PAXTANIŃ KEMIRIWSHI ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI
GÚRES SHARALARI
Reje
1. Kemiriwshi zıyankesler
2. Qarsı gúres sharaları
3. Ǵawasha zıyankeslerine qarsı integraciyalıq úsılları
Túr - Aziya (toǵay) shegirtkesi - Locusta migratorial.Sem`ya -
shegirtkeler - Acrididae. Gruppa - tuwrı qanatlılar - Orthoptera.
Shegirtkeler sonday-aq toǵay shegirtkesi tolıqsız ózgeriwsheń nasekomalar
túrine tiyisli bolıp máyek, lichinka hám imago basqıshlarında rawajlanadı.
Lichinka hám imagolıq basqıshında túrin sem`yaǵa tiyisli awıl xojalıq eginlerin
kemirip azıqlanadı.
Toǵay shegirtkesiniń erkegi 6-7 sm, urǵashısı 7-7,5 sm uzınlıqta boladı.
Kópshilik jasaytuǵınları kókshil qońır yaki sarǵısh; jalǵız jasaytuǵınları jasıl reńde
boladı.
Toǵay shegirtkesi máyek qoyıw dáwirinde dár`ya hám kól jaǵasındaǵı
qamıslıq hám shópshaqallardıń topraǵı qıslaydı.
Lichinkaları Orta Aziyada aprel`diń ekinshi on kúnliginde máyekten shıǵa
baslaydı. Kópshilik bolıp jasaytuǵınları bir jılda bir márte, jalǵız halda
jasaytuǵınları eki márte áwlad beredi.
Marokash shegirtkesi - Dociostravrus maroccanus. Sem`ya - shegirtkeler
- Acrididae. Gruppa - tuwrı qanatlılar - Orthoptera.Erkek shegirtkelerdiń
uzınlıǵı 2-2,5 sm, urǵashılardiki 2,5-4,2 sm keledi. Marokash shegirtkesi bawır
reńde bolıp, kókreginiń aldı bólimde X háribine uqsas aqshıl belgisi bar. Gúzeshesi
2,5-5 sm keledi. Marokash shegirtkesi máyek qoyıw dáwrinde gúzeshe ishinde
shól hám taw aldındaǵı jerlerde qıslaydı. Lichinkaları máyekten aprel`diń birinshi
yarımında shıǵa baslaydı. Bir jılda bir márte áwlat beredi. Lichinka hám imago
basqıshında awıl xojalıq eginlerin kemirip zıyan jetkizedi.
Túr - dala shırıldaǵı - Acreta deserta Pall. Sem`ya - shıltırdaqlar -
Tettigoniidae. Gruppa - tuwrıqanatlılar - Octpoptera. Dala shırıldaǵı erkeginiń
uzınlıǵı 10-16 mm, urǵashısıniki 12-20 mm keledi` denesi qara reńde bolıp, kúlreń
túksheler mernen qaplanǵan. :shinshi jup ayaqları shegirtke hám basqa
shırıldaqlarǵa uqsap sekiriwge maslasqan. Qanat ústligi qarınshasınıń ushına jetip,
qanatları eki ósikshe formada qanat ústiliginiń astınan shıǵıp turadı. Qanat
ósimshelerdegi tamırlar urǵashılarında tuwrı toqılǵan tor, erkeklerinde qanat
ushlarınıń tiykarǵı yarmında qıysıq tor payda qıladı. Urǵashılarında jińishke máyek
qoyǵıshı anıq kórinip turadı, máyegi aq jıltıraq túste, uzınlıǵı 3,5 mm, eni 1 mm
keledi.
