Ilmiybaza.uz PEDAGOGIK AKSIOLOGIYA – PEDAGOGIKANING MUSTAQIL SOHASI SIFATIDA REJA : Pedagogik aksiologiya mazmuni va mohiyati. Pedagogik aksiologiyaning predmeti, maqsad va vazifalari. Pedagogik aksiologiya tushunchasi. Bizning davrimizda ta’limiy qadriyatlar, ularning tabiati, funksiyalari, o‘zaro aloqadorligi haqidagi pedagogikaning yangi sohasi – pedagogik aksiologiya rivojlanib bormokda. Chunki zamonaviy jamiyat ta’limni o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashining maqsadga yo‘naltirilgan jarayoni va natijasi sifatida tushunishdan uzoqlashdi. Ta’lim bu insonda insoniylikni tarkib toptirishdir. Uning asl mohiyati ham ana shunda. Ta’limniig ma’naviyatni tarkib toptirishdagi ahamiyati uni qadriyatli bilimlarni uzatish va uning asosida insonda qadriyatli munosabat, qadriyatli xulq- atvorni shakllantirishda ekanligini o‘z vaqtida Aflotun ham ta’kidlab o‘tgan edi. U davlatning asosini qolgan barchasi unga bogliq bo‘lgan yagona birlik aks ettiradi, deb hisoblagan. Bunday asos - olijanoblikdir. Olim yuksak olijanoblik sifatida hech narsa yaxshilik va yomonlik haqida unday ma’lumot bera olmaydigan bilimni e’tirof etadi. Bilimda kanchalik olijanoblik o‘z ifodasini topganligini esa ta’lim jarayonida o‘rganish mumkin. Pedagogik aksiologiya inson va ta’limni qadriyat deb e’tirof etgan holda, ta’limiy qadriyatlarni muhokama etuvchi hamda ta’limga qadriyatli yondashuvni amalga oshiruvchi pedagogik bilimlar sohasidir. Ilmiybaza.uz Pedagogik aksiologiyaning predmetini shaxsning qadriyatli ongi, qadriyatli munosabati, qadriyatli xulq-atvorini shakllantirish tashkil etadi. Aksiologik muammolarga doir nazariy manbalardagi kadriyat tushunchasining mohiyatini taxdil etish asosida pedagogik aksiologiya qadriyat tushunchasiga shaxs va jamiyat faoliyatida ideal namuna va yo‘nalishlarni aks ettiruvchi individual va ijtimoiy ongni tashkil etuvchi maxsus ta’lim sifatida qaraydi. Alohida shaxs yoki jamiyat yaxlitlikda qadriyatlarni uzatuvchisi sifatida qaraladi, nihoyasi esa, insonning xulq-atvori va xatti-harakatini ragbatlaydi. Xulq-atvor va xatti-harakatlarning tavsifi shaxsning atrof-muhitga, o‘z-o‘ziga munosabati haqida guvohlik beradi. Falsafadan farqli ravishda pedagogik aksiologiya «qadriyat» va ularni kadriyatli ong, munosabat, xulq-atvor deb nomlash orqali «kadriyatli» tushunchalariga alohida-alohida qaraydi.Uni tashkil etish va boshqarishga kadriyatli yondashuvning zaruriyat ekanliginidan kelib chiqib, uzluksiz ta’lim maqsadlarining o‘zgarishi pedagogik aksiologiyaning muhim vazifalari sifatida kuyidagilarni aniklashga imkon beradi: - qadriyatlar nazariyasi nuqtai nazaridan pedagogika nazariyasi va ta’lim amaliyotining tarixiy rivojini taxdil etish; - uning aksiologik yo‘nalganligini aks ettiruvchi ta’limning kadriyatli asoslarini aniqlash; - milliy ta’lim mazmuni va rivojlanish strategiyasini aniqlashga doir qadriyatli yondashuvni ishlab chikish. N.A.Astonovaning «Konseptualnыe osnovы pedagogicheskoy aksiologii» maqolasida PA predmeti sifatida shaxsning madaniy munosabatini rivojlantirish e’tirof etiladi. Maqolada qayd etilishicha, ana shu jihat bilan bog‘liqlikda PA funksiyalari uning