PAXTANIŃ KEMIRIWSHI ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI Reje 1. Kemiriwshi zıyankesler 2. Qarsı gúres sharaları 3. Ǵawasha zıyankeslerine qarsı integraciyalıq úsılları Túr - Aziya (toǵay) shegirtkesi - Locusta migratorial.Sem`ya - shegirtkeler - Acrididae. Gruppa - tuwrı qanatlılar - Orthoptera. Shegirtkeler sonday-aq toǵay shegirtkesi tolıqsız ózgeriwsheń nasekomalar túrine tiyisli bolıp máyek, lichinka hám imago basqıshlarında rawajlanadı. Lichinka hám imagolıq basqıshında túrin sem`yaǵa tiyisli awıl xojalıq eginlerin kemirip azıqlanadı. Toǵay shegirtkesiniń erkegi 6-7 sm, urǵashısı 7-7,5 sm uzınlıqta boladı. Kópshilik jasaytuǵınları kókshil qońır yaki sarǵısh; jalǵız jasaytuǵınları jasıl reńde boladı. Toǵay shegirtkesi máyek qoyıw dáwirinde dár`ya hám kól jaǵasındaǵı qamıslıq hám shópshaqallardıń topraǵı qıslaydı. Lichinkaları Orta Aziyada aprel`diń ekinshi on kúnliginde máyekten shıǵa baslaydı. Kópshilik bolıp jasaytuǵınları bir jılda bir márte, jalǵız halda jasaytuǵınları eki márte áwlad beredi. Marokash shegirtkesi - Dociostravrus maroccanus. Sem`ya - shegirtkeler - Acrididae. Gruppa - tuwrı qanatlılar - Orthoptera.Erkek shegirtkelerdiń uzınlıǵı 2-2,5 sm, urǵashılardiki 2,5-4,2 sm keledi. Marokash shegirtkesi bawır reńde bolıp, kókreginiń aldı bólimde X háribine uqsas aqshıl belgisi bar. Gúzeshesi 2,5-5 sm keledi. Marokash shegirtkesi máyek qoyıw dáwrinde gúzeshe ishinde shól hám taw aldındaǵı jerlerde qıslaydı. Lichinkaları máyekten aprel`diń birinshi yarımında shıǵa baslaydı. Bir jılda bir márte áwlat beredi. Lichinka hám imago basqıshında awıl xojalıq eginlerin kemirip zıyan jetkizedi. Túr - dala shırıldaǵı - Acreta deserta Pall. Sem`ya - shıltırdaqlar - Tettigoniidae. Gruppa - tuwrıqanatlılar - Octpoptera. Dala shırıldaǵı erkeginiń uzınlıǵı 10-16 mm, urǵashısıniki 12-20 mm keledi` denesi qara reńde bolıp, kúlreń túksheler mernen qaplanǵan. :shinshi jup ayaqları shegirtke hám basqa shırıldaqlarǵa uqsap sekiriwge maslasqan. Qanat ústligi qarınshasınıń ushına jetip, qanatları eki ósikshe formada qanat ústiliginiń astınan shıǵıp turadı. Qanat ósimshelerdegi tamırlar urǵashılarında tuwrı toqılǵan tor, erkeklerinde qanat ushlarınıń tiykarǵı yarmında qıysıq tor payda qıladı. Urǵashılarında jińishke máyek qoyǵıshı anıq kórinip turadı, máyegi aq jıltıraq túste, uzınlıǵı 3,5 mm, eni 1 mm keledi. Túr - Bordo shırıldaǵı - Acheta Burdigalensis. Sem`ya - shırıldaqlar - Tettigoniidae. Gruppa - tuwrı qanatlılar - Orthoptera. Bordo shırıldaǵı dala shırıldaǵına qaraǵanda biraz kishilew bolıp, erkegi hám urǵashılardıń bas bólimi qara, arqasınıń aldı bólimi qara daǵı hám sızıqlar payda bolǵan. Bordo shırıldaǵınıń denesi kúl reń túksheler menen qaplanǵan. Erkeleriniń qanat ústlikleri qarınshasınıń aqırına jetip baradı, urǵashısında qarınshasınan kelterek boladı. Urǵashısınıń máyek qoyǵıshı uzın hám jińishke bolıp arqa ayaqlarınıń san uzınlıǵına teń boladı. Bordo shırıldaǵınıń máyekleri 2,5 mm uzınlıqta bolıp ashıq qońır reńli boladı. Dala shırıldaǵı topıraq jarıǵına, bordo shırıldaǵı ósimlik jer astı paqal bólimi máyek qoyǵıshı menen tesip sol jerge máyek qoyadı. Eki shırıldaqlardıń lichinkaları pisip jetilisken