Ilmiybaza.uz
PEDAGOGIK AKSIOLOGIYA – PEDAGOGIKANING MUSTAQIL
SOHASI SIFATIDA
REJA :
Pedagogik aksiologiya mazmuni va mohiyati.
Pedagogik aksiologiyaning predmeti, maqsad va vazifalari.
Pedagogik aksiologiya tushunchasi. Bizning davrimizda ta’limiy qadriyatlar,
ularning tabiati, funksiyalari, o‘zaro aloqadorligi haqidagi pedagogikaning yangi
sohasi – pedagogik aksiologiya rivojlanib bormokda. Chunki zamonaviy jamiyat
ta’limni o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashining maqsadga
yo‘naltirilgan jarayoni va natijasi sifatida tushunishdan uzoqlashdi. Ta’lim bu
insonda insoniylikni tarkib toptirishdir. Uning asl mohiyati ham ana shunda.
Ta’limniig ma’naviyatni tarkib toptirishdagi ahamiyati uni qadriyatli
bilimlarni uzatish va uning asosida insonda qadriyatli munosabat, qadriyatli xulq-
atvorni shakllantirishda ekanligini o‘z vaqtida Aflotun ham ta’kidlab o‘tgan edi. U
davlatning asosini qolgan barchasi unga bogliq bo‘lgan yagona birlik aks ettiradi,
deb hisoblagan. Bunday asos - olijanoblikdir. Olim yuksak olijanoblik sifatida hech
narsa yaxshilik va yomonlik haqida unday ma’lumot bera olmaydigan bilimni e’tirof
etadi.
Bilimda kanchalik olijanoblik o‘z ifodasini topganligini esa ta’lim jarayonida
o‘rganish mumkin.
Pedagogik aksiologiya inson va ta’limni qadriyat deb e’tirof etgan holda,
ta’limiy qadriyatlarni muhokama etuvchi hamda ta’limga qadriyatli yondashuvni
amalga oshiruvchi pedagogik bilimlar sohasidir.
Ilmiybaza.uz
Pedagogik aksiologiyaning predmetini shaxsning qadriyatli ongi, qadriyatli
munosabati, qadriyatli xulq-atvorini shakllantirish tashkil etadi.
Aksiologik muammolarga doir nazariy manbalardagi kadriyat tushunchasining
mohiyatini taxdil etish asosida pedagogik aksiologiya qadriyat tushunchasiga shaxs
va jamiyat faoliyatida ideal namuna va yo‘nalishlarni aks ettiruvchi individual va
ijtimoiy ongni tashkil etuvchi maxsus ta’lim sifatida qaraydi. Alohida shaxs yoki
jamiyat yaxlitlikda qadriyatlarni uzatuvchisi sifatida qaraladi, nihoyasi esa,
insonning xulq-atvori va xatti-harakatini
ragbatlaydi. Xulq-atvor va xatti-harakatlarning tavsifi shaxsning atrof-muhitga,
o‘z-o‘ziga munosabati haqida guvohlik beradi.
Falsafadan farqli ravishda pedagogik aksiologiya «qadriyat» va ularni
kadriyatli ong, munosabat, xulq-atvor deb nomlash orqali «kadriyatli»
tushunchalariga alohida-alohida qaraydi.Uni tashkil etish va boshqarishga kadriyatli
yondashuvning zaruriyat ekanliginidan kelib chiqib, uzluksiz ta’lim maqsadlarining
o‘zgarishi pedagogik aksiologiyaning muhim vazifalari sifatida kuyidagilarni
aniklashga imkon beradi:
- qadriyatlar nazariyasi nuqtai nazaridan pedagogika nazariyasi va ta’lim
amaliyotining tarixiy rivojini taxdil etish;
- uning aksiologik yo‘nalganligini aks ettiruvchi ta’limning kadriyatli asoslarini
aniqlash;
- milliy ta’lim mazmuni va rivojlanish strategiyasini aniqlashga doir qadriyatli
yondashuvni ishlab chikish.
