PEDAGOGIK AKSIOLOGIYANI TADQIQ ETISHGA DOIR METODOLOGIK YONDASHUVLAR

Yuklangan vaqt

2024-06-09

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

148,5 KB


Ilmiybaza.uz PEDAGOGIK AKSIOLOGIYANI TADQIQ ETISHGA DOIR METODOLOGIK YONDASHUVLAR REJA: Ta’lim falsafasi va uning moxiyati. Pedagogik qadriyatlarni tasnif etishga turlicha yondashuvlar. Ilmiybaza.uz PEDAGOGIK AKSIOLOGIYANI TADQIQ ETISHGA DOIR METODOLOGIK YONDASHUVLAR REJA: Ta’lim falsafasi va uning moxiyati. Pedagogik qadriyatlarni tasnif etishga turlicha yondashuvlar.
Ilmiybaza.uz XVIII—XX asrlardagi pedagog olimlarining ilmiy izlanishlari shundan dalolat beradiki, amaliyoti dastlabki davrlardanok falsafa maqsadidan kelib chikkan zamonaviy maktab va ta’lim uzining rivojida,Ya.A.Komenskiy, U.G.Pestalotsi, F.Frebelem, I.F.Gerbart,A.Disterverg, J.Dyui, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy va boshqa klassik pedagoglar tomonidan ilgari surilgan falsafiy-pedagogik goyalar bilan boyib borgan. Ularning goyalari ta’limning klassik modeli asosida yuzaga kelgan bo‘lib, o‘zining mazmunida avvalgi asoslarni saklab kolgan: ta’limning maqsadi va mazmuni, ta’limning shakl va metodlari, ta’lim muassasasi va ta’lim jarayoniiing tashkil etish usullari. XX asrga kelib esa bu goyalar orasida ta’lim olganlik goyasi alohida ahamiyat kasb eta boshladi. Ta’lim olganlik – bilimlarni egallaganlik va uni amalda qo‘llay olish demakdir. Bu davrdagi pedagogik goyalar insonning imkoniyatlarini - oliy nerv faoliyati fiziologiyasidan pedagogik psixologiyagacha bo‘lgan konsepsiyalarni ilgari surgani bilan xarakterlidir: «yaqin zonadan» rivojlanish (L.S.Vigotskiy),shaxs rivojlanishida nazariy bilimlarning hal qiluvchilik roli (L.V.Zankov), ta’lim shart-sharoitlari (S.L.Rubinshteyn),rivojlanishning ijtimoiy vaziyati (L.I.Bojovich), akliy faoliyatning bosqichma-bosqich rivojlanishi (P.Ya.Galperin),ta’limda onglilikni shakllantirish (V.V. Davidov). XX aerning 60-yillarida pedagogikada madaniy dialog,hamkorlik, birgalikdagi harakat, boshqa karashlarni tushuna olish zarur, shaxsga xurmat, uning xuquqlari kabi goyalar amaliy ta’limni inkor etmagan holda yuzaga keldi. Ular o‘rtasidagi bogliqlik shunda ko‘rinadiki, ta’limning klassik modeli jamiyat va zamonaviy ishlab chiqarish talablariga javob berishdan kelib chiqqan bo‘lsa, falsafiy-pedagogik goyalarda imkoniyat yuzaga chiqadi. Ya’ni pedagogikaning yangi metodologiyasi an’anaviy ta’lim jarayonlarini intellektual qayta ishlangani, deyish mumkin. Ta’lim falsafasining rivoji pedagogik amaliyotda muloqot an’anaviy tushunishning nazariy anglash shart-sharoitlari sifatida yuzaga chiqadi. Pedagogika Ilmiybaza.uz XVIII—XX asrlardagi pedagog olimlarining ilmiy izlanishlari shundan dalolat beradiki, amaliyoti dastlabki davrlardanok falsafa maqsadidan kelib chikkan zamonaviy maktab va ta’lim uzining rivojida,Ya.A.Komenskiy, U.G.Pestalotsi, F.Frebelem, I.F.Gerbart,A.Disterverg, J.Dyui, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy va boshqa klassik pedagoglar tomonidan ilgari surilgan falsafiy-pedagogik goyalar bilan boyib borgan. Ularning goyalari ta’limning klassik modeli asosida yuzaga kelgan bo‘lib, o‘zining mazmunida avvalgi asoslarni saklab kolgan: ta’limning maqsadi va mazmuni, ta’limning shakl va metodlari, ta’lim muassasasi va ta’lim jarayoniiing tashkil etish usullari. XX asrga kelib esa bu goyalar orasida ta’lim olganlik goyasi alohida ahamiyat kasb eta boshladi. Ta’lim olganlik – bilimlarni egallaganlik va uni amalda qo‘llay olish demakdir. Bu davrdagi pedagogik goyalar insonning imkoniyatlarini - oliy nerv faoliyati fiziologiyasidan pedagogik psixologiyagacha bo‘lgan konsepsiyalarni ilgari surgani bilan xarakterlidir: «yaqin zonadan» rivojlanish (L.S.Vigotskiy),shaxs rivojlanishida nazariy bilimlarning hal qiluvchilik roli (L.V.Zankov), ta’lim shart-sharoitlari (S.L.Rubinshteyn),rivojlanishning ijtimoiy vaziyati (L.I.Bojovich), akliy faoliyatning bosqichma-bosqich rivojlanishi (P.Ya.Galperin),ta’limda onglilikni shakllantirish (V.V. Davidov). XX aerning 60-yillarida pedagogikada madaniy dialog,hamkorlik, birgalikdagi harakat, boshqa karashlarni tushuna olish zarur, shaxsga xurmat, uning xuquqlari kabi goyalar amaliy ta’limni inkor etmagan holda yuzaga keldi. Ular o‘rtasidagi bogliqlik shunda ko‘rinadiki, ta’limning klassik modeli jamiyat va zamonaviy ishlab chiqarish talablariga javob berishdan kelib chiqqan bo‘lsa, falsafiy-pedagogik goyalarda imkoniyat yuzaga chiqadi. Ya’ni pedagogikaning yangi metodologiyasi an’anaviy ta’lim jarayonlarini intellektual qayta ishlangani, deyish mumkin. Ta’lim falsafasining rivoji pedagogik amaliyotda muloqot an’anaviy tushunishning nazariy anglash shart-sharoitlari sifatida yuzaga chiqadi. Pedagogika
Ilmiybaza.uz fanidagi murakkab tizimlar va tushunchalar klassik ta’limning falsafiy goyalariga asoslangan. Ularni nazariy idrok etish ta’limda boshqa falsafiy-dunyoqarashli tushunchalarni keltirib chiqaradi. Zamonaviy pedagogika fanining asosiy tendensiyasi – uning shaxsni «anglash», o‘z dunyoqarashishiga asoslanishga e’tibor qaratganligidir. Bu esa zamonaviy pedagogik amaliyotning muhim jihatiga aylandi. Pedagogika va inson amaliyotida insonparvarlik an’analarining rivojlanishi, uning o‘z hayotida qo‘ygan muhim vazifalarini o‘zida aks ettiradi. Inson hayoti har doim bo‘lib o‘tgan vokealarni baholash, vazifalarni qo‘yish, izlash, xulosalar qabul qilish, dunyoqarash vaziyatlarida kechadi. Bunda uning atrof-muhit bilan munosabatlari ikkita fark bilan o‘zaro bogliq: amaliy va abstrakt- nazariy (bilish). Bundan kelib chiqadiki, pedagogika metodologiyasi ta’lim falsafasiga haqiqiy insonparvarlikning mohiyati, borlikning yangilanishi va pedagogik bilish xaqidagi nazariy qoidalar yigindisi sifatida qaraydi. Bunday metodologiyaga muvofiq, fanlarning, shu jumladan, pedagogikaning insonparvarlik mohiyatidan kelib chiqadigan vazifasi o‘zida insonga bilish, muloqot, ijod sub’ekta sifatida yondashishni aks ettiradi. Bizga ma’lumki, ilmiy bilish, shuning barobarida pedagogik bilish faqatgina ijodkorliknigina emas, ijtimoiy ehtiyojlarni to‘la qondirish maqsadini ham ro‘yobga chiqaradi. Nazariy va amaliy bilish orasidagi «ko‘prik» vazifasini aksiologik yoki qadriyat sifatidagi yondashuv bajaradi. Umumiy aksiologiya uchun uning o‘rganish ob’ekti sifatida aks etadigan xilma-xil qadriyatli taniflar xarakterlidir. Chet el aksiologiyasida sub’ektivli yo‘nalganlik (emotivizm,ekzistensializm, affektiv-iroda nazariyasi); sub’ektivistik yo‘nalganlik (neokantchilik, neotomizm); empirik maktab (ijtimoiy-psixologik nazariya, lingvistik tahlil, neonaturapizm) kabi maktablarning ajralib chiqishi mazkur masalani yanada murakkablashtaradi. Chet el falsafasida qadriyatlar tabiatini taxdil qilishga yondashuvlarni umumlashtirish asosida M.A. Kisel qadriyatning manbaiga asoslanib, ularni Ilmiybaza.uz fanidagi murakkab tizimlar va tushunchalar klassik ta’limning falsafiy goyalariga asoslangan. Ularni nazariy idrok etish ta’limda boshqa falsafiy-dunyoqarashli tushunchalarni keltirib chiqaradi. Zamonaviy pedagogika fanining asosiy tendensiyasi – uning shaxsni «anglash», o‘z dunyoqarashishiga asoslanishga e’tibor qaratganligidir. Bu esa zamonaviy pedagogik amaliyotning muhim jihatiga aylandi. Pedagogika va inson amaliyotida insonparvarlik an’analarining rivojlanishi, uning o‘z hayotida qo‘ygan muhim vazifalarini o‘zida aks ettiradi. Inson hayoti har doim bo‘lib o‘tgan vokealarni baholash, vazifalarni qo‘yish, izlash, xulosalar qabul qilish, dunyoqarash vaziyatlarida kechadi. Bunda uning atrof-muhit bilan munosabatlari ikkita fark bilan o‘zaro bogliq: amaliy va abstrakt- nazariy (bilish). Bundan kelib chiqadiki, pedagogika metodologiyasi ta’lim falsafasiga haqiqiy insonparvarlikning mohiyati, borlikning yangilanishi va pedagogik bilish xaqidagi nazariy qoidalar yigindisi sifatida qaraydi. Bunday metodologiyaga muvofiq, fanlarning, shu jumladan, pedagogikaning insonparvarlik mohiyatidan kelib chiqadigan vazifasi o‘zida insonga bilish, muloqot, ijod sub’ekta sifatida yondashishni aks ettiradi. Bizga ma’lumki, ilmiy bilish, shuning barobarida pedagogik bilish faqatgina ijodkorliknigina emas, ijtimoiy ehtiyojlarni to‘la qondirish maqsadini ham ro‘yobga chiqaradi. Nazariy va amaliy bilish orasidagi «ko‘prik» vazifasini aksiologik yoki qadriyat sifatidagi yondashuv bajaradi. Umumiy aksiologiya uchun uning o‘rganish ob’ekti sifatida aks etadigan xilma-xil qadriyatli taniflar xarakterlidir. Chet el aksiologiyasida sub’ektivli yo‘nalganlik (emotivizm,ekzistensializm, affektiv-iroda nazariyasi); sub’ektivistik yo‘nalganlik (neokantchilik, neotomizm); empirik maktab (ijtimoiy-psixologik nazariya, lingvistik tahlil, neonaturapizm) kabi maktablarning ajralib chiqishi mazkur masalani yanada murakkablashtaradi. Chet el falsafasida qadriyatlar tabiatini taxdil qilishga yondashuvlarni umumlashtirish asosida M.A. Kisel qadriyatning manbaiga asoslanib, ularni
Ilmiybaza.uz ehtiyojli, ideal turmush, oliy qadriyatli voqelik, intuitsiya qadriyatlari tarzida tasnif etadi. Qadriyatli tasnifda qadriyatlarning rivojlanib borishi turli nuqtai nazardan ko‘rib chiqiladi. Faqatgina umumiy aksiologiyadagi barcha murakkab qadriyatli tizimlar real ta’limiy muammolarni hal etish bilan bevosita o‘zaro aloqadar, deb ta’kidlash to‘gri bo‘lmaydi. Bir paytning o‘zida o‘zaro aloqadorlik ham ma’lum bo‘ladi va u ko‘p jihatdan ta’lim falsafasiga asoslanadi. «Ta’lim falsafasi» atamasi ham turlicha talqin etiladi.Britaniyada nashr etilgan ensiklopediyada ta’lim falsafasiga ta’lim mohiyati, uning rivojlanish qonuniyatlarini ochib berishga doir muammolar bilan shug‘ullanuvchi bilim sohasi; ta’limning falsafiy nazariyasi sifatida ta’limning rivojlanish masalalarini ko‘rib chikuvchi turli yo‘nalishlar yig‘indisi sifatida ta’rif beriladi. Ta’lim falsafasining alohida tadqiqot yo‘nalishi sifatida ajralib chiqishi XX asrning 40- yillarida Kolumbiya universitetida falsafa va pedagogika nazariyasi sohasi mutaxassislarining ilmiy jamiyatining yaratilishi bilan bog‘likdir. Uning faoliyat maqsadi sifatida ta’limning falsafiy muammolarini tadqiq etish, ta’limiy dasturlarni falsafiy ekspertiza qilish, o‘quv kurslarini ishlab chiqish va o‘rta maxsus va universitetlar uchun kadrlar tayyorlash aks etadi. Ta’lim falsafasi tarixi tushunchasi XX asrning 60-yillarida R.Piters tomonidan ta’lim asosi sifatidagi asosiy manbalar: Madaniyat, Jamiyat, Individga asoslanib, qabul qilindi. Hozirgi vaqtda ta’lim falsafasi deganda, ta’limning qadriyatli-mohiyatli qismi, uning rivojlanish qonuniyatlari va vazifalarini ochib beradigan falsafiy bilimlar sohasi tushuniladi. U G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida muhim o‘rin egallaydi va ta’limiy qadriyatlarni umumiy qadriyatlar bilan taqqoslash asosida ta’limni asoslashga turlicha yondashuvni amalga oshiradigan qator yo‘nalishlar (empirik- analitik, gumanitar, dialogli, ekzistensial-germenevtik)ni o‘z ichiga qamrab oladi. Masalan, idealizm, ratsionalizm, konservatizm, diniy falsafa umumiy qadriyatlar sifatida axloqiy va diniy qoidalar, ijtimoiylik, shaxsiy olijanoblikni e’tirof etsa, ta’limda katta e’tibor o‘quvchilarning fikrlashini rivojlantirishga qaratilishi Ilmiybaza.uz ehtiyojli, ideal turmush, oliy qadriyatli voqelik, intuitsiya qadriyatlari tarzida tasnif etadi. Qadriyatli tasnifda qadriyatlarning rivojlanib borishi turli nuqtai nazardan ko‘rib chiqiladi. Faqatgina umumiy aksiologiyadagi barcha murakkab qadriyatli tizimlar real ta’limiy muammolarni hal etish bilan bevosita o‘zaro aloqadar, deb ta’kidlash to‘gri bo‘lmaydi. Bir paytning o‘zida o‘zaro aloqadorlik ham ma’lum bo‘ladi va u ko‘p jihatdan ta’lim falsafasiga asoslanadi. «Ta’lim falsafasi» atamasi ham turlicha talqin etiladi.Britaniyada nashr etilgan ensiklopediyada ta’lim falsafasiga ta’lim mohiyati, uning rivojlanish qonuniyatlarini ochib berishga doir muammolar bilan shug‘ullanuvchi bilim sohasi; ta’limning falsafiy nazariyasi sifatida ta’limning rivojlanish masalalarini ko‘rib chikuvchi turli yo‘nalishlar yig‘indisi sifatida ta’rif beriladi. Ta’lim falsafasining alohida tadqiqot yo‘nalishi sifatida ajralib chiqishi XX asrning 40- yillarida Kolumbiya universitetida falsafa va pedagogika nazariyasi sohasi mutaxassislarining ilmiy jamiyatining yaratilishi bilan bog‘likdir. Uning faoliyat maqsadi sifatida ta’limning falsafiy muammolarini tadqiq etish, ta’limiy dasturlarni falsafiy ekspertiza qilish, o‘quv kurslarini ishlab chiqish va o‘rta maxsus va universitetlar uchun kadrlar tayyorlash aks etadi. Ta’lim falsafasi tarixi tushunchasi XX asrning 60-yillarida R.Piters tomonidan ta’lim asosi sifatidagi asosiy manbalar: Madaniyat, Jamiyat, Individga asoslanib, qabul qilindi. Hozirgi vaqtda ta’lim falsafasi deganda, ta’limning qadriyatli-mohiyatli qismi, uning rivojlanish qonuniyatlari va vazifalarini ochib beradigan falsafiy bilimlar sohasi tushuniladi. U G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida muhim o‘rin egallaydi va ta’limiy qadriyatlarni umumiy qadriyatlar bilan taqqoslash asosida ta’limni asoslashga turlicha yondashuvni amalga oshiradigan qator yo‘nalishlar (empirik- analitik, gumanitar, dialogli, ekzistensial-germenevtik)ni o‘z ichiga qamrab oladi. Masalan, idealizm, ratsionalizm, konservatizm, diniy falsafa umumiy qadriyatlar sifatida axloqiy va diniy qoidalar, ijtimoiylik, shaxsiy olijanoblikni e’tirof etsa, ta’limda katta e’tibor o‘quvchilarning fikrlashini rivojlantirishga qaratilishi