o‘ziga xosliklarini belgilashga imkon beradi. Quyida ularni ko‘rib o‘tamiz: • mazmunli muvofiqlik (ta’limning mazmunli va protsessual jihatlarini birlashtirganligi sababli, intellektual tashabbusni ragbatlantiradi) - fikriy jarayon, ob’ektni aktuallashtirish, aniq dalil va isbotlarni belgilash, axborotni tanqidiy mushohada etish, ma’no-mazmunini tushunish, shaxsiy fikrning o‘sishi; Ilmiybaza.uz • baholovchi - pedagogik jarayon ishtirokchilarida borliq va ma’naviy hodisalarni adekvat baholashni rivojlantirishni aks etiradi; • yo‘naltirish funksiyasi - «qadriyatlar ierarxiyasi»ning ma’lum parametrlari asosida shaxsiy, kasbiy tavsifning muhim qoidalarini aniqlash imkoniyatlari bilan bog‘liq; • me’yoriy (normativli) — pedagog va tarbiyachining aksiosferasining tarkibiy qismlari, o‘zida qadriyat tarzini aks ettiruvchi ularning o‘zaro munosabatlari tizimini «qonuniylashtiradi»; • boshqaruvchilik - insonparvar mazmunga ega milliy va umuminsoniy qadriyatlar oqimidagi tizim sub’ektlari, ta’lim tizimi rivojlanishini yo‘naltiradi, ta’lim sohasidagi o‘zaro zaruriy harakatni hosil qiladi; • nazorat qiluvchi - madaniy-tarixiylik kontekstida qadriyatning rivoji, shaxsda qadriyatga yo‘nalganlikni shakllantirish imkonini beradi. Pedagogik aksiologiyaning mazmuni. PAning mazkur vazifa va funksiyalari ilmiylik, amaliylik, tajriba birligini ifoda etuvchi pedagogik aksiologiya mazmunini ochib beradi. Ilmiy jihat (aspekt) boshqa barcha ijtimoiy jarayonlarni aniqlab beruvchi, asosiy qadriyat sifatida ta’limni ko‘rib chiqish asosida ta’limiy qadriyatlarni o‘rganuvchi pedagogikaning yangi ilmiy yo‘nalishi - pedagogik aksiologiyaning muammolari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishni talab etadi. Bu yerda asosiy vazifalardan biri sifatida aniq shart-sharoitlarni hisobga olgan holda, ta’limni qadriyatli bashoratlashni ilmiy asoslash aks etadi. Aksiologik bilimlarni tizimlashtirish maqsadida pedagogikadagi kadriyatli merosni o‘rganish va pedagogik aksiologiyaning tushunchali apparatnыy aniqlash ham kam bo‘lmagan vazifa hisoblanadi. Amaliy jihat o‘quv rejalari va dasturlari tuzish, darslik va o‘kuv qo‘llanmalarni yaratish, didaktik va metodik materiallarni ishlab chiqish, ta’lim va tarbiya konsepsiyasini yaratishda ta’lim sohasi xodimlarining aksiologik bilimlardan foydalana olishini tahlil etadi. Tajribaviy(praktik) jihat o‘quvchi, talaba, o‘qituvchilarning kadriyatli ongi, munosabati, xulq-atvorini shakllantirish,ularni kadriyatli yo‘nalganligini rivojlantirishga doir aniq muammolarini hal etishga qaratilgan ta’lim muassasalari faoliyatini o‘z ichiga oladi. Ularning vazifasi hozirgi vaqtda pedagogik aksiologiya Ilmiybaza.uz nimani taqozo etsa, shularning barchasidan mohirona foydalanishni o‘zida aks ettira olishdir. Amaliy jihatni amalga oshirish to‘liq ravishda kadriyatli yo‘nalganlikning nazariy asoslarini aniqlab beradigan ilmiy jihatni rivojlanganligiga va ta’lim sohasi barcha bo‘g‘inlari faoliyati yo‘nalganligini shakllantirilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Pedagogik aksiologiyaning asosiy tushunchalari. Pedagogik aksiologiyaning asosiy tushunchalari qatoriga quyidagilar kiradi: qadriyat, kadriyatli ong, kadriyatli munosabat, kadriyatli xulq-atvor, kadriyatli ustanovka, kadriyatli yo‘nalganlik, ta’lim,tarbiya. Qadriyatlar qachonki, insonda kadriyatli ong, kadriyatli munosabat va ustanovkalar shakllantirilgan sharoitdagina, uning faoliyati va xulk-atvorini mo‘ljalga olishga imkon beradi. Qadriyatga yo‘nalganlik yaxlitlikda shaxsning faoliyat va xulq-atvordagi aniq kadriyatlarga yo‘nalganligini aks ettiradi, har bir anik vaziyatlarda esa shaxs kadriyatli ong va kadriyatli munosabatlarga rahbarlik qiladi. Qadriyatli ong. «Ong», «munosabat», «xulq-atvor»kategoriyalarini psixologiya va falsafa o‘rganadi. Ijtimoiy ong,ijtimoiy xulq-atvorni shakllantirish metodlarini esa pedagogika aniklab beradi. Falsafada ong odatiy usullar bilan tushuntirish va tadqiq etish mumkin bo‘lmagan muhim ob’ekt sifatida qaraladi. Ong biologik substansiyani aks ettirmaydi; u insonga hayotiy faoliyatni jismu joni doirasida amalga oshirishga imkon beradi; bevosita alokasiz xilma-xil faoliyat turlariga kirishish,odamlar, madaniy kadriyatlar bilan o‘zaro harakatida yuzaga chiqadi. Ya’ni ong tufayli inson nafaqat anik, balki mavhum muhitda ham yashay oladi. Keng ma’noda «ong» inson hayotining muammosi va ijtimoiy jarayonlarning muammoliligini aks ettirish usullari sifatida izohlanadi. Aniqroq kilib aytganda esa, ong deganda faqat insonga xos ob’ektiv borliqni aks ettirishning oliy shakli; uning dunyoga va o‘z-o‘ziga munosabat usuli; insonning ob’ektiv dunyo va shaxsiy hayoti mazmunini anglashida faol ishtirok etuvchi psixik jarayonlar birligi tushuniladi. Ilmiybaza.uz Inson falsafada ong tashuvchisi sifatida qaraladi. Inson hayotining maqsadi shaxsiy ongni yaratish, ya’ni o‘z dunyosini anglashni aks ettiradi. Ong o‘zida yuksak qadriyatni aks ettiradi. «Ong» tushunchasi (lotinchadan tarjima qilinganda sopzsie -bilish, xabardor bo‘lish degani) ongsiz va ong osti holatdan farqli ravishda, o‘zida ruhning o‘rnini anglash uchun qo‘llaniladi. Falsafada ijtimoiy ong va individ ongi farqlanadi. Ijtimoiy ong deganda, uning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy hayotini aks ettiruvchi jamiyat rivojining ma’naviy natijasi tushuniladi. Individ ongi esa, o‘zida uning ichki ma’naviy dunyosini aks ettiradi. Bundan tashqari, u individning o‘zidagi ijtimoiy aloqalarni ham qayd etadi (soznanie – hamkorlikdagi bilish). Qadriyatli ong - axloqiy-ma’naviy tarzda o‘z xayotiy faoliyati sohasi sub’ektlarini aniqlashga imkon beruvchi ob’ektiv borliqni aks ettirish shakli; ma’naviy qadriyatlar dunyosi sifatida borliqni aks ettirish asosida insonda dunyoni va o‘zining shaxsiy dunyosini anglashida faol ishtirok etuvchi psixik jarayonlar birligi. Qadriyatli munosabat. Falsafada munosabat deganda, undagi yashirin xususiyatlarni aniqlash va amalga oshirish sharti sifatida xayotiy narsa-hodisaparga aloqadorlik usuli tushuniladi. Munosabat narsada aks etmaydi va narsalarning xususiyatlarini ham aks ettirmaydi, u nimanidir kilishda ishtirok etish shakli sifatida, nimanidir ahamiyatini ochib beradi. Munosabat ikkinchisi uchun birinchisining ahamiyatini tavsiflovchi narsa-hodisalar va sub’ekt orasidagi aloqalarni ko‘rsatib