N.A.Astonovaning «Konseptualnыe osnovы pedagogicheskoy aksiologii»
maqolasida PA predmeti sifatida shaxsning madaniy munosabatini rivojlantirish
e’tirof etiladi. Maqolada qayd etilishicha, ana shu jihat bilan bog‘liqlikda PA
funksiyalari uning o‘ziga xosliklarini belgilashga imkon beradi. Quyida ularni ko‘rib
o‘tamiz:
• mazmunli muvofiqlik (ta’limning mazmunli va protsessual jihatlarini
birlashtirganligi sababli, intellektual tashabbusni ragbatlantiradi) - fikriy jarayon,
ob’ektni aktuallashtirish, aniq dalil va isbotlarni belgilash, axborotni tanqidiy
mushohada etish, ma’no-mazmunini tushunish, shaxsiy fikrning o‘sishi;
Ilmiybaza.uz
• baholovchi - pedagogik jarayon ishtirokchilarida borliq va ma’naviy
hodisalarni adekvat baholashni rivojlantirishni aks etiradi;
• yo‘naltirish funksiyasi - «qadriyatlar ierarxiyasi»ning ma’lum parametrlari
asosida shaxsiy, kasbiy tavsifning muhim qoidalarini aniqlash imkoniyatlari bilan
bog‘liq;
• me’yoriy (normativli) — pedagog va tarbiyachining aksiosferasining
tarkibiy qismlari, o‘zida qadriyat tarzini aks ettiruvchi ularning o‘zaro munosabatlari
tizimini «qonuniylashtiradi»;
• boshqaruvchilik - insonparvar mazmunga ega milliy va umuminsoniy
qadriyatlar oqimidagi tizim sub’ektlari, ta’lim tizimi rivojlanishini yo‘naltiradi,
ta’lim sohasidagi o‘zaro zaruriy harakatni hosil qiladi;
• nazorat qiluvchi - madaniy-tarixiylik kontekstida qadriyatning rivoji,
shaxsda qadriyatga yo‘nalganlikni shakllantirish imkonini beradi.
Pedagogik aksiologiyaning mazmuni. PAning mazkur vazifa va funksiyalari
ilmiylik, amaliylik, tajriba birligini ifoda etuvchi pedagogik aksiologiya mazmunini
ochib beradi. Ilmiy jihat (aspekt) boshqa barcha ijtimoiy jarayonlarni aniqlab
beruvchi, asosiy qadriyat sifatida ta’limni ko‘rib chiqish asosida ta’limiy
qadriyatlarni o‘rganuvchi pedagogikaning yangi ilmiy yo‘nalishi - pedagogik
aksiologiyaning muammolari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishni talab etadi. Bu
yerda asosiy vazifalardan biri sifatida aniq shart-sharoitlarni hisobga olgan holda,
ta’limni qadriyatli bashoratlashni ilmiy asoslash aks etadi. Aksiologik bilimlarni
tizimlashtirish maqsadida pedagogikadagi kadriyatli merosni o‘rganish va
pedagogik aksiologiyaning tushunchali apparatnыy aniqlash ham kam bo‘lmagan
vazifa hisoblanadi.
Amaliy jihat o‘quv rejalari va dasturlari tuzish, darslik va o‘kuv qo‘llanmalarni
yaratish, didaktik va metodik materiallarni ishlab chiqish, ta’lim va tarbiya
konsepsiyasini yaratishda ta’lim sohasi xodimlarining aksiologik bilimlardan
foydalana olishini tahlil etadi.
Tajribaviy(praktik) jihat o‘quvchi, talaba, o‘qituvchilarning kadriyatli ongi,
munosabati,
xulq-atvorini
shakllantirish,ularni
kadriyatli
yo‘nalganligini
rivojlantirishga doir aniq muammolarini hal etishga qaratilgan ta’lim muassasalari
faoliyatini o‘z ichiga oladi. Ularning vazifasi hozirgi vaqtda pedagogik aksiologiya
Ilmiybaza.uz
nimani taqozo etsa, shularning barchasidan mohirona foydalanishni o‘zida aks ettira
olishdir.