Ilmiybaza.uz kerakligini ta’kidlashadi. Madaniyat, geremenevtika, analitik falsafada madaniyat ob’ektlari umumiy qadriyat sifatida sanaladi. Ta’limiy kadriyatlar sifatida aql- zakovat,bilimdonlik ajratib ko‘rsatiladi. Realizm, pozitivizm,empirizmda kadriyatlar ijtimoiy va kasbiy mutanosiblik,fuqarolik ta’limiy qadriyatlari bilan bog‘lanadi. Pedagogik qadriyatlarni tasnif etishga turlicha yondashuvlar. «Pedagogik kadriyatlar — bu pedagogik faoliyatning shunday o‘ziga xosligiki, ular nafaqat pedagogik ehtiyojlarni qondirishga imkon beradi, balki uning ijtimoiy va kasbiy faolligini mo‘ljalga olishga xizmat qiladi. Pedagogik kadriyatlar hayotda o‘z- o‘zidan tasdig‘ini topmaydi. Ular jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy aloqalarga bogliq». V.A.Slastyoninning fikriga ko‘ra, «Pedagogik faoliyatga doir qadriyatlarning interiorizatsiyasi bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy madaniyatiga tamal toshini qo‘yadi».O‘qituvchining ongida mustahkamlangan pedagogik kadriyatlar uning shaxdlararo muloqotida, ijodiy faoliyatida, bola shaxsining rivojlanishida, kasbiy hamkorliqda, ma’naviy kadriyatlar almashinuvidagi kasbiy yo‘nalishlari tizimini hosil kiladi. Olimlar tomonidan pedagogik qadriyatlarning ikki jihati alohida tadqiq etilgan: - o‘kituvchiga uning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishiga imkon beruvchi va ijtimoiy ahamiyatli insonparvar maqsadlarga erishishga qaratilgan uning ijtimoiy va kasbiy faolligida yo‘l ko‘rsatuvchi belgi bo‘lib xizmat qiladigan o‘ziga xos jihatlar; - pedagogik faoliyatni tartibga soluvchi me’yorlar va ta’lim hamda pedagogik faoliyat sohasidagi vujudga keladigan ijtimoiy dunyoqarash orasida vosita va boglovchi bo‘gin bo‘lib keluvchi bilish-faoliyat tizimi. Pedagogik aksiologiyaga oid adabiyotlarda pedagogik qadriyatlarning xilma- xil tasniflari mavjuddir. Jumladan,Z.I.Ravkin pedagogik qadriyatlarni quyidagicha tasnif etadi: Ilmiybaza.uz kerakligini ta’kidlashadi. Madaniyat, geremenevtika, analitik falsafada madaniyat ob’ektlari umumiy qadriyat sifatida sanaladi. Ta’limiy kadriyatlar sifatida aql- zakovat,bilimdonlik ajratib ko‘rsatiladi. Realizm, pozitivizm,empirizmda kadriyatlar ijtimoiy va kasbiy mutanosiblik,fuqarolik ta’limiy qadriyatlari bilan bog‘lanadi. Pedagogik qadriyatlarni tasnif etishga turlicha yondashuvlar. «Pedagogik kadriyatlar — bu pedagogik faoliyatning shunday o‘ziga xosligiki, ular nafaqat pedagogik ehtiyojlarni qondirishga imkon beradi, balki uning ijtimoiy va kasbiy faolligini mo‘ljalga olishga xizmat qiladi. Pedagogik kadriyatlar hayotda o‘z- o‘zidan tasdig‘ini topmaydi. Ular jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy aloqalarga bogliq». V.A.Slastyoninning fikriga ko‘ra, «Pedagogik faoliyatga doir qadriyatlarning interiorizatsiyasi bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy madaniyatiga tamal toshini qo‘yadi».O‘qituvchining ongida mustahkamlangan pedagogik kadriyatlar uning shaxdlararo muloqotida, ijodiy faoliyatida, bola shaxsining rivojlanishida, kasbiy hamkorliqda, ma’naviy kadriyatlar almashinuvidagi kasbiy yo‘nalishlari tizimini hosil kiladi. Olimlar tomonidan pedagogik qadriyatlarning ikki jihati alohida tadqiq etilgan: - o‘kituvchiga uning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishiga imkon beruvchi va ijtimoiy ahamiyatli insonparvar maqsadlarga erishishga qaratilgan uning ijtimoiy va kasbiy faolligida yo‘l ko‘rsatuvchi belgi bo‘lib xizmat qiladigan o‘ziga xos jihatlar; - pedagogik faoliyatni tartibga soluvchi me’yorlar va ta’lim hamda pedagogik faoliyat sohasidagi vujudga keladigan ijtimoiy dunyoqarash orasida vosita va boglovchi bo‘gin bo‘lib keluvchi bilish-faoliyat tizimi. Pedagogik aksiologiyaga oid adabiyotlarda pedagogik qadriyatlarning xilma- xil tasniflari mavjuddir. Jumladan,Z.I.Ravkin pedagogik qadriyatlarni quyidagicha tasnif etadi:
Ilmiybaza.uz 1) ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar: ta’limning hamma uchun ochiqligi va bepulligi, millatidan qati nazar, barcha fuqarolarning bilim olishdagi teng huquqliligi, o‘quvchilarni va ota-onalarning ta’lim muassasasini tanlash erkinligi; 2) intellektual qadriyatlar: bilishga ehtiyoj, bilishga qiziqish va faollik, o‘quvchilarning ijodiy faoliyati, fikrning go‘zalligi va so‘z bilish faoliyati vositasi sifatida; 3) axloqiy qadriyatlar: o‘kuvchining burch va shaxsiy majburiyatlari, uning pedagogik jarayonning sub’ekta bo‘lish huquqi, bilimlarni egallashdagi axloqiy ragbatlar va motivlar,vatanparvarlik va fuqarolik, mehnat va boshqa kishilarning mehnatini hurmat qilish; 4) kasbiy-pedagogik faoliyatga doir qadriyatlar: o‘qituvchi-tarbiyachini mehnat qilishga chorlash, tanlagan kasbiga mas’uliyat bilan yondashuv, pedagogning mahorati, uning izlanishli-tadqiqotchilik, innovatsion faoliyati, kommunikativ qobiliyati, o‘quvchilar bilan muloqotdagi ijobiylik, pedagogik mahorat. V.A.Slastenin esa kasbiy yo‘nalganlik tizimiga asoslangan holda, pedagogik qadriyatlarni quyidagicha tasnif etadi: 1) maqsadli qadriyatlar: shaxsiy Men va kasbiy Men yigindisidagi bo‘lg‘usi o‘qituvchining shaxsiy konsepsiyasi. Pedagog pedagogik faoliyat maqsadlarini amalga oshirish yo‘llarini qidirar ekan, o‘zini va o‘zgalarni rivojlantirish yo‘lidagi o‘z kasbiy strategiyasini tanlab oladi. Binobarin, maqsadli qadriyatlar davlatning ta’lim siyosatini va pedagogika ilmining rivojlanish darajasini aks ettiradi. Bu qadriyatlar sub’ektlashgan holda pedagogik faoliyatning ahamiyatli omillariga aylanadi va vositali qadriyatlarga ta’sir ko‘rsatadi. Ular nazariya, metodologiya, pedagogik texnologiyalarni egallash natijasida shakllanib, pedagogning kasbiy ta’limi asosini tashkil etadi.shaxs uchun zaruriy qadriyatlar kuyidagi maqsadli qadriyatlarni o‘zida aks ettiradi: o‘qituvchi mehnatining ijodiy va serqirralilik