shırıldaqlardan jınsıy sistema jetispegenligi, kishiligi hám rawajlanbaǵan qanatları menen parq qıladı. Shırıldaqlar úlken jastaǵı lichinka basqıshında azıqlanǵan dalasında ósimlik qaldıqları astında qıslaydı. Qıslawdan shıqqan lichinkalar aprel` ayınıń aqırı, may ayınıń baslarında shıǵadı hám qabırshaq taslar er jetken shırıldaqqa aylanadı. Dala hám bordo shırıldaqları lichinka hám imago basqıshında paxta hám basqa kópshilik dala eginleriniń (maysalarining) topıraq hám paqalların kemirip zıyan jetkizedi. (Mazkur) shırıldaqlardıń eki hám bir márte áwlad beredi. Qarsıldaq qońızlar (sımqurtlar) - Agriotes maticulosus. Gruppa - qattı qanatlılar - Coleoptera. Qarsıldaq qońızlardıń denesi uzınshaq, jalpaq, kókreginiń aldıńǵı bólimi ósiksheler formada sozılıp turadı. Bul qońız shalqasına awdarılıp qalsa, tuwrılap alıw ushın kókreginiń aldıńǵı ósikshesin jerge urıp joqarıǵa sekiredi hám sol payıtta qarsıldaǵı dawıs shıǵadı. Qarsıldaq qońız lichinkaları (sımqurtlar)dıń denesi uzınshaq bolıp, sarı reńli denesi qattı xitin menen qaplanǵan. Bas bólimi jalpaq.Úsh jup bir túrdegi ayaqları payda bolǵan. Qarsıldaq qońızları hámmexor bolıp, sımqurtları egilgen tuxımlardı, jas ósimlik tamırlarınıń, paqaldıń jer astı bólimlerin zıyanlaydı. Qarsıldaq qońızdıń bazı túrleri imago hám lichinka basqıshında, bazı túrleri lichinka basqıshında topıraqta qıslaydı. Túr gúzlik sovka - Agrotis segetum Schiff. Sem`ya - sovkalar - Noctuidae.Gruppa - teńgeqanatlılar - Lepidoptera. Gúzgi sovka qanatların jayǵanda 40 mm ge jetedi. Aldıńǵı qanatı sarǵısh - kúlreń, arqa qanatı aqtúste. Aldıńǵı qanatları tiykarında jaqın jayda panatárizli qaramtır daǵı, qanatınıń orayında domalaq hám joqarıda búyrek tárizli daǵı payda bolǵan. Máyegi qubbatárizli bórtikli bolıp 0,65 mm keledi. Gúzgi sovkanıń pisip jetilisken qurtı 5 sm úlkenlakte boladı. Qurtı (bezovta) - bolsa domalaq bolıp aladı. Quwırshaǵınıń uzınlıǵı 14-20 mm bolıp, ashıq qońır reń hám keyingi buwımında eki ósimshesi payda bolǵan. Gúzgi sovka qurtları kópshilik awıl xojalıq eginlerin sonday-aq paxtanıń tamır buwınına jaqın bólimlerin, jer ústine shıqpaǵan tuxım japırańqları oranıp atırǵan (maysalarini) kemirip zıyanlaydı. Tuxım japıraqlar jer ústine shıǵıp jazılǵanda olarda simmetrik bir túrde tesiksheler payda boladı. Gúzlik sovka bir jılda e márte áwlad berip rawajlanadı. Gúzlik sovka quwırshaq basqıshında topıraqta qıslaydı. Semesytsov svershkovıe. Olar morfologiyalıq jaqtan kuznechiklerge jaqın. MDX da 50 ge jaqını bar. 10 túri qattı zıyanın tiygizedi. Eń zıyanlısı RSFSR da, Orta Aziyada Zakavkazie da tirishilik qıladı. Barlıq ósimliklerdi qıslaydı. Lichinkası awıl xojalıq ósimligin zıyanlaydı. Semeystva Medvedka. Olar jer astında jasawǵa baylanıslı bolıp ol sırtqı forması boyınsha ayırıladı. Qońır denesi uzınsha jıltır, aldıńǵı ayaǵı qazıwǵa beyimlesken. Barmaqları tırma tisli boladı. Máyek qaltashası salikalardaǵıday bolmaydı. SNG da qádimgi buzawbaslardı ushıratadı. Orta Aziyada, Azerbayjanda kǵp zıyan keltiredi. Olar erjetken hám lichinka túrlerinde qıslaydı. Qısta 1 metr tereńlikte jasaydı. Jazda ózine gezlesken tamır sistemasın qırqıp onıń tamır bóleklerin zıyanlaydı. Qarsı gúresiw. Agrotexnikalıq ilajlardan gúzde jerdi tereń súriw. Ximiyalıq metodlarda topıraqta fosfatlı cink yamasa 12% GXGC 1 kg jeletikke 100 gr dus aralastırıladı. Olarodı egisten aldıgn 2-3 sm tereńlikte salıw kerek. 