Amaliy jihatni amalga oshirish to‘liq ravishda kadriyatli yo‘nalganlikning
nazariy asoslarini aniqlab beradigan ilmiy jihatni rivojlanganligiga va ta’lim sohasi
barcha bo‘g‘inlari faoliyati yo‘nalganligini shakllantirilganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogik aksiologiyaning asosiy tushunchalari. Pedagogik aksiologiyaning
asosiy tushunchalari qatoriga quyidagilar kiradi: qadriyat, kadriyatli ong, kadriyatli
munosabat, kadriyatli xulq-atvor, kadriyatli ustanovka, kadriyatli yo‘nalganlik,
ta’lim,tarbiya.
Qadriyatlar qachonki, insonda kadriyatli ong, kadriyatli munosabat va
ustanovkalar shakllantirilgan sharoitdagina, uning faoliyati va xulk-atvorini
mo‘ljalga olishga imkon beradi.
Qadriyatga yo‘nalganlik yaxlitlikda shaxsning faoliyat va xulq-atvordagi aniq
kadriyatlarga yo‘nalganligini aks ettiradi, har bir anik vaziyatlarda esa shaxs
kadriyatli ong va kadriyatli munosabatlarga rahbarlik qiladi.
Qadriyatli
ong.
«Ong»,
«munosabat»,
«xulq-atvor»kategoriyalarini
psixologiya va falsafa o‘rganadi. Ijtimoiy ong,ijtimoiy xulq-atvorni shakllantirish
metodlarini esa pedagogika aniklab beradi.
Falsafada ong odatiy usullar bilan tushuntirish va tadqiq etish mumkin
bo‘lmagan muhim ob’ekt sifatida qaraladi. Ong biologik substansiyani aks
ettirmaydi; u insonga hayotiy faoliyatni jismu joni doirasida amalga oshirishga
imkon beradi; bevosita alokasiz xilma-xil faoliyat turlariga kirishish,odamlar,
madaniy kadriyatlar bilan o‘zaro harakatida yuzaga chiqadi. Ya’ni ong tufayli inson
nafaqat anik, balki mavhum muhitda ham yashay oladi.
Keng ma’noda «ong» inson hayotining muammosi va ijtimoiy jarayonlarning
muammoliligini aks ettirish usullari sifatida izohlanadi.
Aniqroq kilib aytganda esa, ong deganda faqat insonga xos ob’ektiv borliqni aks
ettirishning oliy shakli; uning dunyoga va o‘z-o‘ziga munosabat usuli; insonning
ob’ektiv dunyo va shaxsiy hayoti mazmunini anglashida faol ishtirok etuvchi psixik
jarayonlar birligi tushuniladi.
Ilmiybaza.uz
Inson falsafada ong tashuvchisi sifatida qaraladi. Inson hayotining maqsadi
shaxsiy ongni yaratish, ya’ni o‘z dunyosini anglashni aks ettiradi. Ong o‘zida yuksak
qadriyatni aks ettiradi.
«Ong» tushunchasi (lotinchadan tarjima qilinganda sopzsie -bilish, xabardor
bo‘lish degani) ongsiz va ong osti holatdan farqli ravishda, o‘zida ruhning o‘rnini
anglash uchun qo‘llaniladi.
Falsafada ijtimoiy ong va individ ongi farqlanadi.
Ijtimoiy ong deganda, uning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy hayotini aks ettiruvchi
jamiyat rivojining ma’naviy natijasi tushuniladi.
Individ ongi esa, o‘zida uning ichki ma’naviy dunyosini aks ettiradi. Bundan
tashqari, u individning o‘zidagi ijtimoiy aloqalarni ham qayd etadi (soznanie –
hamkorlikdagi bilish).
Qadriyatli ong - axloqiy-ma’naviy tarzda o‘z xayotiy faoliyati sohasi
sub’ektlarini aniqlashga imkon beruvchi ob’ektiv borliqni aks ettirish shakli;
ma’naviy qadriyatlar dunyosi sifatida borliqni aks ettirish asosida insonda dunyoni
va o‘zining shaxsiy dunyosini anglashida faol ishtirok etuvchi psixik jarayonlar
birligi.