tavsifi, uning nufuzi va ahamiyatliligi, jamiyat olidagi yuksak ma’suliyat, o‘zini namoyon qilish, bolalarga mehr va boshqalar. Bunday qadriyatlar ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi shaxeining, talabalar jamoasi Ilmiybaza.uz 1) ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar: ta’limning hamma uchun ochiqligi va bepulligi, millatidan qati nazar, barcha fuqarolarning bilim olishdagi teng huquqliligi, o‘quvchilarni va ota-onalarning ta’lim muassasasini tanlash erkinligi; 2) intellektual qadriyatlar: bilishga ehtiyoj, bilishga qiziqish va faollik, o‘quvchilarning ijodiy faoliyati, fikrning go‘zalligi va so‘z bilish faoliyati vositasi sifatida; 3) axloqiy qadriyatlar: o‘kuvchining burch va shaxsiy majburiyatlari, uning pedagogik jarayonning sub’ekta bo‘lish huquqi, bilimlarni egallashdagi axloqiy ragbatlar va motivlar,vatanparvarlik va fuqarolik, mehnat va boshqa kishilarning mehnatini hurmat qilish; 4) kasbiy-pedagogik faoliyatga doir qadriyatlar: o‘qituvchi-tarbiyachini mehnat qilishga chorlash, tanlagan kasbiga mas’uliyat bilan yondashuv, pedagogning mahorati, uning izlanishli-tadqiqotchilik, innovatsion faoliyati, kommunikativ qobiliyati, o‘quvchilar bilan muloqotdagi ijobiylik, pedagogik mahorat. V.A.Slastenin esa kasbiy yo‘nalganlik tizimiga asoslangan holda, pedagogik qadriyatlarni quyidagicha tasnif etadi: 1) maqsadli qadriyatlar: shaxsiy Men va kasbiy Men yigindisidagi bo‘lg‘usi o‘qituvchining shaxsiy konsepsiyasi. Pedagog pedagogik faoliyat maqsadlarini amalga oshirish yo‘llarini qidirar ekan, o‘zini va o‘zgalarni rivojlantirish yo‘lidagi o‘z kasbiy strategiyasini tanlab oladi. Binobarin, maqsadli qadriyatlar davlatning ta’lim siyosatini va pedagogika ilmining rivojlanish darajasini aks ettiradi. Bu qadriyatlar sub’ektlashgan holda pedagogik faoliyatning ahamiyatli omillariga aylanadi va vositali qadriyatlarga ta’sir ko‘rsatadi. Ular nazariya, metodologiya, pedagogik texnologiyalarni egallash natijasida shakllanib, pedagogning kasbiy ta’limi asosini tashkil etadi.shaxs uchun zaruriy qadriyatlar kuyidagi maqsadli qadriyatlarni o‘zida aks ettiradi: o‘qituvchi mehnatining ijodiy va serqirralilik tavsifi, uning nufuzi va ahamiyatliligi, jamiyat olidagi yuksak ma’suliyat, o‘zini namoyon qilish, bolalarga mehr va boshqalar. Bunday qadriyatlar ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi shaxeining, talabalar jamoasi
Ilmiybaza.uz va pedagogik jamoaning rivojlanishi bilan bog‘liq pedagogik faoliyatda o‘z ifodasini topadi; 2) vositali qadriyatlar: pedagogik muloqot, texnika va texnologiya, monitoring, innovatika, intuitsiya tizimi. Vositali qadriyatlar maqsadli qadriyatlarga erishishda vosita bo‘lib xizmat qiladi (mehnat natijalarining jamiyatda tan olinishi, shaxsning qiziqishlari va qobiliyatlarini pedagogik faoliyat tavsifiga muvofiqligi, kasbiy o‘sish va b.; 3) munosabatli qadriyatlar: pedagogik jarayon ishtirokchilarining munosabati, kasbiy-pedagogik faoliyatga munosabat; 4) sifat qadriyatlari: shaxsning xulk-atvor, faoliyatga doir xilma-xil sifatlari: 5) bilishga oid qadriyatlar: o‘qituvchilik kasbining bilishga doir kadriyatlari nazariy darajada o‘quvchilarning o‘qituvchilik kasbiga doir qadriyatlarni e’tirof etishi va qabul qilishi bilan bog‘liq. N.M.Egamberdieva esa, talabalarni shaxsiy va kasbiy jtimoiylashtirish nuqtai nazaridan pedagogik qadriyatlarni ikkita katta guruhga tasnif etishni taklif etadi: ijtimoiy-pedagogik va shaxsiy-pedagogik qadriyatlar. Ijtimoiy-pedagogik qadriyatlar turli ijtimoiy tizimlarda ish olib boruvchi va ijtimoiy ongda namoyon bo‘luvchi qadriyatlarning tavsifi va mazmunini aks ettiradi. Bu ta’lim sohasidagi jamiyat faoliyatini tartibga soluvchi goyalar,tushunchalar, me’yorlar, qoidalar, an’analar majmuidir. Shaxsiy-pedagogik qadriyatlar ijtimoiy-psixologik ta’lim sifatida yuzaga chiqib, ularda o‘qituvchi shaxsining maqsadlari, motivlari, ideallari va boshqa dunyoqarashga oid xususiyatlari aks etadi. Bu xususiyatlar majmui uning kadriyatlar yo‘nalishi tizimini tashkil etadi. Qadriyatlar yo‘nalishi sifatidagi aksiologik «Men» nafaqat kognitiv (bilishga doir)tarkibiy qismlarni, balki insonning ichki yo‘nalganligida muhim o‘rin tutuvchi hissiy-irodaviy tarkibiy qismlarni ham o‘z ichiga oladi. Unda xam ijtimoiy-pedagogik, ham pedagogik qadriyatlarning individual-shaxsiy tizimiga asos bo‘lib xizmat qiluvchi kasbiy- jamoaviy qadriyatlar o‘rin olgan. Ilmiybaza.uz va pedagogik jamoaning rivojlanishi bilan bog‘liq pedagogik faoliyatda o‘z ifodasini topadi; 2) vositali qadriyatlar: pedagogik muloqot, texnika va texnologiya, monitoring, innovatika, intuitsiya tizimi. Vositali qadriyatlar maqsadli qadriyatlarga erishishda vosita bo‘lib xizmat qiladi (mehnat natijalarining jamiyatda tan olinishi, shaxsning qiziqishlari va qobiliyatlarini pedagogik faoliyat tavsifiga muvofiqligi, kasbiy o‘sish va b.; 3) munosabatli qadriyatlar: pedagogik jarayon ishtirokchilarining munosabati, kasbiy-pedagogik faoliyatga munosabat; 4) sifat qadriyatlari: shaxsning xulk-atvor, faoliyatga doir xilma-xil sifatlari: 5) bilishga oid qadriyatlar: o‘qituvchilik kasbining bilishga doir kadriyatlari nazariy darajada o‘quvchilarning o‘qituvchilik kasbiga doir qadriyatlarni e’tirof etishi va qabul qilishi bilan bog‘liq. N.M.Egamberdieva esa, talabalarni shaxsiy va kasbiy jtimoiylashtirish nuqtai nazaridan pedagogik qadriyatlarni ikkita katta guruhga tasnif etishni taklif etadi: ijtimoiy-pedagogik va shaxsiy-pedagogik qadriyatlar. Ijtimoiy-pedagogik qadriyatlar turli ijtimoiy tizimlarda ish olib boruvchi va ijtimoiy ongda namoyon bo‘luvchi qadriyatlarning tavsifi va mazmunini aks ettiradi. Bu ta’lim sohasidagi jamiyat faoliyatini tartibga soluvchi goyalar,tushunchalar, me’yorlar, qoidalar, an’analar majmuidir. Shaxsiy-pedagogik qadriyatlar ijtimoiy-psixologik ta’lim sifatida yuzaga chiqib, ularda o‘qituvchi shaxsining maqsadlari, motivlari, ideallari va boshqa dunyoqarashga oid xususiyatlari aks etadi. Bu xususiyatlar majmui uning kadriyatlar yo‘nalishi tizimini tashkil etadi. Qadriyatlar yo‘nalishi sifatidagi aksiologik «Men» nafaqat kognitiv (bilishga doir)tarkibiy qismlarni, balki insonning ichki yo‘nalganligida muhim o‘rin tutuvchi hissiy-irodaviy tarkibiy qismlarni ham o‘z ichiga oladi. Unda xam ijtimoiy-pedagogik, ham pedagogik qadriyatlarning individual-shaxsiy tizimiga asos bo‘lib xizmat qiluvchi kasbiy- jamoaviy qadriyatlar o‘rin olgan.