beradi. Falsafada «qadriyat» tushunchasi «ahamiyat» tushunchasi bilan yaqin. Qachonki, sub’ekt ob’ekt bilan harakatga kirishganda, inson faoliyatining moddiy va ma’naviy dunyosini qamrab olgandi ob’ektning yoki uning xususiyatlarining aniq ahamiyati namoyon bo‘ladi. Faqat faoliyatdagina qadriyat o‘zining muhim mavjudlik maqomini oladi. Qadriyatli munosabat - shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatlilikning o‘zaro aloqadorligini aks ettiruvchi shaxsning ichki pozitsiyasi. Ilmiybaza.uz Qadrnyatli ustanovka. Shaxsning o‘zining ichki pozitsiyasini anglashi va aniq qadriyatlar bilan bog‘liqlikda faoliyatga tayyorgarlikning mavjudligi kadriyatli ustanovka sifatida aniqlanadi. AShShye (ustanovka, munosabat) atamasi aynan inson faoliyatining yo‘nalganligi ma’nosida birinchi marotaba U.Tomas va F.Znaneskiy tomonidan qo‘llanilgan. Ustanovka shaxsning anik faoliyatga tayyorlik holatini aks ettiruvchi yo‘naptirilganlik tavsifini egallaydi. Unda kognitiv (bilim, axborot) va affektov (emotsiya, xissiyot) tarkibiy qismlar namoyon bo‘ladi. Qadriyatli ustanovka - shaxsning o‘zingng ichki pozitsiyasini anglashi va aniq kadriyatlar bilan botiqlikda faoliyatga tayyorlik darajasidir. Qadriyatli yo‘nalganlik. Qadriyatli yo‘nalganlik u yoki bu qadriyatlarga yo‘nalganlik sifatida tavsiflanadi. Yo‘naltirish jarayonining quyidagi bir-biriga tutash fazalari aniqlangan: shaxsiy qadriyatlarni o‘zlashtirish; o‘zlashtirilgan qadriyatlar asosida shaxsni o‘zgartirish; shaxsning o‘z-o‘zini loyihalay va o‘z-o‘zini bashorat qila olishi. Qadriyatga yo‘nalganlik shaxs yo‘nalganligining mazmunli tomonini, uning borliqqa munosabatini aks ettiradi. Shu bilan birga, qadriyatli yo‘nalganlik sub’ekt uchun shaxsiy ahamiyatga ega ijtimoiy kadriyatlar bilan bog‘liqlikda atrof-borliqqa sub’ektning bahosi sifatida qaraladi. Qadriyatga yo‘nalganlik maqsadni ochib beradi, qiziqish,ehtiyoj, shaxsning e’tiqodini tavsiflovchi idealarni aks ettiradi. Qadriyatli yondashuv qiyosiy jihatdan avtonom(alohida)dir,sababi qadriyatlar haqidagi tasavvur dunyoqarashlarga tayanadi.Biroq shakllangandan so‘ng, ular o‘z ta’sirini ko‘rsatadi: qiziqish,ehtiyoj, faoliyat maqsadi, shaxs hayotiy faoliyati va ijtimoiy tuzilmalarning har tomonlama rivojlanishi. Ushbu mexanizm jamiyat hayoti va ta’limniig ijtimoiy fenomen sifatida insonparvarlashishini shart qilib qo‘yadi. Qadriyatli yondashuvda faqatgina shaxsning tajribasigagina emas, balki birinchi navbatda, odamzot tomonidan to‘plangan tarixiy tajribalarga tayaniladi. Bu esa, ma’lum bir me’yor va mezonlar tizimi bo‘lib,har bir shaxs foydalanishi mumkin bo‘lgan madaniy faoliyat chegaralarini belgilab beradi. Qadriyatli yondashuvlar axloqiy ideallarda uz aksini topadi, bular esa shaxs faoliyatida maqsadli ravishda oliy ko‘rinish hosil qiladi. Ideallar o‘zida belgilangan Ilmiybaza.uz maqsadlarni namoyish etib,bu dunyoqarashlar tizimining oliy qadriyatidir. Ular ko‘ppogonali haqikatni ideallashtirish jarayonini nihoyasiga yetkazadi. Qadriyatli yondashuvlarni axlokiy ideallar sifatida tushunish ijtimoiylik va shaxsiylik o‘rtasidagi zidsiyatni kuchaytiradi. Yuzaga kelgan ziddiyatda o‘z navbatida, biri