Qadriyatli munosabat. Falsafada munosabat deganda, undagi yashirin
xususiyatlarni aniqlash va amalga oshirish sharti sifatida xayotiy narsa-hodisaparga
aloqadorlik usuli tushuniladi.
Munosabat narsada aks etmaydi va narsalarning xususiyatlarini ham aks
ettirmaydi, u nimanidir kilishda ishtirok etish shakli sifatida, nimanidir ahamiyatini
ochib beradi. Munosabat ikkinchisi uchun birinchisining ahamiyatini tavsiflovchi
narsa-hodisalar va sub’ekt orasidagi aloqalarni ko‘rsatib beradi.
Falsafada «qadriyat» tushunchasi «ahamiyat» tushunchasi bilan yaqin.
Qachonki, sub’ekt ob’ekt bilan harakatga kirishganda, inson faoliyatining
moddiy va ma’naviy dunyosini qamrab olgandi ob’ektning yoki uning
xususiyatlarining aniq ahamiyati namoyon bo‘ladi. Faqat faoliyatdagina qadriyat
o‘zining muhim mavjudlik maqomini oladi.
Qadriyatli munosabat - shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatlilikning o‘zaro
aloqadorligini aks ettiruvchi shaxsning ichki pozitsiyasi.
Ilmiybaza.uz
Qadrnyatli ustanovka. Shaxsning o‘zining ichki pozitsiyasini anglashi va aniq
qadriyatlar bilan bog‘liqlikda faoliyatga tayyorgarlikning mavjudligi kadriyatli
ustanovka sifatida aniqlanadi. AShShye (ustanovka, munosabat) atamasi aynan
inson faoliyatining yo‘nalganligi ma’nosida birinchi marotaba U.Tomas va
F.Znaneskiy tomonidan qo‘llanilgan. Ustanovka shaxsning anik faoliyatga tayyorlik
holatini aks ettiruvchi yo‘naptirilganlik tavsifini egallaydi. Unda kognitiv (bilim,
axborot) va affektov (emotsiya, xissiyot) tarkibiy qismlar namoyon bo‘ladi.
Qadriyatli ustanovka - shaxsning o‘zingng ichki pozitsiyasini anglashi va aniq
kadriyatlar bilan botiqlikda faoliyatga tayyorlik darajasidir.
Qadriyatli yo‘nalganlik. Qadriyatli yo‘nalganlik u yoki bu qadriyatlarga
yo‘nalganlik sifatida tavsiflanadi. Yo‘naltirish jarayonining quyidagi bir-biriga
tutash fazalari aniqlangan: shaxsiy qadriyatlarni o‘zlashtirish; o‘zlashtirilgan
qadriyatlar asosida shaxsni o‘zgartirish; shaxsning o‘z-o‘zini loyihalay va o‘z-o‘zini
bashorat qila olishi.
Qadriyatga yo‘nalganlik shaxs yo‘nalganligining mazmunli tomonini, uning
borliqqa munosabatini aks ettiradi. Shu bilan birga, qadriyatli yo‘nalganlik sub’ekt
uchun shaxsiy ahamiyatga ega ijtimoiy kadriyatlar bilan bog‘liqlikda atrof-borliqqa
sub’ektning bahosi sifatida qaraladi.
Qadriyatga yo‘nalganlik maqsadni ochib beradi, qiziqish,ehtiyoj, shaxsning
e’tiqodini tavsiflovchi idealarni aks ettiradi.
