PAXTANIŃ SORIWSHI ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI Reje 1. Paxtanıń tiykarǵı zıyankesleri. 2. Sorıwshı zıyankesler. 3. Kemiriwshi zıyankesler. Házirgi payıtta Ózbekstan Respublikası ekonomikalıq jaqtan mustaqıllıqqa erisiw ushın sanaat ónimlerin hám sanaat ushın kerek bolatuǵın shiyki zat islep shıǵarıwdı jáne de keńeytiriw hám rawajlandırıw zárúr. Sanaat ushın hám shet mámleketlerge valyutaǵa satılatuǵın tiykarǵı shiyki zat paxta. Keyingi jıllarda awıl tarmaǵına jer ajratıp beriw, miywe-palız, ǵálle hám basqa azıq eginleriniń bir buwımı burın paxta egip kiyatırǵan jerler esabına keńeytirilmekte, nátiyjede paxta egiletuǵın maydanlar kemeyedi. Bul óz náwbetinde paxtadan alınatuǵın jalpı ónimniń kemeyiwine alıp keledi. Paxtanıń jalpı ónimin kemeytirmewi ushın ilim pán jetiskenlikleri nátiyjeli tájtiriybesinen basqa imkaniyatlardan ónimli paydalanıwımız kerek. Sonday imkaniyatlardan biri paxtanı zıyanlı organizmlerden qorǵaw. Paxta zıyankesleri menen kóp zıyanlanatuǵın eginlerden esaplanadı. Professor Yaxontov V.V. paxta menen azıqlanatuǵın omırtqasız haywanlardıń uuw túrden ibarat barlıq dún`ya faunasınıń onsha tolıq bolmaǵan dizimin dúzip 1931-jılda táriyplegen edi. Bulardan utq túri nasekomalar V.V.Yaxontov tárepinen wqo túri Ózbekstan sharayatında paxta túsiwi anıqlanǵan. Paxtanıń tiykarǵı zıyankesleri. Paxtanıń sorıwshı zıyankesleri. Órmekshikene. Bul paxtanıń bárqulla túsetuǵın zıyankesi esaplanıp paxta óstirilip atırǵan zonalarda keń tarqalǵan zıyankesler. Ol 248 túrdegi ósimlik penen azıqlandı sonnan 173 túr jabayı shópler 38 túr putalar, 37 túri awıl xojalıq eginleri. Órmekshikene ayrım jınıslı bolıp denesi oval sıyaqlı boyı 0,3-0,6 mm geshe baradı. Onıń báhárgi hám jazǵı áwladları kókshil sarı qıslap shıǵatuǵınları toq sarı-qızıl reńde boladı. Analıǵınıń ózi rawajlanıwda máyek lichinka, nimfa, deytonimfa hám jetilisken fazaların keshiredi. Máyegi domalaq shar sıyaqlı boladı. Basqa fazaları imagoǵa qusap onnan kishilishi menen parq qıladı. Keneniń jazǵı áwladları 8-12 kúnde, mayda 15-20 kún, aprel`de 25-30 kúnine bir áwlad rawajlanadı. Jıl dawamında 4-20 áwladı rawajlanıp sonnan 3-12 paxtada ótedi. Rawajlanıw waqtı olardıń 40% hám onnan kóbisi tábiyiy usılda qırılıp ketedi. Analıǵı orta talalı paxta nállerinde 100-160 shekem máyek qoyıp 30-40 kún jasaydı. Jińishke talalı 40-50 ge máyek qoyıp 10-15 kún jasaydı, jabayı shóplerde 30 ǵa shekem qoyadı, 10 kúnnen kóp ómir keshiredi. Jońıshqa yaki akciya biti Zıyankes bolıp Evropanıń qubla hám Orta Aziyada keń tarqalǵan. Akaciya biti paxtadan tısqarı jońıshqa, aq akaciya, jerjanǵaq, vika, burshaq, noqat sonday-aq palız eginlerinde zıyan