boshqasining o‘rniga qurbon bo‘ladi. Biroq insonparvar kishi axloqiy ideal talablari asosida ishni amapga oshiradi. Axloqiy ideallar, o‘z navbatida, shaxs rivojlanish darajasini yutuqlarini shartlaydiki, bu esa aynan insonparvar kishining o‘zligiga to‘g‘ri keladi. Ular insonparvarlik qadriyatlarining birligini o‘zida aks ettiradi, aynan jamiyat rivojlanishi ehtiyojining rivojlanayotgan shaxs ehtiyojlariga to‘g‘ri kelishidadir. Ularda shaxsning va jamiyatning ilg‘or kiziqishlari birligi uyg‘un ravishda namoyon bo‘ladi, sababi ular birgalikda insonparvarlik dunyoqarashining ijtimoiy funksiyasini namoyon etishadi. Axloqiy ideallar butun umrga aniq bir etalon sifatida berib qo‘yilmagan. Ular rivojlanadi, namuna sifatida takomillashadi, shaxs rivojlanishi istiqbollarini aniqlaydi. Rivojlanish insonparvar axloqiy ideallar sifatida xarakterlanib namoyon bo‘ladi, shuning uchun ham ular shaxs takomillashishi motivi sifatida namoyon bo‘lishadi. Ideallarni tarixiy davr va avlod bog‘lab turadi, eng yaxshi insonparvarlik an’analarini vorisiylik bilan egallab olinadi va birinchi navbatda bu ta’lim orqali amalga oshadi. Axloqiy ideallar shaxs motivatsion-qadriyatli munosabatining oliy mezoni sifatida namoyon bo‘ladi. U shaxsni jamiyat oldidagi burchi, ma’suliyatini anglab yetishi bilan tavsiflanadi. Shaxs munosabati insonning atrof-muhitdagi narsa-hodisa va boshqa insonlar ob’ektiv aloqasiga yo‘naltiradi va shaxsning sub’ektiv pozitsiyasiii u yoki bu sub’ektga nisbatan nisbiy, shu bilan birga, uning ahamiyatliligini baholaydi. Shu ma’noda «munosabat» bir vaqtning o‘zida ikki xolatda namoyon bo‘ladi: protsessual tavsif sifatida (baholash aktini qo‘shadi) va barkaror shaxs ta’limi, bu esa shaxsni insonparvarlik qadriyatlarining (kadriyatli yondashuv) tashuvchisi sifatida namoyon qiladi. Shaxs bu holda borliq haqiqati bilan aloqador faol faoliyat ko‘rsatuvchi sifatida namoyon bo‘ladi, u tanlash imkoniyatiga ega bo‘lgan va uning Ilmiybaza.uz asosida o‘zining rivojlanadigan faoliyati tabiatini yo‘naltiruvchisidir. Munosabatlar muhit va shaxsning o‘zaro aloqasi orqali amalga oshiriladi va mazmun jihatdan shaxs yo‘nalganligini aniqlaydi, sub’ektivlikning asosiy fenomeni(qarashlar, motiv, ehtiyoj, baholash, hissiyot, ko‘nikish,qadriyatli munosabat)ni o‘zaro bog‘laydi va muvofiqlashtiradi. Biroq shaxs munosabatlarida uning faqatgina sub’ektivligi emas, balki ob’ektiv berilgan mazmun xam aks etadi, sababi unda ob’ektiv maqsadlar takdim etiladi. Shaxs munosabatlarining ob’ektiv lahzalari sifatida uning ijtimoiy mavqei yuzaga chiqadi, u esa o‘zida aloqalarning majmuaviyligini namoyon etadi,bular esa shaxslararo munosabatlarning referent tizimida va ijtimoiy ahamiyatli faoliyatda yuzaga keladi. Shaxs munosabati mazmuni motivlarning ob’ekta va predmeta (qadriyatlari) bo‘la oladi, ular esa uning ongida o‘ziga xos ijtimoiy mavqeda namoyon bo‘ladi. Jamiyat me’yor, talab, ideal, madaniy qadriyatlar shaxs tomonidan yakka va tanlangan holda qabul qilinadi va o‘zlashtiriladi. Shaxs kadriyatli munosabati shuning uchun ham har doim jamiyat tomonidan qabul qilingan va e’tirof etiladigan qadriyatlarga mos kelmaydi. Jamiyat qadriyatlari