Qadriyatli yondashuv qiyosiy jihatdan avtonom(alohida)dir,sababi qadriyatlar
haqidagi tasavvur dunyoqarashlarga tayanadi.Biroq shakllangandan so‘ng, ular o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi: qiziqish,ehtiyoj, faoliyat maqsadi, shaxs hayotiy faoliyati va
ijtimoiy tuzilmalarning har tomonlama rivojlanishi. Ushbu mexanizm jamiyat hayoti
va ta’limniig ijtimoiy fenomen sifatida
insonparvarlashishini shart qilib qo‘yadi. Qadriyatli yondashuvda faqatgina
shaxsning tajribasigagina emas, balki birinchi navbatda, odamzot tomonidan
to‘plangan tarixiy tajribalarga tayaniladi. Bu esa, ma’lum bir me’yor va mezonlar
tizimi bo‘lib,har bir shaxs foydalanishi mumkin bo‘lgan madaniy faoliyat
chegaralarini belgilab beradi.
Qadriyatli yondashuvlar axloqiy ideallarda uz aksini topadi, bular esa shaxs
faoliyatida maqsadli ravishda oliy ko‘rinish hosil qiladi. Ideallar o‘zida belgilangan
Ilmiybaza.uz
maqsadlarni namoyish etib,bu dunyoqarashlar tizimining oliy qadriyatidir. Ular
ko‘ppogonali haqikatni ideallashtirish jarayonini nihoyasiga yetkazadi.
Qadriyatli yondashuvlarni axlokiy ideallar sifatida tushunish ijtimoiylik va
shaxsiylik o‘rtasidagi zidsiyatni kuchaytiradi. Yuzaga kelgan ziddiyatda o‘z
navbatida, biri boshqasining o‘rniga qurbon bo‘ladi. Biroq insonparvar kishi
axloqiy ideal talablari asosida ishni amapga oshiradi. Axloqiy ideallar, o‘z
navbatida, shaxs rivojlanish darajasini yutuqlarini shartlaydiki, bu esa aynan
insonparvar kishining o‘zligiga to‘g‘ri keladi. Ular insonparvarlik qadriyatlarining
birligini o‘zida aks ettiradi, aynan jamiyat rivojlanishi ehtiyojining rivojlanayotgan
shaxs ehtiyojlariga to‘g‘ri kelishidadir. Ularda
shaxsning va jamiyatning ilg‘or kiziqishlari birligi uyg‘un ravishda namoyon
bo‘ladi, sababi ular birgalikda insonparvarlik dunyoqarashining ijtimoiy
funksiyasini namoyon etishadi.
Axloqiy ideallar butun umrga aniq bir etalon sifatida berib qo‘yilmagan. Ular
rivojlanadi, namuna sifatida takomillashadi, shaxs rivojlanishi istiqbollarini
aniqlaydi.
Rivojlanish insonparvar axloqiy ideallar sifatida xarakterlanib namoyon
bo‘ladi, shuning uchun ham ular shaxs takomillashishi motivi sifatida namoyon
bo‘lishadi. Ideallarni tarixiy davr va avlod bog‘lab turadi, eng yaxshi insonparvarlik
an’analarini vorisiylik bilan egallab olinadi va birinchi
navbatda bu ta’lim orqali amalga oshadi.
Axloqiy ideallar shaxs motivatsion-qadriyatli munosabatining oliy mezoni
sifatida namoyon bo‘ladi. U shaxsni jamiyat oldidagi burchi, ma’suliyatini anglab
yetishi bilan tavsiflanadi.
Shaxs munosabati insonning atrof-muhitdagi narsa-hodisa va boshqa insonlar
ob’ektiv aloqasiga yo‘naltiradi va shaxsning sub’ektiv pozitsiyasiii u yoki bu
sub’ektga nisbatan nisbiy, shu bilan birga, uning ahamiyatliligini baholaydi. Shu
ma’noda «munosabat» bir vaqtning o‘zida ikki xolatda namoyon bo‘ladi:
protsessual tavsif sifatida (baholash aktini qo‘shadi) va barkaror shaxs ta’limi,
bu esa shaxsni insonparvarlik qadriyatlarining (kadriyatli yondashuv) tashuvchisi
sifatida namoyon qiladi. Shaxs bu holda borliq haqiqati bilan aloqador faol faoliyat
ko‘rsatuvchi sifatida namoyon bo‘ladi, u tanlash imkoniyatiga ega bo‘lgan va uning
