Pedagogik akmeologiya fanining predmeti va maqsad hamda vazifalari REJA : Akmeologiya va pedagogik akmeologiya tushunchasi mazmuni. Pedagogik akmeologiyaning fan sifatida shkllanish zarurati. Pedagogik akmeologiyaning predmeti va vazifalari. Zamonaviy pedagogika fanining asosiy tendentsiyasi – uning shaxsni «anglash», o‘z dunyoqarashiga asoslanishga e’tibor qaratganligidir. Bu esa, zamonaviy pedagogik amaliyotning muhim jihatiga aylandi. Pedagogika va inson amaliyotida insonparvarlik an’analarining rivojlanishi, uning hayotiy faoliyat jarayonida o‘z oldiga qo‘ygan muhim vazifalarni o‘zida aks ettiradi.Inson hayoti har doim bo‘lib o‘tgan voqealarni baholash, vazifalarni qo‘yish, izlash, xulosalar qabul kilish, dunyoqarash vaziyatlarida kechadi. Bunda uning atrof-muhit bilan munosabatlari ikkita farq bilan o‘zaro bog‘lik: amaliy va abstrakt-nazariy (bilish). Bundan kelib chiqadiki, pedagogika metodologiyasi ta’lim falsafasiga haqiqiy insonparvarlikning mohiyati, borliqning yangilanishi va pedagogik bilish haqidagi nazariy qoidalar yigindisi sifatida qaraydi. Bunday metodologiyaga muvofiq, fanlarning, shu jumladan, pedagogikaning insonparvarlik mohiyatidan kelib chiqadigan vazifasi o‘zida insonga bilish, muloqot, ijod sub’ekti sifatida yondashishni aks ettiradi. Bizga ma’lumki, ilmiy bilish, shuning barobarida pedagogik bilish faqatgina ijodkorliknigina emas, ijtimoiy ehtiyojlarni to‘la qondirish maqsadini ham ro‘yobga chiqaradi. Nazariy va amaliy bilish orasidagi «ko‘prik» vazifasini aksiologik yoki qadriyat sifatidagi yondashuv bajaradi. Aksiologiya (yun. «axyu» - qadriyat va «logos» - fan, ta’limot )- qadriyatshunoslik; kadriyatlar haqidagi fan. XIX asrning ikkinchi yarmida nemis qadriyatshunosi E.Gartman va fransuz olimi P.Lapilar tomonidan fanga kiritilgan. Aksiologik yondashuv insonparvarlik pedagogikasining uzviy o‘ziga xosligi bo‘lib, barcha odam unda jamoaviy rivojlanishning maksadi va jamiyatning oliy qadriyati sifatida qaraladi. Shuning uchun aksiologiyaga (tabiiy kadriyatlar haqidagi (nazariy) falsafiy nazariyalar) yangi ta’lim falsafasi sifatida va zamonaviy pedagogika metodologiyasiga uygun tarzda qaraladi. Aksiologik fikrlash markazida dunyodagi vokea-hodisalarning o‘zaro ta’siri va o‘zaro bog‘liqligi kontseptsiyasi turadi. U tasdiqlaydiki, bizning dunyo - bu butun insoniyat dunyosi, shuning uchun umumiylikni ko‘ra bilish lozim, faqatgina insoniyatni birlashtirib qolmay, balki har bir alohida shaxsni tavsiflaydi. Insondan tashqaridagi ijtimoiy taraqqiyotni qarash – uning insonparvarlik poydevoridan alohida fikrlashi demakdir.Aynan, ana shunday tarzdagi fikrlash zamonaviy jamiyat taraqqiyoti global tendentsiyada insonparvarlik kasb etadi,umuminsoniy qadriyatlarni ma’qullashi uning mazmunini tashkil etadi. Pedagogik aksiologiya asosida inson hayoti, tarbiya va ta’lim, pedagogik faoliyatning inson hayotidagi ahamiyatini tushunish va qaror toptirish yotadi. Ta’limni inson turmushi uchun asosiy qadriyat, deb asoslash pedagogik bilimlar tarakkiyotining barcha bosqichlarida o‘z o‘rniga ega. U o‘zaro aloqadorlik - jamiyat va inson o‘rtasida muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan, ular ta’limning qadriyat statusini belgilab berishadi. Ta’limni insonparvarlashuvi goyasi, pedagogikada aksiologik yondashuvni qo‘llash esa,o‘zida katta falsafiy-antropologik, ijtimoiy- siyosiy xususiyatni aks ettiradi Zamonaviy pedagogika fanining asosiy tendentsiyasi - uning shaxsni «anglash», o‘z dunyoqarashiga asoslanishga e’tibor qaratganligidir. Bu esa, zamonaviy pedagogik amaliyotning muhim jihatiga aylandi. Pedagogika va inson amaliyotida insonparvarlik an’analarining rivojlanishi, uning hayotiy faoliyat jarayonida o‘z oldiga qo‘ygan muhim vazifalarni o‘zida aks ettiradi.Inson hayoti har doim bo‘lib o‘tgan voqealarni baholash,vazifalarni qo‘yish, izlash, xulosalar qabul kilish, dunyoqarash vaziyatlarida kechadi. Bunda uning atrof-muhit bilan munosabatlari ikkita farq bilan o‘zaro bog‘lik: amaliy va abstrakt-nazariy (bilish). Bundan kelib chiqadiki, pedagogika metodologiyasi ta’lim falsafasiga haqiqiy insonparvarlikning mohiyati, borliqning yangilanishi va pedagogik bilish haqidagi nazariy qoidalar yigindisi sifatida qaraydi. Bunday metodologiyaga muvofiq, fanlarning, shu jumladan, pedagogikaning insonparvarlik mohiyatidan kelib chiqadigan vazifasi o‘zida insonga bilish,muloqot, ijod sub’ekti sifatida yondashishni aks ettiradi. Bizga ma’lumki, ilmiy bilish, shuning barobarida pedagogik bilish faqatgina ijodkorliknigina emas, ijtimoiy ehtiyojlarni to‘la qondirish maqsadini ham ro‘yobga chiqaradi. Nazariy va amaliy bilish orasidagi «ko‘prik» vazifasini aksiologik yoki qadriyat sifatidagi yondashuv bajaradi. Hozirgi paytda puxta o‘ylangan, ilmiy asoslangan davlat siyosati vositasida mamlakatimiz fuqarolarining tabiiy qobiliyati, bilimi, malakasi, kasb-hunarga layoqati va sa’y-harakat laridan oqilona foydalanish uchun qulay zam in yaratish, shuningdek, mustaqil O‘zbekistonning ravnaq topishida ularning yehtiyojlari, ijtimoiy manfaatlari, hayotiy istiqbollarini belgilab olish va ro‘yobga chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. Islom Karimovning bu borada, «Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kambo‘lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko‘ra kuchli, bilimll, dono va albatta baxtli bo‘lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz beqiyos ahamiyat kasb etadi. Agar biz bu masalada hushyorlik va sezgirligimizni, qat’iyat va mas’uliyatimizni yo‘qotsak, bu o‘ta muhim ishni o‘z holiga, o‘zibo‘larchilikka tashlab qo‘yadigan bo‘lsak, muqaddas qadriyatlarimizga yo‘g‘rilgan va ulardan oziqlangan ma’naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrilib,oxir-oqibatda o‘zimiz intilgan umumbashariy taraqqiyot yo‘lidan chetga chiqib qoiishimiz mumkin»‘, degan fikrlari ayni haqiqat. Bu vazifalami amalga oshirishda yuksak bilimli, yetuk professional kadrlami axloqiy kamolot ruhida shakllantirish, mamlakatimiz ravnaqi hamda gullab-yashnashi uchun xizmat qiladigan akmeshaxslami vujudga keltirish ustuvor vazifalarimizdan biriga aylanib bormoqda. Ushbu mexanizmlardan biri — inson resurslarini rivojlantirish, undan oqilona foydalanishning yangicha