Túr - Bordo shırıldaǵı - Acheta Burdigalensis. Sem`ya - shırıldaqlar -
Tettigoniidae. Gruppa - tuwrı qanatlılar - Orthoptera. Bordo shırıldaǵı dala
shırıldaǵına qaraǵanda biraz kishilew bolıp, erkegi hám urǵashılardıń bas bólimi
qara, arqasınıń aldı bólimi qara daǵı hám sızıqlar payda bolǵan. Bordo
shırıldaǵınıń denesi kúl reń túksheler menen qaplanǵan. Erkeleriniń qanat ústlikleri
qarınshasınıń aqırına jetip baradı, urǵashısında qarınshasınan kelterek boladı.
Urǵashısınıń máyek qoyǵıshı uzın hám jińishke bolıp arqa ayaqlarınıń san
uzınlıǵına teń boladı. Bordo shırıldaǵınıń máyekleri 2,5 mm uzınlıqta bolıp ashıq
qońır reńli boladı. Dala shırıldaǵı topıraq jarıǵına, bordo shırıldaǵı ósimlik jer astı
paqal bólimi máyek qoyǵıshı menen tesip sol jerge máyek qoyadı. Eki
shırıldaqlardıń lichinkaları pisip jetilisken shırıldaqlardan jınsıy sistema
jetispegenligi, kishiligi hám rawajlanbaǵan qanatları menen parq qıladı.
Shırıldaqlar úlken jastaǵı lichinka basqıshında azıqlanǵan dalasında ósimlik
qaldıqları astında qıslaydı. Qıslawdan shıqqan lichinkalar aprel` ayınıń aqırı, may
ayınıń baslarında shıǵadı hám qabırshaq taslar er jetken shırıldaqqa aylanadı. Dala
hám bordo shırıldaqları lichinka hám imago basqıshında paxta hám basqa
kópshilik dala eginleriniń (maysalarining) topıraq hám paqalların kemirip zıyan
jetkizedi. (Mazkur) shırıldaqlardıń eki hám bir márte áwlad beredi.
Qarsıldaq qońızlar (sımqurtlar) - Agriotes maticulosus. Gruppa - qattı
qanatlılar - Coleoptera. Qarsıldaq qońızlardıń denesi uzınshaq, jalpaq, kókreginiń
aldıńǵı bólimi ósiksheler formada sozılıp turadı. Bul qońız shalqasına awdarılıp
qalsa, tuwrılap alıw ushın kókreginiń aldıńǵı ósikshesin jerge urıp joqarıǵa sekiredi
hám sol payıtta qarsıldaǵı dawıs shıǵadı. Qarsıldaq qońız lichinkaları
(sımqurtlar)dıń denesi uzınshaq bolıp, sarı reńli denesi qattı xitin menen
qaplanǵan. Bas bólimi jalpaq.Úsh jup bir túrdegi ayaqları payda bolǵan. Qarsıldaq
qońızları hámmexor bolıp, sımqurtları egilgen tuxımlardı, jas ósimlik tamırlarınıń,
paqaldıń jer astı bólimlerin zıyanlaydı. Qarsıldaq qońızdıń bazı túrleri imago hám
lichinka basqıshında, bazı túrleri lichinka basqıshında topıraqta qıslaydı.
Túr gúzlik sovka - Agrotis segetum Schiff. Sem`ya - sovkalar -
Noctuidae.Gruppa - teńgeqanatlılar - Lepidoptera. Gúzgi sovka qanatların
jayǵanda 40 mm ge jetedi. Aldıńǵı qanatı sarǵısh - kúlreń, arqa qanatı aqtúste.
Aldıńǵı qanatları tiykarında jaqın jayda panatárizli qaramtır daǵı, qanatınıń
orayında domalaq hám joqarıda búyrek tárizli daǵı payda bolǵan. Máyegi
qubbatárizli bórtikli bolıp 0,65 mm keledi. Gúzgi sovkanıń pisip jetilisken qurtı 5
sm úlkenlakte boladı. Qurtı (bezovta) - bolsa domalaq bolıp aladı. Quwırshaǵınıń
uzınlıǵı 14-20 mm bolıp, ashıq qońır reń hám keyingi buwımında eki ósimshesi
payda bolǵan. Gúzgi sovka qurtları kópshilik awıl xojalıq eginlerin sonday-aq
paxtanıń tamır buwınına jaqın bólimlerin, jer ústine shıqpaǵan tuxım japırańqları
oranıp atırǵan (maysalarini) kemirip zıyanlaydı. Tuxım japıraqlar jer ústine shıǵıp
jazılǵanda olarda simmetrik bir túrde tesiksheler payda boladı. Gúzlik sovka bir
jılda e márte áwlad berip rawajlanadı. Gúzlik sovka quwırshaq basqıshında
topıraqta
qıslaydı.