Ilmiybaza.uz Shuningdek, o‘z navbatida pedagogik qadriyatlarni bunday xilma-xilligi ularni umumiy tarzda ta’limiy va tarbiyaviy qadriyatlarga ajratishga imkon beradi. Ta’limiy qadriyatlar shaxsga ilmiy-nazariy bilimlarni berish, unda yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalash,uning har tomonlama barkamol bo‘lib voyaga yetishida muhim ijtimoiy-pedagogik ahamiyatga ega bo‘lgan, shuningdek, o‘ziga xos ahamiyat kasb etuvchi ob’ektiv va sub’ektiv omillar majmuasidir. Ta’limiy qadriyat - ta’limning milliy yo‘nalganligi, uniig milliy tarix bilan uyg‘unligi, O‘zbekiston xalqlari madaniyatini asrash va boyitish, ta’limning milliy rivojlanishning muhim vositasi ekani, boshqa xalqlar tarixi va madaniyatini hurmat qilishdan iboratdir. Uzbekistonda ta’limiy qadriyatlar sohasida tadqiqot olib borgan olim Sh.Mardonov ta’limiy qadriyatlarning o‘ziga xosligiga ko‘ra, bir necha guruhga tasnif etadi: 1) global konseptual-ta’lim qadriyatlari; 2) aniq ta’limiy kadriyatlar; 3) ta’limning individual-shaxsiy xarakterdagi qadriyatlari; 4) innovatsion pedagogik texnologiyalar — umumbashariy (global)-konseptual ta’limiy kadriyatlar; 5) shaxsni shakllantirish; 6) ta’limning demokratik va gumanitar yo‘nalganligi; 7) insonparvarlik,shaxs dunyoqarashini shakllantirish. Ta’limiy kadriyatlar o‘z mohiyatiga ko‘ra ma’naviy-axloqiy, kasbiy hamda ijtimoiy kadriyatlar sifatida guruxlanadi xamda umummadaniy, ma’naviy-axloqiy, estetik, intellektual va ijodiy yo‘nalishga ega bo‘ladi. Ta’limiy kadriyatlar ahamiyatlilik xususiyatiga ko‘ra kuyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1) konseptual-yo‘naltirilgan; 2) bazali (manbali), o‘quv-rejali; 3) shaxsiy qadriyatli va kasbiy-shaxsiy; 4) nazariy-pedagogik; Ilmiybaza.uz Shuningdek, o‘z navbatida pedagogik qadriyatlarni bunday xilma-xilligi ularni umumiy tarzda ta’limiy va tarbiyaviy qadriyatlarga ajratishga imkon beradi. Ta’limiy qadriyatlar shaxsga ilmiy-nazariy bilimlarni berish, unda yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalash,uning har tomonlama barkamol bo‘lib voyaga yetishida muhim ijtimoiy-pedagogik ahamiyatga ega bo‘lgan, shuningdek, o‘ziga xos ahamiyat kasb etuvchi ob’ektiv va sub’ektiv omillar majmuasidir. Ta’limiy qadriyat - ta’limning milliy yo‘nalganligi, uniig milliy tarix bilan uyg‘unligi, O‘zbekiston xalqlari madaniyatini asrash va boyitish, ta’limning milliy rivojlanishning muhim vositasi ekani, boshqa xalqlar tarixi va madaniyatini hurmat qilishdan iboratdir. Uzbekistonda ta’limiy qadriyatlar sohasida tadqiqot olib borgan olim Sh.Mardonov ta’limiy qadriyatlarning o‘ziga xosligiga ko‘ra, bir necha guruhga tasnif etadi: 1) global konseptual-ta’lim qadriyatlari; 2) aniq ta’limiy kadriyatlar; 3) ta’limning individual-shaxsiy xarakterdagi qadriyatlari; 4) innovatsion pedagogik texnologiyalar — umumbashariy (global)-konseptual ta’limiy kadriyatlar; 5) shaxsni shakllantirish; 6) ta’limning demokratik va gumanitar yo‘nalganligi; 7) insonparvarlik,shaxs dunyoqarashini shakllantirish. Ta’limiy kadriyatlar o‘z mohiyatiga ko‘ra ma’naviy-axloqiy, kasbiy hamda ijtimoiy kadriyatlar sifatida guruxlanadi xamda umummadaniy, ma’naviy-axloqiy, estetik, intellektual va ijodiy yo‘nalishga ega bo‘ladi. Ta’limiy kadriyatlar ahamiyatlilik xususiyatiga ko‘ra kuyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1) konseptual-yo‘naltirilgan; 2) bazali (manbali), o‘quv-rejali; 3) shaxsiy qadriyatli va kasbiy-shaxsiy; 4) nazariy-pedagogik;
Ilmiybaza.uz 5) nazariy-amaliy va protsessual-pedagogik, innovatsion-pedagogik texnologiyalar; 6) ilg‘or axborot texnologiyalari; 7) ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlarning tarbiyalanishiga alohida e’tibor berish; 8) o‘z-o‘zini takomillashtirish. Ta’limniig shaxsiy-axamiyatli qadriyatlari sifatida quyidagilar e’tirof etiladi: 1) ijtimoiy-g‘oyaviy, insonparvar, estetik dunyoqarashning shakllanishi; 2) yuksak ma’naviyatga ega bo‘lish; 3) ijtimoiy-kommunikativ faollik, har tomonlama rivojlanish, umummadaniy, kasbiy, intellektual, ijodiy,ma’naviy-axloqiy, estetik, ekologik va boshkalar; 4) o‘z-o‘zini tarbiyalash, rivojlantirish, shaxsiy, kasb-xunar yo‘nalishini takomillashtirish, «Men» konsepsiyasining shakllanishi. Ta’limniig konseptual-yo‘naltirilgan qadriyatlari: 1)shaxs, uning shakllanishi va har tomonlama, to‘laqonli rivojlanishi; 2) boy dunyoqarashga ega bo‘lish; 3) ta’limni insonparvarlashtirish, demokratlashtirish, uning milliy yo‘nalganligi (o‘ziga xos madaniy-tarixiy va ma’naviy-axloqiy an’analar, milliy va umuminsoniy g‘oyalar; fan, texnika,texnologiya va madaniyat, shuningdek, milliy va jahon pedagogikasining ilg‘or yutuqlari). Ta’limniig bazali (manbali) qadriyatlari: 1) ta’limniig xozirgi zamon metodologiyasi; 2) milliy va umuminsoniy madaniyat; 3) Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari; 4) xalq pedagogikasi goyalari; 5) milliy va jahon pedagogikasi; 6) shaxsga yo‘naltirilgan pedagogika fani, pedagogik jarayon psixologiyasi. Ta’limniig kasbiy-shaxsiy qadriyatlari: 1)ijtimoiy-shaxsiy daraja - sababli-qadriyatli omil; 2) pedagogik faoliyatga nisbatan emotsional munosabat (bo‘lajak, xozirgi); Ilmiybaza.uz 5) nazariy-amaliy va protsessual-pedagogik, innovatsion-pedagogik texnologiyalar; 6) ilg‘or axborot texnologiyalari; 7) ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlarning tarbiyalanishiga alohida e’tibor berish; 8) o‘z-o‘zini takomillashtirish. Ta’limniig shaxsiy-axamiyatli qadriyatlari sifatida quyidagilar e’tirof etiladi: 1) ijtimoiy-g‘oyaviy, insonparvar, estetik dunyoqarashning shakllanishi; 2) yuksak ma’naviyatga ega bo‘lish; 3) ijtimoiy-kommunikativ faollik, har tomonlama rivojlanish, umummadaniy, kasbiy, intellektual, ijodiy,ma’naviy-axloqiy, estetik, ekologik va boshkalar; 4) o‘z-o‘zini tarbiyalash, rivojlantirish, shaxsiy, kasb-xunar yo‘nalishini takomillashtirish, «Men» konsepsiyasining shakllanishi. Ta’limniig konseptual-yo‘naltirilgan qadriyatlari: 1)shaxs, uning shakllanishi va har tomonlama, to‘laqonli rivojlanishi; 2) boy dunyoqarashga ega bo‘lish; 3) ta’limni insonparvarlashtirish, demokratlashtirish, uning milliy yo‘nalganligi (o‘ziga xos madaniy-tarixiy va ma’naviy-axloqiy an’analar, milliy va umuminsoniy g‘oyalar; fan, texnika,texnologiya va madaniyat, shuningdek, milliy va jahon pedagogikasining ilg‘or yutuqlari). Ta’limniig bazali (manbali) qadriyatlari: 1) ta’limniig xozirgi zamon metodologiyasi; 2) milliy va umuminsoniy madaniyat; 3) Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari; 4) xalq pedagogikasi goyalari; 5) milliy va jahon pedagogikasi; 6) shaxsga yo‘naltirilgan pedagogika fani, pedagogik jarayon psixologiyasi. Ta’limniig kasbiy-shaxsiy qadriyatlari: 1)ijtimoiy-shaxsiy daraja - sababli-qadriyatli omil; 2) pedagogik faoliyatga nisbatan emotsional munosabat (bo‘lajak, xozirgi);