yo‘llarim izlab topish,ya’ni o‘ta muhim yechimlaridan biri —akmeologiyaning ijtimoiyaxloqiy muammolarining ilmiy muomalaga kirib kelishidir. Shu bois, uchinchi ming yillik bo‘sag‘asida shiddatli kechgan intellektual izlanishlar davrida evriologiya, ergonologiya, refleksologiya bilan bir qatorda yuksak texnologiyalarni yaratish g‘oyalari, nafaqat an’anaviy ishlab chiqarish, balki insonning ijtimoiy-axloqiy faoliyatlarini o‘rganuvchi fan — akmeologiyaning rivojlanishi bilan bog‘landi. Akmeologiyaning ilmiy muomalaga kirib kelishiga asos solgan psixolog B.G.Ananev, «Insonning ruhiy bilish rivoji markazida dastlabki va so‘nggi ontogenez, «chetroqda» esa insonning ko‘proq ijodiyroq, samaraliroq ijtimoiy-faol hayot fazasi bo‘lishi mumkin», deydi. Albatta, bu jarayonlarning barchasi, shaxsning individual-ruhiy rivoji haqidagi yagona ilmiy-nazariy g‘oyaning maxsus fundam ental ishlab chiqarilgan, o‘smirlik va yetuklikning yosh psixologiyasi qismisiz mavjud bo‘la olmaydi, degan nazariyalar ham yo‘q emas. Shu bois, akmeologiyaning predmeti individ, shaxs individual faoliyatining barcha sohalarida erishgan maksimal yetukligi bo‘lmog‘i lozim (A. A. Bodalyov, N.V. Kuzmina, AA.Derkach va boshq), degan qat’iy konsepsiya yuzaga keldi. Maksimal yetuklik individ, shaxs rivojining cho‘qqisi va individual faoliyat bilan bogiiq ekan, demak ana shu cho‘qqi yunonchada «akte» deyiladi va bu soha akmeologiya deb yuritiladi. Shu bilan birga, «akme»da insonning faoliyati bilan bog‘liq holatlar ham nazarda tutiladi. Jumladan, shaxsning «yulduzli» onlari yoki shunga yaqin jarayonlar, ya ‘ni biror-bir sohada erishgan oliy yutuqlari (N. VKuzmina). Zamonaviy ilm-fanda insoniy yuksakliklaming «akte» kategoriyasi bilan bog‘liq bir necha talqinlari mavjud. Jumladan,birinchi, «akte» — bu qisqagina hayot kesimini qamrab olsada, ko‘p qirrali holat bo‘lib, insonning har doim jamiyatda qanchalik o‘z o‘ziga ega ekanligi, uning biror-bir soha mutaxassisi sifatida olib borayotgan salmoqli faoliyati, shaxs sifatida esa uni o‘rab turganlar bilan olib borgan ijtimoiy aloqasida qanchalik boy yoki qashshoqligi, turmush o‘rtoq va ota-ona sifatida tayyorlik darajasi bilan bir qatorda yaxshi tomonga o‘zgara olish darajasi va eng yashirin ezgu qobiliyatlarini ham k o‘rsata olish darajasiga ham bog‘liqdir. Yunonlar, insonning nimagaki qodir bo‘lsa, qobiliyati va imkoniyati qirralarini ko‘rsatishga xizmat qiladigan barcha yetuklik belgilari namoyon bo‘lgan umrining shu qismini «akte» deb ataganlar. Akte — yunoncha («yuksalish», «cho‘qqi») kamolot,yuksalish, yetuklik ma’nolarini anglatadi. Akmeolog mutaxassislar shaxsning yuksak professionalizmi va ijodiy mahorati muammolarini oqilona yechishni muhim inson resurslaridan foydalanishda deb bilmoqdalar. Bu degani, ularni integrativ kompleks o‘rganish muhimlik g‘oyasini ilgari suradilar. Bizning fikrimizcha, faqatgina kasbiy yuksaklikka erishish g‘oyasi bilan chegaralanish muammoning yechimiga olib kelishi mushkul. Yetakchi faylasuf olim Xatima Shayxova bu borada:«Akmeologiya — zamonaviy yangi fan. Uning muhim vazifasi muayyan kasb-korlikning yuksak