jetkizedi. Bul nasekoma paxtanı may, iyun` aylarında kóp zıyanlaydı. Tiri tuwıwshı analıǵınıń boyı 1,3-2,1 mm boladı. Denesi jıltıraq qara, lichinkasıniki qońır reńde boladı. Akaciya biti jońıshqa yaki akaciyada máyek fazasın qıslaydı. Erte báhárde jońıshqada bul bitlerdiń padaları payda boladı tap jońıshqa daqshalarına shekem rawajlanıp keyin basqa eginlerge kóship ótedi. Akaciya biti paxtada 30 kún jasaydı sol waqıtta júdá tez kóbeyip ósimlikke kushli zıyan jetkizedi. Azıqlanıw hám hawa rayınıń sharayatı tómen túskenshe olarda qanat payda boladı. Jáne jońıshqa paqalǵa ótedi hám kesh gúzge shekem jońıshqa tamırı moynında boladı. Biraq azıqlanıw sharayatı jaqsı bolmaǵanı ushın olar kóplep kóbeye almaydı. Dáslepki suwıq túsiwi menen erkekleri hám máyek qoyatuǵın analıqları payda boladı. Úlken paxta biti. (Acycthosiphon gossypii Merdv) Ózbekstannıń barlıq paxta jetistiriwshi rayonlarında ushıraydı. Górekten basqa máni, loviyaǵa, jabayı shóplerge, jantaqqa kóp túsedi. №ándelerdiń qe túri górekke túsiwi málim solardan eki túri jońıshqa hám dala qándelesi ayrım jılları sezilerli zıyan keltiredi. Jońıshqa qándelesi. (Adelphocoris Lineolotus Geore) Jońıshqa, górek sıyaqlı ósimliklerdi zıyanlap, tiykarınan óziniń awız apparatı menen gúl kesellerin, sanshıp-sorıp zıyanlaydı. Kattı zıyanlanǵan gorek hám gúller quwrap qaladı, keselleri kemeyip, muǵdarı páseyedi. Jońıshqa qándelesi uzınlaw 6,5-9,5 mm bolıp qaramtır reńde. Jelkesindegi 2 qara tochkası basqa qándelelerden ajratıp alıw múmkin. Qándele ósimlik paqalanıń ishine jaylasıp máyek fazasında qıslaydı, jıl dawamında 3-4 márte áwlat beredi. Gúzlik sovka. (Agrotis segitum Sep.) Nasekomalar klasına teńge qanatlılar otryadına, sovkalar sem`yasına tiyisli bolıp, suwǵarılatuǵın paxtashılıq rayonlarında keń tarqalǵan zıyankeslerden biri. Onıń qurtları er sem`yasına tiyisli bolǵan júzlegen túr ósimliklerge zıyan jetkizedi. Gúzlik sovka 5-6 jasta qurt fazasında topıraqtıń 5-15 sm shuqırlıq qatlamında qıslaydı. Báhárde ortasha sutkalıq temperatura 100S dan asqanda, bul qurtlar topıraqtaǵı inlerin taslap jer betine kóterilip gúzeshege aylanadı. Gúbelekleri aprel`-may aylarında ushıp shıǵadı. Gúbelekler 10-40 kún jakksaydı hám gúllerdiń nektarı menen azıqlanadı. Gúbeleklerdiń nektar menen azıqlanıw hám qurt dáwirindegi azıqlanıw sharayatına baylanıslı. Olar ortasha 500-600 máyek qoyadı. Górek sovkası (Heliotis armigera hb) - ol keń tarqalǵan zıyankes bolıp, górekke goreklew waqtında máyek qoyadı. Onıń birinshi áwladı jabayı shóplerde hám pomidorda rawajlanadı. Onıń máyegi gúmbez sıyaqlı bolıp diametri 0,5-0,6 mm. Máyegi dástlep aqshıl keyinshellik qońır reńge kiredi. Máyegi bólek-bólek