Ilmiybaza.uz 3)kasb-hunar ta’limining shaxsiy mazmuni va ijtimoiy ahamiyatga ega ko‘rsatmalar: unga qiziqish, talabgorlik; 4) pedagogik tashabbus, qat’iylik. javobgarlik, intizom; 5) pedagog shaxsining o‘z-o‘zini qadrlashi, uning tan olinishi (o‘quv va ijtimoiy faoliyatga individual yondasha olish» sharti bilan); 6)individuallik, ijodkorlik layokatiga egalik, shaxsiy qiziqishlari, qobiliyati xamda hayotiy ehtiyojlari; 7)biror bir faoliyatda o‘zini namoyon qilish, anglash, kasbiy va shaxsiy faoliyatni faollashtirish, erkin fikrlash imkoniyatiga egalik; 8)o‘ziga baho berishda «Men» konsepsiyasidan foydalanish. Nazariy-pedagogik qadriyatlar: 1) pedagogik ta’limning yangi yo‘nalishlari; 2)ta’limning modifikatsiyalashtirilgan, yangilangan maqsad va vazifalari; 3) zamonaviy pedagogik kadrlarga qo‘yiladigan talablar; 4) pedagogik kadrlarni tayyorlash mazmunining yanada takomillashtirilishi; 5) kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalariga qo‘yiluvchi yangi talablar; 6)zamonaviy ta’limning nazariy-pedagogik qonuniyatlari; 7) nazariy ta’limning amaliy yo‘nalganligi; 8)idrok etish, mustakil ta’lim olish faoliyati, uni faollashtirish; 9) intellektual-ijodiy va ilmiy tadqikotchilik ishlari, o‘qitish va rivojlanishdagi nisbatlar, zamonaviy o‘quvchi shaxsini shakllantirish va tarbiyalash; 10) innovatsion ta’lim masalalari, ijodiy analitik va muqobil fikrlash, taxmin qilish, kutish (ijtimoiy-kasbiy), shaxsiy fikrlarni himoya qilish, muhim qarorlarga kelish. Tarbiyaviy kadriyatlar deganda esa, ijobiy tarzdagi ob’ektiv ijtimoiy shart- sharoitlar, munosabatlar orqali tarbiyalanuvchi shaxsiga samarali ta’sir ko‘rsatuvchi modsiy va ma’naviy voqelik tushuniladi. Tarbiyaviy qadriyatlar o‘zida ota-onalar va pedagoglar tarbiyalanuvchi shaxsida tarkib toptirishni xoxlaydigan, fuqarolik jamiyati uchun foydali, mazkur ijtimoiy sharoitda muhim va zaruriy ahamiyat kasb etuvchi fazilat, sifat, xohish- Ilmiybaza.uz 3)kasb-hunar ta’limining shaxsiy mazmuni va ijtimoiy ahamiyatga ega ko‘rsatmalar: unga qiziqish, talabgorlik; 4) pedagogik tashabbus, qat’iylik. javobgarlik, intizom; 5) pedagog shaxsining o‘z-o‘zini qadrlashi, uning tan olinishi (o‘quv va ijtimoiy faoliyatga individual yondasha olish» sharti bilan); 6)individuallik, ijodkorlik layokatiga egalik, shaxsiy qiziqishlari, qobiliyati xamda hayotiy ehtiyojlari; 7)biror bir faoliyatda o‘zini namoyon qilish, anglash, kasbiy va shaxsiy faoliyatni faollashtirish, erkin fikrlash imkoniyatiga egalik; 8)o‘ziga baho berishda «Men» konsepsiyasidan foydalanish. Nazariy-pedagogik qadriyatlar: 1) pedagogik ta’limning yangi yo‘nalishlari; 2)ta’limning modifikatsiyalashtirilgan, yangilangan maqsad va vazifalari; 3) zamonaviy pedagogik kadrlarga qo‘yiladigan talablar; 4) pedagogik kadrlarni tayyorlash mazmunining yanada takomillashtirilishi; 5) kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalariga qo‘yiluvchi yangi talablar; 6)zamonaviy ta’limning nazariy-pedagogik qonuniyatlari; 7) nazariy ta’limning amaliy yo‘nalganligi; 8)idrok etish, mustakil ta’lim olish faoliyati, uni faollashtirish; 9) intellektual-ijodiy va ilmiy tadqikotchilik ishlari, o‘qitish va rivojlanishdagi nisbatlar, zamonaviy o‘quvchi shaxsini shakllantirish va tarbiyalash; 10) innovatsion ta’lim masalalari, ijodiy analitik va muqobil fikrlash, taxmin qilish, kutish (ijtimoiy-kasbiy), shaxsiy fikrlarni himoya qilish, muhim qarorlarga kelish. Tarbiyaviy kadriyatlar deganda esa, ijobiy tarzdagi ob’ektiv ijtimoiy shart- sharoitlar, munosabatlar orqali tarbiyalanuvchi shaxsiga samarali ta’sir ko‘rsatuvchi modsiy va ma’naviy voqelik tushuniladi. Tarbiyaviy qadriyatlar o‘zida ota-onalar va pedagoglar tarbiyalanuvchi shaxsida tarkib toptirishni xoxlaydigan, fuqarolik jamiyati uchun foydali, mazkur ijtimoiy sharoitda muhim va zaruriy ahamiyat kasb etuvchi fazilat, sifat, xohish-
Ilmiybaza.uz istak, intilish kabilarni aks ettiradi. Tarbiyaviy qadriyatlar to‘rt asosiy o‘zaro uyg‘un manbaga ega: 1) genetik, psixosomatik, individual-shaxsiy; 2 ) tabiiy; 3 ) sotsiumga doir; 4) ijtimoiy-kosmik. Quyida mazkur tarbiyaviy qadriyat manbalariga alohida-alohida to‘xtalib o‘tamiz: Genetik, psixosomatik, individual-shaxsiy tarbiyaviy qadriyat manbalari. Genetik tarbiyaviy qadriyat manbalariga instinkt, psixik jarayonlar, individning energetik rusurslari kabi tabiiy-genetik fenomenlar kiradi. Aynan instinkt asosida shaxe xulqida iroda, sog‘lom turmush tarzi, ehtiyotkorlik kabi tarbiyaviy qadriyatlar shakllanadi. Muhnm ahamiyatga ega organizmning sog‘lomligi, uning barcha intellektual va jismoniy mohiyatga ega kuchlarni rivojlantirishga potensial imkoniyati tarbiyaviy qadriyati psixosomatik jarayonlar natijasida paydo bo‘ladi. Psixosomatik jarayonlar uz navbatida individning jismoniy soglomligi, erki, irodasi, maqsadga yo‘nalganligi, mehnatga ishtiyoqi, o‘ziga ishonch kabi individual-shaxsiy sifatlari haqida gapirishga imkon beradi. Barcha mazkur energetik-psixosomatik hodisalar mustiqillik, o‘z-o‘zini boshqarish, o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini takomillashtirish, o‘z-o‘zini namoyon etish, ijtimoiy faollik kabi yuksak amaliy faoliyat bilan bog‘liq qadriyatlarni yuzaga keltiradi. 2. Tarbiyaviy qadriyatlarning yana bir asosiy manbai – bu tabiat dunyosidir. Inson tabiatning ajralmas qismi va uning tabiat bilan o‘zaro munosabati ko‘p jihatdan har bir individning insoniyligi, yaxlitligini belgilab beradi. Tabiat bilan me’yoriy o‘zaro harakat insonda qator tarbiyaviy qadriyatli munosabatni yuzaga keltiradi. Eng avvalo, tabiat inson uchun tarbiyaviy,jismoniy-sog‘lomlashtiruvchi va ma’naviy qadriyat sifatida aks etadi. Tabiatdagi har bir narsa-hodisa individni tarbiyalaydi.Tarbiyaviy qadriyatlarning tabiiy manbasi shaxsda tabiat,inson va jamiyatga nisbatan muhim qadriyatli munosabatni shakllantiradi. Tabiat insonda moddiy borliq, uning paydo bo‘lishi, moddiy borliq shakl va qonunlari birligi haqidagi falsafiy dunyoqarashni Ilmiybaza.uz istak, intilish kabilarni aks ettiradi. Tarbiyaviy qadriyatlar to‘rt asosiy o‘zaro uyg‘un manbaga ega: 1) genetik, psixosomatik, individual-shaxsiy; 2 ) tabiiy; 3 ) sotsiumga doir; 4) ijtimoiy-kosmik. Quyida mazkur tarbiyaviy qadriyat manbalariga alohida-alohida to‘xtalib o‘tamiz: Genetik, psixosomatik, individual-shaxsiy tarbiyaviy qadriyat manbalari. Genetik tarbiyaviy qadriyat manbalariga instinkt, psixik jarayonlar, individning energetik rusurslari kabi tabiiy-genetik fenomenlar kiradi. Aynan instinkt asosida shaxe xulqida iroda, sog‘lom turmush tarzi, ehtiyotkorlik kabi tarbiyaviy qadriyatlar shakllanadi. Muhnm ahamiyatga ega organizmning sog‘lomligi, uning barcha intellektual va jismoniy mohiyatga ega kuchlarni rivojlantirishga potensial imkoniyati tarbiyaviy qadriyati psixosomatik jarayonlar natijasida paydo bo‘ladi. Psixosomatik jarayonlar uz navbatida individning jismoniy soglomligi, erki, irodasi, maqsadga yo‘nalganligi, mehnatga ishtiyoqi, o‘ziga ishonch kabi individual-shaxsiy sifatlari haqida gapirishga imkon beradi. Barcha mazkur energetik-psixosomatik hodisalar mustiqillik, o‘z-o‘zini boshqarish, o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini takomillashtirish, o‘z-o‘zini namoyon etish, ijtimoiy faollik kabi yuksak amaliy faoliyat bilan bog‘liq qadriyatlarni yuzaga keltiradi. 2. Tarbiyaviy qadriyatlarning yana bir asosiy manbai – bu tabiat dunyosidir. Inson tabiatning ajralmas qismi va uning tabiat bilan o‘zaro munosabati ko‘p jihatdan har bir individning insoniyligi, yaxlitligini belgilab beradi. Tabiat bilan me’yoriy o‘zaro harakat insonda qator tarbiyaviy qadriyatli munosabatni yuzaga keltiradi. Eng avvalo, tabiat inson uchun tarbiyaviy,jismoniy-sog‘lomlashtiruvchi va ma’naviy qadriyat sifatida aks etadi. Tabiatdagi har bir narsa-hodisa individni tarbiyalaydi.Tarbiyaviy qadriyatlarning tabiiy manbasi shaxsda tabiat,inson va jamiyatga nisbatan muhim qadriyatli munosabatni shakllantiradi. Tabiat insonda moddiy borliq, uning paydo bo‘lishi, moddiy borliq shakl va qonunlari birligi haqidagi falsafiy dunyoqarashni