pog‘onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini o‘rganishdir. Akmeologiyaning mazmun- mohiyati —insonning har bir kasb-hunarni bilim orqali chuqur egallashi,uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta ‘sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishni o‘rganishdan iborat», deydi. Bizningcha esa, akmeologiya tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida nafaqat kasbiy mahoratning yuksak muvaffaqiyatga erishishi, balki insonning yetuklik bosqichida ham ruhan, ham ijtimoiy rivojlanish qonunlari va mexanizmlari, ijtimoiy, ruhiy yuksaklikka erishish darajalari fenomenologiyasini o‘rganish haqidagi fandir. Bunda biz Sharq allomalarining «komil inson», muhtaram Birinchi Yurtboshimiz Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan «Barkamol inson» g‘oyalarini akmeologiyaning obekti «akmeshaxs» tushunchasi bilan bir qatorda tadqiq etgan holda, ushbu fanning fundamenti Markaziy Osiyo mutafakkirlarining qo‘lyozmalarida o‘z ifodasini topgan va bugungi kunda bizning mamlakatimizda keng foydalanilmoqda, desak, aslo adashmaymiz. Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqqan holda, «akte» tushunchasini albatta yuksak cho‘qqi, avj nuqta, eng oliy hissiyotlar (A.Maslou), deyish mumkin. Akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik»iborasi botib, ushbu tushuncha shaxsning intiluvchanlik xossasini anglatadi.Akmeshaxs — akmeologiyaning asosiy predmeti bo‘lib, uning mazmun-mohiyati — insonning har bir kasb-hunarni ilm-bilim orqali chuqur egallashi, uning jam iyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta ‘sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar bilan uyg‘unlikda o‘rganishdan iborat bo‘lib, insonning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy dunyosida yuksakroq cho‘qqilarga, kasbiy kamolotda mukammallik bosqichiga erishish muammolarini o‘rganadi. Rivojlangan mamlakatlarning asosiy takomillashuv mexanizmi raqobat bo‘lib, iinsonni doimo yuksaklik, komillikka, barkamollikka undaydi. Bu jihat akmeologiyada milliylik va umuminsoniylikning o‘zaro dialektik munosabatlarini shakllanishiga olib keladi. Akmeologiya inson kasbiy faoliyati doirasidagi professionallik va ijodiylikning akte shaklining rivojlanishi uchun zarur qonuniyatlami o‘rganuvchi fan bo‘lgani uchun «akmeologiya» atamasining mazmuni, mohiyati insonshunos olimlar tomonidan turli bahs va munozarali keltirib chiqarmoqda. Buning boisi, birinchidan, akmeologiya sohasida ilk davrlarda asosan pedagoglar, psixologlar tomonidan chop etilgan ilmiy asarlar, etika ixtisosligi bo‘yicha olib borilgan tadqiqot ishlari fanning u yoki bu jihatlarinigina qamrab olganligi sababli ayrim tushunmovchiliklarni keltirib chiqardi. Izoh. Bugungi kungacha akmeologiya sohasida olib borilgan tadqiqot ishlari shaxsning psixologik xaritasi, uning xarakter xususiyatlarini aniqlash hamda uning u yoki bu sohaga qiziqishini alohida o‘rganishga qaratilgan. Ikkinchidan, akmeologiyaning tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy mahoratning yuksak takomiliga erishishi,insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmi hamda