Semesytsov
svershkovıe.
Olar
morfologiyalıq
jaqtan
kuznechiklerge jaqın. MDX da 50 ge jaqını bar. 10 túri qattı zıyanın tiygizedi. Eń
zıyanlısı RSFSR da, Orta Aziyada Zakavkazie da tirishilik qıladı. Barlıq
ósimliklerdi qıslaydı. Lichinkası awıl xojalıq ósimligin zıyanlaydı. Semeystva
Medvedka. Olar jer astında jasawǵa baylanıslı bolıp ol sırtqı forması boyınsha
ayırıladı. Qońır denesi uzınsha jıltır, aldıńǵı ayaǵı qazıwǵa beyimlesken.
Barmaqları tırma tisli boladı. Máyek qaltashası salikalardaǵıday bolmaydı. SNG da
qádimgi buzawbaslardı ushıratadı. Orta Aziyada, Azerbayjanda kǵp zıyan keltiredi.
Olar erjetken hám lichinka túrlerinde qıslaydı. Qısta 1 metr tereńlikte jasaydı.
Jazda ózine gezlesken tamır sistemasın qırqıp onıń tamır bóleklerin zıyanlaydı.
Qarsı gúresiw. Agrotexnikalıq ilajlardan gúzde jerdi tereń súriw.
Ximiyalıq metodlarda topıraqta fosfatlı cink yamasa 12% GXGC 1 kg
jeletikke 100 gr dus aralastırıladı. Olarodı egisten aldıgn 2-3 sm tereńlikte salıw
kerek. 3-5 kún burın 2-3 sm tereńlikte beriledi. Parniklerde suw menen birge 50%
tex-xlorofus 1 ga 1,2 kg esabında. Metafos` 1 ga 1-1,5 kg beriwge boladı.
Qattı qanatlılar. Semeystvo Shel`xonlar. Bunıń 75 kg jaqını ushıraydı.
Polasatıy, temnıy, blestelnıy shelxonlar boladı. Olar sırtqı forması boyınsha denesi
uzın bası onsha úlken emes aldıńǵı kókirekleri kúshli dúmpeygen. Qońızlardıń
túrleri gúńgirt kóz, túrleri gúńgirt kóz, qızıl, sarı h.t.b. denesiniń uzınlıǵı 2-3 mm
den 20 mm ge shekem boladı. Shelxonlardıń denesi kúshli xitin qabıǵı menen
qaplanǵan bası jalpaq joqarǵı erni boladı.
Agrotexnikalıq ilajlar. Eginlerdi egip - ósiriwdegi qollanılatuǵın jumıslardıń
ajıralmas bir bólegi bolıp, zıyankeslerdi, kesellik shaqırıwshı organizmlerdi joq
etiwdegi áhmiyeti úlken. Jumıslar atızlarǵa kelesi jılı qaysı egin egiliwine
qaramastan, jıyın teriminen soń gúzde baslanadı. Atız ishlerindegi, shetlerindegi
eginlerdiń, jabayı shóplerdiń qaldıqları tolıq joq etiliwi tiyis. Agrotexnikalıq gúres
ilajınıń sapalı bolıwı sol territoriya sháriyatına beyimlestirip islep shıǵılatuǵın
almaslap egiw sxemasına tolıq ótiw. Bir egindi kóp jıl dawamında atızlarǵa ege