3-5 kún burın 2-3 sm tereńlikte beriledi. Parniklerde suw menen birge 50% tex-xlorofus 1 ga 1,2 kg esabında. Metafos` 1 ga 1-1,5 kg beriwge boladı. Qattı qanatlılar. Semeystvo Shel`xonlar. Bunıń 75 kg jaqını ushıraydı. Polasatıy, temnıy, blestelnıy shelxonlar boladı. Olar sırtqı forması boyınsha denesi uzın bası onsha úlken emes aldıńǵı kókirekleri kúshli dúmpeygen. Qońızlardıń túrleri gúńgirt kóz, túrleri gúńgirt kóz, qızıl, sarı h.t.b. denesiniń uzınlıǵı 2-3 mm den 20 mm ge shekem boladı. Shelxonlardıń denesi kúshli xitin qabıǵı menen qaplanǵan bası jalpaq joqarǵı erni boladı. Agrotexnikalıq ilajlar. Eginlerdi egip - ósiriwdegi qollanılatuǵın jumıslardıń ajıralmas bir bólegi bolıp, zıyankeslerdi, kesellik shaqırıwshı organizmlerdi joq etiwdegi áhmiyeti úlken. Jumıslar atızlarǵa kelesi jılı qaysı egin egiliwine qaramastan, jıyın teriminen soń gúzde baslanadı. Atız ishlerindegi, shetlerindegi eginlerdiń, jabayı shóplerdiń qaldıqları tolıq joq etiliwi tiyis. Agrotexnikalıq gúres ilajınıń sapalı bolıwı sol territoriya sháriyatına beyimlestirip islep shıǵılatuǵın almaslap egiw sxemasına tolıq ótiw. Bir egindi kóp jıl dawamında atızlarǵa ege beriw nátiyjesinde topıraqtıń ónimdarlıǵınıń tómenlewi menen zıyankeslerdiń qáwipeli túrleri de kóbeyedi. Sonlıqtan da almaslap egiw sxeması dúzilgende keyingi jobalastırılǵan egin aldıńǵılarında bolatuǵın zıyankesler tárepinen zıyanlanbaytuǵın bolıwı kerek. Agrotexnikalıq ilajları shóplerdi shawıp yamasa órteydi. Lichinkaları sarı, gúńgir, qızıl qońır quwırshaǵı, quwırshaqlanıwınıń ashılıw tipine kiredi. Máyegi aqshıl sur jıltır forması sopaq boladı. Lichinkası sım sıyaqlı qurt boladı. Ol ósip rawajlanıwda kózi zıyanın tiygizedi. Olar tuxımlanıwdı jer astı organların hám qaptal oq tamırlardı zıyanlaydıyu Shelxonlar 15-40 sm tiereńliket jasadı. Aprel`de shıǵadı, 12 ayda ushıpr júredi. Qaytadan awqatlanıp óziniń denesinde may qaltashaları tolıq jınıs organları payda boladı. Samkası 70-650 ge shekem máyek saladı. Máyegi 1-1,5 sm tereńlikte boladı. Qurǵaq topıraqta óledi. Máyeginiń rawajlanıwı bir ay bolıp keyin lichinka shıǵadı. Olar paxaldıń tamırların jeydi. Ásirese mákke paxta, qant láblebisine, kartofeldegi jas waqıtları, kóp zıyan keledi. Nasekoma jewshi nasekomalar, quslar sút emiziwshilerdi kórsetiwge boladı. Qarsı gúresiw. Agrotexnikalıq ilajlardan, jerdi tereń súriw, amiak silitrasınan kóp beriw. Ximiyalıq usıl. Egiletuǵın zattı 12% li GXCG 3-ci tuxımǵa 1-1,2 kg 60% taksaxlordan 1 c ge 0,3-1 kg merxurinnan 1-c 0,15-0,2 kg esabında dárilew kerek. Pal egilip atırǵan dánli ósimliklerge nasekomalardı joq etetuǵın yadroximiykatlardan leptalı etip egilgende 6-8 kg esabında 12% dustan 1 ga 10-15 kg. Túyirtpeklengen suferfostan 6-8 kg dustıń aralaspası menen aralastırıp beriw kerek. Simozin 3-4 kg, anatozin 1 ga =0,7-1,6 kg mineral tóginler beriw kerek. Usı waqıtlar bulardıń lichinkalarınan aman saqlap qalamız. Semeystvo Qaradeneli qońızlar. Bular kóbirek dárejede dalanıń yamasa ósimlikler