, muskullarda og‘riqni paydo bo‘lishi keyin qo‘l boylamlarda, oyoqda og‘riqlarni paydo bo‘lishikuzatiladi. Kasallikni 6-7 kunlari bilinar-bilinmas toshmalar xosil bo‘ladi. 2-3 kundan keyin esa bu elementlar papulaga va razeolez-panulezlarga aylanadilar. Yurak – tomir sistemasi, nafas olish organlari tomonidan ham o‘rganishlar sodir bo‘ladi. Endemik toshmali tif o‘tishiga qarab yengil, o‘rtacha, og‘ir fariyalari tafovut etiladi. Bu kasallik ayniqsa yoshi o‘tgan odamlarda juda og‘ir o‘tadi. Kasallik asosan sporadik holatda aksari kemiruvchilarning zichligi va aktivligi kuchayadigan avgust- noyabr oylarida paydo bo‘lib turadi. Immunitet. Bemor kasallanib sog‘aygandan so‘ng mustahkam immunitet xosil bo‘ladi. Davolash va oldini olish. Epidemik toshmali tif davosi bilan bir xil. Oldini olishda deratizatsiya va dezinseksiya chora tadbirlarini muntazam ravishda amalga oshirib borish: kalamush, sichqonlar hamda rikketsiyalar yuqtiruvchilarini – burgalar, kalamush, bitlari va kanalarni yo‘q qilishga asoslangan. Kasallik yuqishi xavfibor odamlar laboatoriya xodimlari va deratizatorlar o‘ldirilgan rikketsiyalar bilan emlanadi. Ku- isitmasi qo‘zg‘atuvchisi Ku isitmasi – bu issitma bo‘lishi umumtoksik ko‘rinishlar hamda zotiljam bilan o‘tadigan o‘tkir rikketsioz kasallik hisoblanadi. 1937-yilda Avstraliyaning shimolidagi Kvisland degan joyida Derrik ismli olim qushxona ishchilari orasida isitma bilan o‘tadigan kasallik keng tarqalganligi aniqlanadi va bu issitmani nimadan kelib chiqishini bilmaganligi tufayli «Ku isitmasi» bilan bu kasallikni matbuotda yoritdi. Kasallikning nomi inglizcha Query so‘zidan olingan bo‘lib, noaniq, noma’lum ma’nosini bildiradi. 1937-yili Bernet bemor qoni va siydikidan kasallik qo‘zg‘atuvchisini ajratib olishga muvofiq bo‘ldi va bu kasallik qo‘zg‘atuvchisini rikketsiyalarga xos ekanligini isbot qildi. Shundan keyin bu kasallik qo‘zg‘atuvchisi rikketsiya Bernet debyuritila boshlandi. II – jahon urushi vaqtida Polkon yarim oralida soldatlar orasida noma’lum sistema kasalligi tarqalib bu kasallikni «Bolkon grippi» deb nomlandi. Keyinchalik tekshirib ko‘rishsa bu Sl-naymasi kasalligi ekanianiqlandi. 1943-45 yillarda esa O‘rta Osiyoda, respublikamizdaham noma’lum isitma kasalligi uchragan vabu «Termez isitmasi» nomi bilan matbuotlarga e’lon qilingan. 1951 yil Shifrin, 1952 yildaChumanovlar tomonidan bu kasallik qo‘zg‘atuvchisi ham Richetsi aburneti ekani isbotlandi. Bu kasallik to‘g‘risida O‘rta Osiyo respublikalari va Qozog‘istonda Ku isitmasini birinchi bo‘lib Xorukin, Lisunkinava Musabaevlar axborot berishgan. Bu kasallik o‘choqlari Dog‘iston, Gruziya, Armaniston, Buretiya, Sokalin va boshqa joylar hisoblanadi. Morfologiyasi. Bernet rikketsiyalari polimorf mikroorganizm hisoblanib kokklar tayoqcha, uzun iplar ko‘rinishidagi lansentsimon shaklli bo‘lib, harakatsiz gramm usuli bo‘yicha – Gimzava Zdorvskiy usuli yordamida yaxshi bo‘yaladilar. O‘stirish. Kernetta rikketsiyalari 350S haroratda koks usuli bilan tovuq embrionini sariqlik xaltasida ko‘payadi. Fermentativ va zahar xosil qilishi. Biokimyoviy xususiyatlariga ega emas. Zahar ajratishi aniqlanmagan. Chidamliligi. Tashqi muhit omillarida, xona haroratida, sut porida –121- saqlanib qoladi. Posteriozatsiya bo‘lishiga organizmlarni xalok qilmaydi. Hayvonlar go‘shtlarida (40S) 30 sutkaga tirik saqlanishi mumkin. Ultrofiolet nurlar ta’siriga 1- 5 soat, past parazitlarda bir necha hafta, oylab saqlanishi mumkin. Dezdori mahsulotlaridan 0,5% formalin aralashmasi ta’sirida 4 sutka, 1% fenol ta’siriga 1 sutkadavomida tirik saqlanib qolishi mumkin. Hayvonlar uchun patogenligi. O‘choqlarda Ku isitmasi qo‘zg‘atuvchisi mollarda, echki, it, ot, eshak, qushlar va pashshalarda aniqlangan. Tabiatlarda kasallikni tabiiy o‘choqlaribor zoonozinfeksiya hisoblanadi. Hayvonlar qo‘zg‘atuvchini sut, siydik, yo‘ldoshva negizi orqali tashqariga ajralib chiqarib turishadi. Patogenezi. Xozirgi vaqtda Kernet rikketsiyalarini tashib yuruvchi kanallarning 50 xili ma’lum. Bu kanallapr rekketsiyalarni tuxumlari orqali (transovarial) keyingi avlodga o‘tkaziladi. Shu tariqa bu kasallikni tabiiy o‘choqlari vujudga keladi. Kanallar yovvoyi va uy hayvonlarida parazit