Ilmiybaza.uz hosil qiladi. Insonda tabiatga tarbiyaviy-qadriyatli, ilmiy bilishga doir munosabatni rivojlantirish unda ilmiy, bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash; real moddiy hayot harakat qonunlarini bilish; moddiy hayot mohiyatini falsafiy jihatdan tushunib yegish; tabiat qonunlari bilan bog‘liqlikda tabiiy boyliklarni o‘zlashtirishdagi amaliy harakatga intilishni rag‘batlaydi. Bundan tashqari tabiat tarbiyaviy qadriyat sifatida ob’ektiv go‘zallik hodisasidir. Tabiat shaxsda estetiklikni, badiiy-estetik ongni; dunyo go‘zalligini idrok etish va yaratish qobiliyatini shakllantiradi. 3. Tarbiyaviy qadriyatlar manbai sifatida sotsium ham aloqida ahamiyat kasb etadi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish zarurki, inson nafaqat tarbiyaviy qadriyatlarni yaratadi, balki uning o‘zi ham mohiyatiga ko‘ra tabiiy va muhim tarbiyaviy qadriyatdir. Katta avlod vakillari, ayniqsa, ota-onalar va pedagoglar, davlat va jamoat arboblari, fan va san’at namoyondalari o‘zlarida tarbiyalanuvchilarga yorqin va kuchli ta’sir etuvchi shaxs fazilatlari va xususiyatlari, uning faoliyati va xulq-atvori namunasini aks ettiradi. Har kanday ma’naviy yetuk, keng tafakkurli, ijodkor, yaratuvchan, mas’uliyatli inson o‘zida ma’naviy ustoz maqomini ifoda etadi. 4. Nixoyat, yana bir muxim tarbiyaviy qadriyat sifatida Kosmos: insonning u xaqidagi o‘y-fikrlarn, tasavvurlari,farazlari, afsonalari aks etadi. Chunki Kosmos insonga kosmik fazoga xayolan intilishni, uni o‘zlashtirish ishtiyoqni, inson va insoniyatning abadiy mavjudligi haqidagi ta’limotni,astrofizik va astronavtik apparatlarni loyihalashni taqdim etdi. Eng asosiysi, Kosmos insonga hayot mazmunini anglab yetishga katta ta’sir o‘tkazdi. Yuqorida bayon etilgan manbalar taxlilidan ko‘rinadiki,tarbiyaviy qadriyatlar ijtimoiy hayot va inson ongida xilma-xil muddatlarda mavjud bo‘lishi; mazkur qadriyatlarning barcha jamiyatlar uchun bir xil ahamiyatga ega bo‘lmasligi; tarbiyaviy tizimlarda mavjud bo‘la olishi va pedagogik samaradorlikni belgilashga xizmat qiladi. Ana shu bilan bog‘liqlikda tarbiyaviy qadriyatlar absolyut - shu Ilmiybaza.uz hosil qiladi. Insonda tabiatga tarbiyaviy-qadriyatli, ilmiy bilishga doir munosabatni rivojlantirish unda ilmiy, bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash; real moddiy hayot harakat qonunlarini bilish; moddiy hayot mohiyatini falsafiy jihatdan tushunib yegish; tabiat qonunlari bilan bog‘liqlikda tabiiy boyliklarni o‘zlashtirishdagi amaliy harakatga intilishni rag‘batlaydi. Bundan tashqari tabiat tarbiyaviy qadriyat sifatida ob’ektiv go‘zallik hodisasidir. Tabiat shaxsda estetiklikni, badiiy-estetik ongni; dunyo go‘zalligini idrok etish va yaratish qobiliyatini shakllantiradi. 3. Tarbiyaviy qadriyatlar manbai sifatida sotsium ham aloqida ahamiyat kasb etadi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish zarurki, inson nafaqat tarbiyaviy qadriyatlarni yaratadi, balki uning o‘zi ham mohiyatiga ko‘ra tabiiy va muhim tarbiyaviy qadriyatdir. Katta avlod vakillari, ayniqsa, ota-onalar va pedagoglar, davlat va jamoat arboblari, fan va san’at namoyondalari o‘zlarida tarbiyalanuvchilarga yorqin va kuchli ta’sir etuvchi shaxs fazilatlari va xususiyatlari, uning faoliyati va xulq-atvori namunasini aks ettiradi. Har kanday ma’naviy yetuk, keng tafakkurli, ijodkor, yaratuvchan, mas’uliyatli inson o‘zida ma’naviy ustoz maqomini ifoda etadi. 4. Nixoyat, yana bir muxim tarbiyaviy qadriyat sifatida Kosmos: insonning u xaqidagi o‘y-fikrlarn, tasavvurlari,farazlari, afsonalari aks etadi. Chunki Kosmos insonga kosmik fazoga xayolan intilishni, uni o‘zlashtirish ishtiyoqni, inson va insoniyatning abadiy mavjudligi haqidagi ta’limotni,astrofizik va astronavtik apparatlarni loyihalashni taqdim etdi. Eng asosiysi, Kosmos insonga hayot mazmunini anglab yetishga katta ta’sir o‘tkazdi. Yuqorida bayon etilgan manbalar taxlilidan ko‘rinadiki,tarbiyaviy qadriyatlar ijtimoiy hayot va inson ongida xilma-xil muddatlarda mavjud bo‘lishi; mazkur qadriyatlarning barcha jamiyatlar uchun bir xil ahamiyatga ega bo‘lmasligi; tarbiyaviy tizimlarda mavjud bo‘la olishi va pedagogik samaradorlikni belgilashga xizmat qiladi. Ana shu bilan bog‘liqlikda tarbiyaviy qadriyatlar absolyut - shu
Ilmiybaza.uz jumladan, genetik manbadan yuzaga keluvchi umuminsoniy qadriyatlar; vaqt bilan bog‘liq (vaqtinchalik) - anik-tarixi; barkaror - mental, etnik; individual-shaxsiy kabi turlarga bo‘linadi. Absolyut umuminsoniy qadriyatlarga quyidagilar kiradi: - diniy-ma’naviy; barcha mohiyat-e’tiborga molik kuch va individual qobiliyatlarni rivojlantirishga imkon beruvchi; - ichki axloqiy erkinlik, burch va majburiyatli ongni tarkib toptirishga yordam beruvchi; - vijdon, sevgi, ishonch, burch, ziyolilik kabi ma’naviy poydevorga ega axloqiy individuallik va jamoaviylikni shakllantiruvchi; - intellektual mulk va jismoniy mehnatga doir qobiliyatni rivojlantiruvchi; - dunyoni axloqiy, estetik va ekologik idrok etish va anglashga imkon beruvchi. Aniq tarixiy shart-sharoit va vaziyat bilan bog‘liqlikda mavjud bo‘lgan tarbiyaviy qadriyatlarga kuyidagilar kiradi: - mafkuraviy va siyosiy qarashlar; - huquqiy va axloqiy ong va me’yor tizimi; - fuqarolik ongi, xulq-atvori va fazilati darajasi; - hayot va amaliy yo‘nalganlik istiqboli; - moda, etiketga yo‘nalganlik; - kasbiy yo‘nalishlar. Barkaror mental-etnik tarbiyaviy qadriyatlarga kuyidagilar kiradi: - yaxlit milliy tarixiy-tajriba, ishlab chiqarishdagi o‘ziga xosliklar, milliy madaniyat, geografik shart-sharoitlar, xalqaro vaziyat asosida yuzaga keluvchi milliy xarakter xususiyatlari; - an’analar, urf-odatlar, xalk ogzaki ijodi, xalq amaliy san’ati namunalari, obidalar, yodgorliklar; - ta’limiy an’analar (ta’lim mazmuni, shakl, metod va vositalari); - oilaviy an’analar va munosabatlardagi o‘ziga xosliklar; - xalq xunarmandchiligi; Ilmiybaza.uz jumladan, genetik manbadan yuzaga keluvchi umuminsoniy qadriyatlar; vaqt bilan bog‘liq (vaqtinchalik) - anik-tarixi; barkaror - mental, etnik; individual-shaxsiy kabi turlarga bo‘linadi. Absolyut umuminsoniy qadriyatlarga quyidagilar kiradi: - diniy-ma’naviy; barcha mohiyat-e’tiborga molik kuch va individual qobiliyatlarni rivojlantirishga imkon beruvchi; - ichki axloqiy erkinlik, burch va majburiyatli ongni tarkib toptirishga yordam beruvchi; - vijdon, sevgi, ishonch, burch, ziyolilik kabi ma’naviy poydevorga ega axloqiy individuallik va jamoaviylikni shakllantiruvchi; - intellektual mulk va jismoniy mehnatga doir qobiliyatni rivojlantiruvchi; - dunyoni axloqiy, estetik va ekologik idrok etish va anglashga imkon beruvchi. Aniq tarixiy shart-sharoit va vaziyat bilan bog‘liqlikda mavjud bo‘lgan tarbiyaviy qadriyatlarga kuyidagilar kiradi: - mafkuraviy va siyosiy qarashlar; - huquqiy va axloqiy ong va me’yor tizimi; - fuqarolik ongi, xulq-atvori va fazilati darajasi; - hayot va amaliy yo‘nalganlik istiqboli; - moda, etiketga yo‘nalganlik; - kasbiy yo‘nalishlar. Barkaror mental-etnik tarbiyaviy qadriyatlarga kuyidagilar kiradi: - yaxlit milliy tarixiy-tajriba, ishlab chiqarishdagi o‘ziga xosliklar, milliy madaniyat, geografik shart-sharoitlar, xalqaro vaziyat asosida yuzaga keluvchi milliy xarakter xususiyatlari; - an’analar, urf-odatlar, xalk ogzaki ijodi, xalq amaliy san’ati namunalari, obidalar, yodgorliklar; - ta’limiy an’analar (ta’lim mazmuni, shakl, metod va vositalari); - oilaviy an’analar va munosabatlardagi o‘ziga xosliklar; - xalq xunarmandchiligi;