bolmaǵan yarım dalalıqlarda kóbirek ushırasadı. Olar Orta Aziyada kóp tarqalǵan. Olarda kukuruznıy zerno telkaları boladı. Murtı shetka sıyaqlı aldıńǵı sigması jaylasıp shetleri ótkir boladı. Piesgoniyda kukuruznıyda 2-30 mm boladı. Chernotel`kalardıń lichenkası. Basınıń bir jaǵı tompaq hám japıraǵı erni bir, bir par ayaǵı qolǵa 2-3 parǵa qaraǵanday úlken boladı. Olar yarım quwırshaqlanıw fazasında jasasydı. Erte báhárde qara deneli qońızlardan er jetken forması texnikalıq ósimliklerdi zıyanlaydı. Tamırın kesip ketedi. Er jetken qońızı aradan bir neshshe sutka ótkennen keyin atalıq penen analıq shaǵılısıp máyek salıwǵa kirisedi. Onda hár qıylı dáwirde máyek salıp túnde aktivlik jasap kóp zıyan keltiredi. Kúndiz topıraqtıń astında jatadı. Qarsı gúresiw. Agrotexnikalıq ilajlar jabayı shópler menen gúresiw, tuxımdı dárilew hám bular menen joq etiw ushın tiykarınan topıraqta jasap turǵan jerin aralastırıw shelxonlarǵa gúresiwdey boladı. Qa`ırshaq qanatlılar. Otryad sheshushie krılya. Semeystvo sovki. Gúbelekler ósimliklerdi zıyanlawına qaray 2 gruppaǵa bólinedi. Podgrazayushiy hám podzemnıe kóp túrli ósimliklerdi zıyanlawshı sovkalar boladı. Topıraqtıń astında jasawshı sovkalarǵa ozimoy sovka. Azimoyǵa paxta sovkası karadrina hám taǵı basqalar. Házir tek ǵana sovka gammo menen tanısamız qalǵan sovkalardı bóleklerde tanısamız. Gúzlik sovka. MDX Oraylıq Aziyanıń barlıq jerlerinde Ural boylarında, Orta Aziyada, Omsk, Dal`nıy vostovta, Sibirde, Sibirodin arqa rayonlarında gusnicaları tiykarınan zıyanın keltiredi. Buzawbaslarda ushıp shıǵadı. Gúbeleklerdiń uzınlıǵı 34-35 sm. Aldıńǵı qanatı sarǵıshtan, sarǵılt qara reńge shekem ózgeredi. 4-tis sıyaqlı qara qalaqları boladı. Keyingi yamasa astınǵı qanatı aq boladı. Samkalarda máyegi shar, aq jolaq gúsinicasınıń reńi jasaǵan topıraqǵına baylanıslı boladı. Denesiniń uzına tuwrı arqa qaptallarında jaylasıp qaraltım qońırlaw reńge jolaqlarǵa iye boladı. Gúzlik sovkalar er jetkennen hám gusnica túrinde hár qıylı fazalarda 10-20 sm tereńlikte qıslaydı. Erte báhárde topıraqtıń 5-rası 100S bolǵanda ústine shıǵıp kukulkasına aylanadı gúbelegi shıǵadı. 5-6 kúnnen keyin gúbelegi máyek salıwǵa kirisedi. 2200 ge shekem máyek saladı. Egerde lichinkası jabayı ósimlikler menen awqatlansa, embrional rawajlanıwı 3-17 sutkaǵa shekem dawam etedi. Olar paxta hám mádeniy ósimliklerdiń ósiw tóginnen jep zıyan keltiredi. Gusnecasınıń rawajlanıwı ry kún túslikte 26-70 kún. Quwırshaǵı arqada 20-40 kún. Túslikte 11-41 kun. Qarsı gúresiw. Agrotexnikalıq ilajlardan barlıq priemitlar qollanıladı. Biologiyalıq usılda, buǵan trixlorammalardan paydalanıw jaǵınan keń qollanıw kerek. 1 ret birinshi áwladta 2 ret sovkanıń máyegi qoyǵan waqıtları geyparalarına trixogrammadan 20-50 kg jiberiledi. Ximiyalıq gúreste tuxımnıń bári ckilogeksalon 1-1,2 kg, meruranom 1c-200 gr yamasa 160% gektaxlordan 1c 0,8 kg esabında rasxod etiledi. Egisti shańlatǵanda 12 li GXCG 1 ga 1,5-20 kg esabında rasxod etiledi. Egerde tamır túyinleri ósimliklerde gusnecasında bolsa 2- 2,5% metafost dusta 20-30 kg dus sarp etiledi. Búrkiw ushın 16% GXCG gammo gozomları 1 ga 1,t kg rasxod etiledi. 40% li fosfatlar 1 ga w kg esabında sarp etiledi.