bundanda yuksakroq darajali egallash fenomenologiyasini o‘rganishi, ya’ni biron kasbga, sohaga astoydil mehr qo‘yib,bilim va tajribaga tayanib, maqsad sari intilib yashashini bildirishi hamda akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik» iborasi ekanligining fanlar integratsiyasi kesimida kompleks o‘rganilmaganligidadir. Shu bois ham fikrimizcha, akmeologiyani faqat shaxs kasbiy faoliyatining psixologik va pedagogik jihatlarini tadqiq etish inson resurslarining barcha imkoniyatlarini kompleks tarzda o‘rganish y o‘lida yetarli emasligini alohida qayd etish maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz.Umuman olganda, hozifgi globallashuv davrida jamiyatimiz o‘zining yuksak rivojlanish nuqtasi, fuqarolik jamiyatini barpo yetishga yaqinlashmoqda. Bu esa ayni paytda akmeologiyaning asosiy kategoriyalaridan mukammallik, yuksaklik, oliy daraja kabi tushunchalar kundalik turmushda ishlatilib kelingan bo‘lsada,ijtimoiy-falsafiy va axloqiy nuqtayi nazardan maxsus ilmiy tadqiqot sifatida to‘la o‘rganilmagan. «Akmeologiya», agar ularni hududga moslashtirilsa, insonshunoslikdagi barcha tajribalardan o‘zining yuqori samaradorligi va ta’lim berishdagi ayrim qulayliklari bilan ajralib, o‘quv jarayonining sifatini pedagogik mahoratdan ozod qiladi va ta ‘lim-tarbiya jarayonining faqat yaxshi va a ‘lo darajada bolishligini kafolatlashi bilan birga, uni qaytadan tiklash imkonini beradi.Akmeologiya quyidagi tamoyillardan kelib chiqadi. Birinchisi, mamlakatimizda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo qilishda barkamol avlod tarbiyasi katta ahamiyat kasb etadi. Kelajagimiz poydevori bo‘lgan yoshlarni tarbiyalashda sog‘lom ijtimoiy-axioqiy m uhitni yaratish, ta’lim- tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, milliy va umum insoniy qadriyatlarni tiklash va e’zozlash, axloqan pok, intellektual yetuk, yuksak professional mutaxassis, ilg‘or fikrli, salohiyatli, bilimli, jahon standartlariga javob beradigan yuksak g‘oyali kadrlarni tayyorlash hozirgi paytda ustuvor vazifalardan bo‘lmog‘i lozim. Ikkinchisi, zamonaviy tafakkur rivojida akmeshaxs qiyofasiga axloqiy munosabat zarur. Zero, yurt ravnaqi, millat rivoji, barqarorligini akmeshaxslarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Demak, O‘zbekistonda barkamol avlod tarbiyasida jismoniy, aqliy, ma’inaviy jihatlar kabi uch asosiy jihatga e’tibor berish o‘ta muhim va dolzarb masala bo‘lib, ijtimoiy jarayonlarning faol kechishida muhim omillardan hisoblanar ekan, shaxsning intellektual boy, yuksak m a’naviyatli akmeshaxs bo‘lib yetishishi «vaqt o‘zagi» yelagidan o‘tgan m a’naviy merosga bogliqligi yoshlar ongiga singdirib borilishi lozim. Uchinchisi, respublikamizda yangilanish va taraqqiyot jadal davom etayotgan bir davrda jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolar bilan bir qatorda yoshlar muammosini respublika oldidagi umumiy vazifalardan ayri holda ko’rib chiqish mumkin yemas. Shu bois, yoshlar shaxsining shakllanishi, kamol topishi muammosini o‘rganishda akmeologik bilimlardan foydalanish usuvor vazifalardan biri bo‘lib qolmog‘i lozim. Umuman