qachon stimul va faoliyat ko‘rsatishga uygotuvchi kuch bo‘ladi, qachonki, inson tomonidan ongli ravishda qabul qilinsa va o‘zlashtirilsa hamda uning shaxsiy qadriyati, da’vati, ideali maqeadiga mos kelsagina, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Insonning shaxs sifatida shakllanishi insonparvarlik qadriyatlari tizimini o‘zlashtirishni nazarda tutadi, u esa o‘zida insonparvarlik madaniyati asoslarini aks ettiradi. Ushbu qadriyatlarni ta’lim jarayoniga joriy etish masalasi o‘zida katta ijtimoiy ahamiyatni ifoda etadi. Uning muvaffaqiyatli yechimi ko‘p hollarda ta’limning insonparvarlashishiga bog‘liqdir. Uning mazmuni shundan iboratki, shaxs tomonidan ongli ravishda madaniy qadriyatlar tanlovini ta’minlash va uning negizida mustahkam, inkor etmaydigan, insonparvar kadriyatli munosabatlar individual tizimini shakllantirishdir. Qadriyatli mazmunga ega ta’limda shaxsning xulq-atvori mo‘ljalga olinadi, ular esa uning insonparvarlikka yo‘nalganligini aniqlaydi va qadriyatli baholash asosi sifatida namoyon bo‘ladi. Dunyoqarash shaxs qadriyatli munosabatining konseptual Ilmiybaza.uz interpretatsiyasi konteksti sifatida maydonga chiqadi, imperativ xulq-atvor - me’yor sifatida, kadriyatli munosabat - u yoki bu tizimga invariant sifatida namoyon bo‘ladi. Aynan mana shunday ko‘rinishda dunyoni bilish aksi va kadriyatli munosabat ma’naviy boshqarilishi ham yo‘naltiriladi hamda mazmunan shaxs faoliyati va xulq-atvorini tashkillashtiradi. Shuning uchun tarbiya ijtimoiy-tashkillashtirilgan umuminsoniy kadriyatlar interiorizatsiyasi jarayoni sifatida ko‘rilishi mumkin. Hayotda esa qadriyat shaxsni faol faoliyatga, o‘z-o‘zini tarbiyalash va o‘z-o‘zini rivojlantirishga uyg‘otishi uchun,insonning ongli ravishda tushunib yetishi qali kamdir. Qadriyat faoliyat motivini uygotuvchi kuch sifatida qachonki, shaxs tomonidan interiorizatsiyalansa, ichki mavjudlikning zarur lahzalarini taqdim etsa, inson o‘z faoliyati maqsadini aniq shakllantira olsa, uning insonparvarlik ma’nosini tushina bilsa, maqsadlarni amalga oshirishning samarali vositalarini topsa, to‘g‘ri va o‘z vaqtidagi nazorat, o‘z xatti-harakatini tuzata olsa va baholay olgandagina, aniq namoyon bo‘ladi. U yoki bu qadriyat qachonki tashkillashtirish, ob’ekt tanlash va sharoit yaratish, maqsadli faoliyat amalga oshirilsa va u esa shaxs tomonidan baholash va o‘zlashtirish zaruriyatini uygotsagina, shaxs ehtiyoj ob’ektiga aylanadi. Demak, ma’naviy kadriyatlar qachonki, tarbiya ularning interiorizatsiyasi jarayoni sifatida tashkillashtirilsa, inson ehtiyoji ob’ektiga aylanadi. Interiorizatsiya umuminsoniy qadriyatlarning shaxs oliy psixik funksiyasiga aylanishiga olib keladi. Shaxs rivojlanishi madaniyatining istalgan funksiyasi ham interpsixik va interapsixik ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga,interiorizatsiya eksteriorizatsiya hamkorligida amalga oshiriladi - muhitni yangi ob’ektlarni yaratish yo‘li bilan ijodiy o‘zgartirishdir. Oxirgisi yordamida ehtiyojlarni yaratish amalga oshiriladi, u esa shaxs qadriyatli munosabati motivatsiyasi asosini tashkil qiladi. Interiorizatsiyaning psixologik mexanizmi shaxs ma’naviy ehtiyojlari