Ilmiybaza.uz milliy badiiy tasviriy san’at, musiqa, teatr, kinomatografiya, poetik ijod; - diniy qarash va e’tiqoddagi o‘ziga xoslik. Absolyut ijtimoiy ahamiyatga ega individual-shaxsiy qadriyatlarga esa kuyidagilar kiradi: - iroda erkinligi; - mustaqil fikrlash, xatti-harakatlardagi mustakillik; - qonunlarga rioya etish va qonunlarni takomillashtirishga qobiliyatlilik; - adolatparvarlik; - ziyraklik; - g‘amxo‘rlik; - go‘zallik va ezgulikka ishonch; intizomlilik, o‘z-o‘zini takomillashtirish, o‘z-o‘zini boshqarish; - o‘zligini saqlab qolish, ichki insoniy borlig‘ini anglash. Ta’limning qadriyatli paradigmasi. Bugungi kunda ta’lim tizimining rivojlanishidagi asosiy yo‘nalishlardan biri qadriyatli paradigmaga o‘tish jarayoni ro‘y bermoqsa. Mazkur yondashuvga yo‘nalganlik qarashlarning konseptual tizimlari,an’anaviy va innovatsion jarayonlarning qadriyatli asoslari yaqinlashuvini ob’ektiv jihatdan talab etadi. Ana shu sababdan pedagogik hodisalarni o‘rganishda aksiologik yondashuvning tarixiy ildizlarini, shakllanish va rivojlanish omillarini hamda mazmun-mohiyatini to‘la anglab olish o‘ta muhimdir. Aksiologik muammolar bilan mil. av. VI—V asrlardayoq qadimgi yunon olimlari - Geraklit, Demokrit, Sukrot, Aflotun,Aristotellar shug‘ullana boshlashgan. Ular asosiy aksiologik savollarni shakllantirishga harakat qilganlar: oliy baxtga erishish mumkinmi? Hayot mazmuni nimada? Haqiqat bormi? Go‘zallik nima? Ilmiybaza.uz milliy badiiy tasviriy san’at, musiqa, teatr, kinomatografiya, poetik ijod; - diniy qarash va e’tiqoddagi o‘ziga xoslik. Absolyut ijtimoiy ahamiyatga ega individual-shaxsiy qadriyatlarga esa kuyidagilar kiradi: - iroda erkinligi; - mustaqil fikrlash, xatti-harakatlardagi mustakillik; - qonunlarga rioya etish va qonunlarni takomillashtirishga qobiliyatlilik; - adolatparvarlik; - ziyraklik; - g‘amxo‘rlik; - go‘zallik va ezgulikka ishonch; intizomlilik, o‘z-o‘zini takomillashtirish, o‘z-o‘zini boshqarish; - o‘zligini saqlab qolish, ichki insoniy borlig‘ini anglash. Ta’limning qadriyatli paradigmasi. Bugungi kunda ta’lim tizimining rivojlanishidagi asosiy yo‘nalishlardan biri qadriyatli paradigmaga o‘tish jarayoni ro‘y bermoqsa. Mazkur yondashuvga yo‘nalganlik qarashlarning konseptual tizimlari,an’anaviy va innovatsion jarayonlarning qadriyatli asoslari yaqinlashuvini ob’ektiv jihatdan talab etadi. Ana shu sababdan pedagogik hodisalarni o‘rganishda aksiologik yondashuvning tarixiy ildizlarini, shakllanish va rivojlanish omillarini hamda mazmun-mohiyatini to‘la anglab olish o‘ta muhimdir. Aksiologik muammolar bilan mil. av. VI—V asrlardayoq qadimgi yunon olimlari - Geraklit, Demokrit, Sukrot, Aflotun,Aristotellar shug‘ullana boshlashgan. Ular asosiy aksiologik savollarni shakllantirishga harakat qilganlar: oliy baxtga erishish mumkinmi? Hayot mazmuni nimada? Haqiqat bormi? Go‘zallik nima?
Ilmiybaza.uz Sharq mutafakkirlaridan Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos X,ojib, Alisher Navoiylar inson hayoti, uning ta’lim va tarbiya olishi muhimligini o‘z asarlarida ko‘rsatib berish orqali pedagogik aksiologiyaning tamal toshini qo‘yganlar. Uzok vaqtlar nazariy-pedagogik masalalar mustaqil tadqiqot sohasida sifatida emas, falsafa doirasida qarab kelingan. Birok Sharq mutafakkirlarining g‘oyalari ta’lim, tarbiya, ta’lim metodikasi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, pedagogik fikrlar rivojida hal qiluvchi rol o‘ynagan. Misol uchun, X asrda al-Xorazmiy tomonidan qo‘llanilgan kuzatilgan voqea va hodisalarni tushuntirishda muntazamlilik, ketma-ketlik tamoyilini XIX asr oxirida Abdulla Avloniyning pedagogik asarlarida uchratish mumkin. Shaxsga yo‘naltirilgan qadriyatli bilimlar ikki jihatga qaratilgan: ichki - shaxsiy muvaffaqiyatga erishish vositasi sifatida (Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Davoniy) va tashqi - o‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini takomillashtirish vositasi sifatida (Yusuf Hamadoniy, Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Abdulloh Barraqiy (Barqiy), Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy Xojagon, Bahouddin Naqshband ). Qadimgi va o‘rta asrlarda shakllangan an’analar Sharq uyg‘onish davriga kelib, o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘ldi. Ta’lim va tarbiya masalalari qaytadan ko‘rib chiqila boshlandi va ularni hal qilishning yangi yo‘llari izlab topildi. Insonparvarlik yo‘nalishiga ega bo‘lgan ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan talablar o‘zgardi. Ustoz va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi munosabatlar o‘zgardi,faollik, o‘rganish jarayonida ta’lim oluvchilarning mustakilligi qadriyati o‘sib bordi. Ta’lim oluvchining bilishga qiziqishini shakllantirish g‘oyasi rivojlandi. Mazkur davrda pedagogik g‘oyalar markazida bolaning individual rivojlanishi quyilsa- da,biroq shaxs jamiyatga qarama-qarshi qo‘yilmagan. Bu bilan bog‘liqlikda ta’lim ijtimoiy taraqqiyot sharti sifatida belgilangan. Buyuk olim va davlat arbobi Mirzo Ulug‘bek esa, «bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo‘l demakdir», degan aksiomani ilgari surib ta’limning aksiologik qadriyat statusini anikbelgilab bera olgan edi. Ilmiybaza.uz Sharq mutafakkirlaridan Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos X,ojib, Alisher Navoiylar inson hayoti, uning ta’lim va tarbiya olishi muhimligini o‘z asarlarida ko‘rsatib berish orqali pedagogik aksiologiyaning tamal toshini qo‘yganlar. Uzok vaqtlar nazariy-pedagogik masalalar mustaqil tadqiqot sohasida sifatida emas, falsafa doirasida qarab kelingan. Birok Sharq mutafakkirlarining g‘oyalari ta’lim, tarbiya, ta’lim metodikasi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, pedagogik fikrlar rivojida hal qiluvchi rol o‘ynagan. Misol uchun, X asrda al-Xorazmiy tomonidan qo‘llanilgan kuzatilgan voqea va hodisalarni tushuntirishda muntazamlilik, ketma-ketlik tamoyilini XIX asr oxirida Abdulla Avloniyning pedagogik asarlarida uchratish mumkin. Shaxsga yo‘naltirilgan qadriyatli bilimlar ikki jihatga qaratilgan: ichki - shaxsiy muvaffaqiyatga erishish vositasi sifatida (Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Davoniy) va tashqi - o‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini takomillashtirish vositasi sifatida (Yusuf Hamadoniy, Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Abdulloh Barraqiy (Barqiy), Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy Xojagon, Bahouddin Naqshband ). Qadimgi va o‘rta asrlarda shakllangan an’analar Sharq uyg‘onish davriga kelib, o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘ldi. Ta’lim va tarbiya masalalari qaytadan ko‘rib chiqila boshlandi va ularni hal qilishning yangi yo‘llari izlab topildi. Insonparvarlik yo‘nalishiga ega bo‘lgan ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan talablar o‘zgardi. Ustoz va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi munosabatlar o‘zgardi,faollik, o‘rganish jarayonida ta’lim oluvchilarning mustakilligi qadriyati o‘sib bordi. Ta’lim oluvchining bilishga qiziqishini shakllantirish g‘oyasi rivojlandi. Mazkur davrda pedagogik g‘oyalar markazida bolaning individual rivojlanishi quyilsa- da,biroq shaxs jamiyatga qarama-qarshi qo‘yilmagan. Bu bilan bog‘liqlikda ta’lim ijtimoiy taraqqiyot sharti sifatida belgilangan. Buyuk olim va davlat arbobi Mirzo Ulug‘bek esa, «bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo‘l demakdir», degan aksiomani ilgari surib ta’limning aksiologik qadriyat statusini anikbelgilab bera olgan edi.