olganda, B.G.Ananevning fikriga ko‘ra, «Insonning ruhiy bilish rivoji markazida dastlabki va so‘nggi ontogenez, «chetroqda» esa insonning ko‘proq ijodiyroq, samaraliroq ijtimoiy-faol hayot fazasi bolishi mumkin» Va bularning barchasi, shaxsning individual-ruhiy rivoji haqidagi yagona ilmiy- nazariy g‘oyaning maxsus fundamental ishlab chiqarilgan, o‘smirlik va yetuklikning yosh psixologiyasi qismisiz mavjud bo‘la olmaydi. Shu bois, akmeologiyaning predmeti individ, shaxs individual faoliyatining barcha sohalarida erishgan maksimal yetukligi bo‘lmog‘i lozim. Ammo, qobiliyat, iste’dod, komillik, insondagi intiluvchanlik akmeologiya bilan uzviy bog‘liq. Intiluvchanlik — istak, xohish,mayl, qiziqish, xobbi va boshqalar o‘zini ochiq yoki yashirin holda k o‘rsatadi. Bilim olishga ehtiyoj insonda k o‘payib boradi. Inson miyasi tirik ekan, fikr yuritishi tabiiydir, zero, «Bilim inson ongi va ruhining oziqasidir». Yetuklik holati insoncla kutilmaganda va birdaniga paydo bolmaydi. Unga va uning qandayligi uchun insonni barcha o‘ychan hayoti «ishlab beradi», faqat tabiatdan berilgani uchun emas, balki insonni yetuklik bosqichiga qanday jismoniy mustahkamlik zaxirasi bilan yaqinlashuvi ko‘proq yashab o‘tilgan turmush tarzi bilan bog iiq bo‘ladi.Ushbu bosqichdan turib inson cho‘qqiga chiqish va tushib ketishlarini, qanchadan-qancha kechinmalarni boshidan o‘tkazishini unutish kerak emas. Bu uning sihat-salomatligi, shaxs sifatida va o‘zini turli faoliyatlarda ifodalashiga ham bog‘liq.Inson yetukligining qandaydir vaqt kesmasiga to‘g‘ri keladigan rivojlanishining eng yuqori darajasi, uning cho‘qqisi «akme»ning o‘zginasidir. 1. Uning akmeologiya erishuvidagi faoliyatining natijalari bundan dalolat beradi. 2. Uning qay darajada mazmunan k o‘p qirraligi, boy ijtimoiy buyukligi, tashabbuskor va originalligi. 3. Ushbu professional cho‘qqining qaysi balandligini egallaganligidan dalolat beradi. Albatta, insonning akmesiga ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy,huquqiy, ijtimoiy- psixologik vaziyatlar orqali hayot yo‘lining xususiy atlari ham bog‘liq bo‘ladi, ko‘tarilgan yetuklik bosqichiga u ko‘p jihatdan uning akmesining miqdor-sifat ko‘rsatkichlari,qanday qilib dunyoqarashi tashkil topganligi, umumiy va maxsus intellektining shakllangani, axloqli yadrosi tuzilganligi va ijodkorlik qobiliyatlarining rivoj topganligi bilan belgilanadi. Insonlar noxush holatlarga qarshi turishlari va ularga qaramasdan o‘z fikrlarini amalga oshirishlari bilan bir-birlaridan farqlanadilar. Ularning akmelari paydo bo iishini konkret sharoitlarini hisobga olib baholash, har doim individ, shaxs, faoliyat subekti sifatida nimaga qodir ekanligini ko‘rsatadi.Aytib o‘tilganlar akmeologiya yechadigan vazifalarning quyidagi guruhini ochib beradi. Unga shaxs akmesining miqdor-sifat tavsifini belgilaydigan omillarning harakatini kuzatish, turli insonlardagi umumiylik va farqlarni ilmiy yoritish kabi masalalar kiradi. Yuqoridagi masalaning birinchisi inson tomonidan to‘laqonli akmega erishishda va haqiqatan sodir bo‘lishda qonuniyatlar va mexanizmlar ochib berishning muhimligini anglatadi.