dinamikasini tushunishga imkon beradi. Ma’lum bir sharoitda shaxs tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat, yangi ob’ektlarni yaratadi, ular esa yangi ehtiyojlarni keltirib chiqaradi. Bu chizmada quyidagicha ko‘rinishga egadir: raqamlarda ma’lum bir omillar (shart-sharoit, tamoyil, mazmun, Ilmiybaza.uz metodlar)ni tashkiliy faoliyati taqdim etilgan. Masalan, uni tashkil etishning individual-ijodiy yondashuv tamoyili. Ob’ekt sifatida (01) g‘oyalar bo‘lishi, san’at asarlari, faoliyatni amalga oshirish usul va metodlari. Sub’ekt va ob’ekt o‘rtasidagi aloqa esa, ikkitomonlama tavsifga ega: interiorizatsiya va eksteriorizatsiya. U sub’ektda ehtiyojni (E 1) tug‘diradi, u esa o‘z navbatida sub’ektni yangi ob’ektga (O 2) yo‘naltiradi, yangi ehtiyoj kelib chiqadi (E 2). Bu esa cheksiz ravishda davom etadi (1-rasm).A gar «o‘qituvchi-talaba» pedagogik tizimiga tarbiyachining faoliyatini boshqarish uchun ma’lum bir omillarni olib kirsak, u ma’naviy ehtiyojlarni shakllanishining kengaygan sharoitlarida mavjud bo‘ladi. Talaba kelajakdagi faoliyatini o‘zining ichki xatti-harakatini joy-joyiga qo‘yib, uni ijtimoiy talablarga mos ravishda bashorat qiladi va ichki holatiga transformatsiyalaydi. Tanlab olingan ob’ekt (O) ehtiyojlar (E)ga aylanadi, ya’ni interiorizatsiya mexanizmi ishga tushadi. Umuminsoniy qadriyatlarni shaxs tomonidan interiorizatsiyalanishi, aynan talabalar tomonidan baholash faoliyatini amalga oshirish jarayonida unga jamiyat etalonlari va belgilangan vazifaga muvofiq yangi faoliyatni loyihalashga yordam beradi. Faoliyatning yangi ob’ekta (O 1) yangi ehtiyojga (E 2)ga aylanadi - eksteriorizatsiya amalga oshadi, ya’ni ro‘y beradi. Ushbu jarayonning o‘ziga xos xususiyati va tavsifi, bu yerdagi o‘ziga xos faoliyat shaklida inkorni inkor qonuni ko‘zga tashlanadi: ya’ni bir ehtiyoj ikkinchisini inkor etadi. U yoki bu ko‘rinishdagi faoliyatni baholash va egallashda aynan ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq xatti-harakat, yangi ob’ektlarni yaratadi, u esa yangi, sifat jihatidan ancha murakkab ehtiyojlarni keltirib chiqaradi va alohida motivatsion- qadriyatli munosabat darajasini tavsiflaydi. Shaxs tomonidan interiorizatsiya va qabul qilish, u tomonidan umuminsoniy qadriyatlarni hamda shaxsiy o‘zining kadriyatli munosabatini «ichki reja» sifatida ishlab chiqish faqatgina anglash (kognitiv) bosqichida amalga oshirilmaydi. Ushbu jarayonda hissiyotlar muxsm rol o‘ynaydi. Interiorizatsiya Ilmiybaza.uz jarayonining hissiyotga boy tabiati ko‘pgina tadqiqotlarda o‘z isbotini topgan. Ularda ko‘rsatilishicha, ijtimoiy qadriyatlar faqatgina ong bilan, oqilona fikrlash bilan emas, balki birinchi navbatda hissiyot bilan qabul qilinadi. Hattoki, ijtimoiy ahamiyatli ekanligini tushunish faqatgina «kuzatilmaydi», balki hissiyot bilan «bezaladi». Hissiyotlarning qatnashishi ushbu tushunchani shaxs tomonidan nafaqat real ravishda qabul qilinishini, balki oddiygina tushunishini belgilamaydi. Shuning uchun kadriyatlar interiorizatsiyasi kognitiv va hissiy, ratsional va amaliy (faoliyatga tayyorligi), ijtimoiy va shaxsdagi individuallikning dialektik birligini hisobga olinishini talab etadi.