bo‘lib yashab keyin kasallikni rezurvuari sifatida otlar,itlar, tovuqlar, qoramol va boshqalar hisoblanib asosan odamlar orasida kasallikni tarqalishida uy hayvonlari asosiy rol o‘ynaydi. Ku isitmasi quyidagi yo‘llar bilan yuqishi mumkin: 1) Transmissiv yo‘l bilan 2) Kontakt yo‘li bilan 3) Alimentar yo‘l bilan 4) Ingalyatsiya yo‘li bilan (chang va havo orqali) Kassallikni havo-chang yo‘l bilan yuqishi eng ko‘p uchraydi. Havo-chang orqali, paxta, somon, jun kukunlari va boshqalar bilan nafas olish tufayli yuqish holatlari yuzaga chiqdi. Bernet rikketsiyasi teri, havo va me’da-ichak yo‘li orqali organizmga kirib, RES organlarda ko‘payib, keyin bakteremiya boshlanadi. Rikketsemiya ma’lum vaqt davom etgach rikketsillar ma’lum organlarga joylashib oladi. Kasallikni yashirin davri 11-28 kun davom etdi. Kasallik asosan to‘satdan boshlanib bemorlarda bosh og‘rig‘i, boldir, ko‘z soqqalarini og‘rishi va boshqalar kuzatiladi. Bundan tashqari bemor harorati 39-39,50S bo‘lishi, ko‘zi qizarishi, o‘pkada o‘zgarishlar bo‘lishi, terlash va boshqa belgilar namoyon bo‘ladi. Qu- isitmasi bilan kasallanganlarni 25-30% larida asosan zotiljam aniqlanadi. Bemorlarda jigar va taloqlari kattalashgani aniqlanadi. Qu –isitmasi bir necha klinik formalarda kuzatiladi. Bular: 1) Grippamon formasi (uzoq davom etadigan issitma va qator). 2) Pnevmonik formasi (yuqori harorat, bag‘lamqon aralash, infeksiya). 3) Tifga o‘xshash formasi (bosh og‘rig‘i jigar va taloq kattalashishi, toshmalar). 4) Nerv sistemasi zararlanishi bilan o‘tadigan formasi (bu formada radikulit, nevrit, meningit va ensefolitlar bo‘lishi mumkin). 5) Ku–isitmasi latent formasi (bu faqat laboratoriya usuli bilan aniqlanadi). Ku –isitmasi asosan bir-birlaridan (turli mamlakatlarda uchraydigan) ba’zi bir xususiyatlari bilan farq qiladi. Asosan O‘rta Osiyoda ishlatiladigan vrachlar Termez isitmasi bilan tanish bo‘lishlari zarur. Termez issitmasida asosan bemor eti uvishmasdan turib, to‘satdan ularni harorati ko‘tarilishi, boshi, boldir muskullari va beli og‘riydi. Ba’zi bemorlarda jigar kattalashsa, ba’zilarda esa taloq shishadi. Bunday bemorlar hamma vaqt xushida bo‘ladi. Davolashda asosan antibiotiklardan levomitsetin, tetratiklin, tetramitsin yaxshi natija beradi. Shu bilan birga intoksikatsiyaga qarshi va simptomatik o‘choqlarda profilaktika tadbirlari kanalarni qirib tashlashva uy hayvonlarini kanalardan himoya qilishga qaratilgan bo‘lib, asosan kanalar aktivlashgan davrda muntazam ravishda ularni dezinfeksiya vositalari (karbofas, peretrum va boshqalar) bilan qaytaishlanadi. Zararlangan hayvonlar ajratib qo‘yiladi. Qu–isitmasi sodir bo‘lishi ehtimoli bor bo‘lgan joylarda ya’ni hujayralarda tegishli ish tartibi tashkilqilinibkarantin va chorvadorlarning shaxsiy profilaktika choralari olib borildi. Ku –isitmasi bilan zararlangan hayvonlarni parvarish qilish uchun, faqat shu kasallik bilan kasallanib o‘tgan yoki shu kasallika qarshi emlangan odamlargagina ruhsat etiladi. Chorva xo‘jaliklarida ishlovchilar maxsus kiyim kiyib ishlashlari, hayvonlar boqiladigan va so‘yiladigan joylarda shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilib ishlashlari kerak bo‘ladi. Kasallik tarqalgan zonalarda albatta sutni qaynatish, sut mahsulotlarini esa faqat qaynatgan sutdan tayyorlash zarur. Hayvon junlari ham zararlantirilishi lozim. Ku –isitmasi bo‘yicha endemik bo‘lgan rayonlarda lager va dalashiyponlari o‘rgatishishi kemiruvchi vakanalar yo‘q joylarda dezinfeksiya va deratizatsiya tadbirlari olib o‘tkaziladigan keyingi tashkil etilishi kerak. Bemorlar klinik ko‘rsatmalarga ko‘ra shifokorlarni yuqumli kasallik bo‘limiga yotqiziladi. Bemor ajralmalari bilan ifloslangan narsalar albatta dezinfeksiya qilinadi. Kasallik tarqalgan rayonlarda chorva xo‘jaligi qush va chorva mahsulotlarni qayta ishlovchi korxona ishchilari o‘rtasida spesifik chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Tirik quruq vaksina M-44 (natriy xloridni izotonik epiteliysida erib bo‘lgach) teri ustiga yoki drojji holatida peroral yuboriladi. RV birlamchi emlashdan 2 yil o‘tgandan keyin amalga oshiriladi.1 1 И.Мухамедов, Е.Эшбоев, Н.Зокиров, М.Зокиров «Микробиология, иммунология, вирусология»