PEDAGOGIK INNOVATIKA ILMIY BILIM VA AMALIY FAOLIYAT SOXASI SIFATIDA Reja: 1. Menejment fani mazmun-mohiyati; 2. Maktab menejmenti asoslari fanining vazifasi; 3. Zamonaviy ta’lim tushunchasiga izoh; 4. Innovatsiya va innovatsion ta’lim; 5. Ta’lim samaradorligiga erishishning innovatsion aspektlari; Tayanch so‘zlar: Ta’lim to‘g‘risidagi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Prezident farmonlari, umumiy ta’lim maktablari, o‘quvchilar, o‘qituvchilar, ota- onalar, DTS, BKM, texnik-didaktik vositalar, pedagogik texnologiya, innovatsiya, novatsiya, xalq ta’limi, maktab ta’limi, innovatsion o‘zgarishlar, innovatsion faoliyat, innovator pedagoglar, motivatsiya, konsepsiya, dastur. Ma’lumki, 1997 yil 29-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisi sessiyasida “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilingan edi. O‘tgan yillar mobaynida ana shu tarixiy hujjatni amalga oshirish borasida Respublikamiz umumiy o‘rta ta’lim maktablarida olib borilayotgan ishlar talabga javob bermaydi. Buning asosiy sababi shundaki, o‘quvchilar tomonidan fanlardan BKMlarni davlat ta’lim standartari (DTS, minimal) talablari darajasida o‘zlashtirila olmayotganliklaridir. Buning esa ob’ektiv va sub’ektiv sabablari bor. Ob’ektiv sabablar shundan iboratki, DTS talablari asosida BKMlarni o‘zlashtirish uchun maktablarda yetarli shart-sharoitlar yaratilmaganligidir. Xususan, o‘quv moddiy bazaning nochorligi, ya’ni fanlarni chuqur o‘zlashtirish uchun yetarli texnik va didaktik vositalar bilan ta’minlanmaganligi (laboratoriya jihozlari, kompyuter jamlamalar va boshqa elektron o‘quv qurilmalar), malakali mutaxassis o‘qituvchilarning yetishmasligi, maktablarning o‘quvchilar soniga nomutanosibligi (ikki va uch navbatdagi o‘qishlar), sinflarda o‘quvchilar sonining (35-45 o‘quvchi) ko‘pligi, o‘qituvchilar mehnatiga kam haq to‘lash, o‘z vaqtida rag‘batlantirilmasligi, ular uchun imtiyozlarning berilmaganligi; o‘quv darsliklarining talab darajasida emasligi; sub’ektiv omil esa, o‘qituvchilar malakasining pastligi, yangi innovatsion pedagogik texnologiyalardan keng foydalana olmasliklari, o‘quvchilarning fan asoslarini o‘zlashtirish uchun hafsalasizliklari, ota-onalarning maktab bilan mustahkam aloqada emasliklari, mahalla, jamoatchilikning e’tiborsizligini baralla ko‘rsatish mumkin. Ana shunday munosabat va mas’uliyatsizliklar oqibatida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari to‘la bajarilmasdan kelmoqda. Natijada xalq xo‘jaligi uchun raqobatbardosh mutaxassis kadrlarni tayyorlashdek dolzarb masala paysalga solinmoqda. Ana shu kamchilik va nuqsonlarlarni bartaraf etish uchun davlatimiz bir qator qarorlar va Prezident farmonlari qabul qilinib, maktab ta’limini yanada rivojlantirishning konsetual asoslari ishlab chiqilmoqda. E’tiborga molik tomoni shundaki, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev yuqorida e’tirof etilgan kamchiliklarni bartaraf etish uchun barcha choralarni ko‘rish va ijobiy hal etishga jiddiy kirishdilar. Xalq ta’limini yanada rivojlantirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida ko‘plab me’yoriy va huquqiy hujjatlar qabul qilinib, 2030 yilgacha bo‘lgan perespektiv rejalar ishlab chiqildi. Ularni amalga oshirish uchun nafaqat pedagogik xodimlar, balki jamoatchilikning ham mas’uliyati oshirilishi zarurligi diqqatga sazavordir. Asosiy maqsad esa zamonaviy maktablarda ta’lim sifatini oshirishga qaratilishi zaruriy ehtiyojdir. Maktab ta’limi tizimini isloh qilishga jiddiy kirishilganligini quyidagi faktlarda ko‘rishimiz mumkin. Keyingi uch yilda o‘qituvchilarning oylik ish haqlari 2,5 barobarga oshirildi. 2020 yildan yana ikki barobarga oshirish ko‘zda tutilgan. O‘qituvchilar uchun bir qator imtiyozlar joriy etildi. Xususan, arzon uy-joylar bilan ta’minlash, uy va avtomashinalar sotib olish uchun kreditlar ajratish, ularni sog‘lomlashtirish maqsadida sanatoriya va dam olish maskanlariga yo‘llanmalar berish yo‘lga qo‘yilmoqda. O‘tgan yili hamma talablarga javob beradigan 157 ta yangi zamonaviy maktablar qurilib foydalanishga topshirildi. Iqtidorli o‘quvchilar uchun Prezident maktablari, Temurbeklar maktabi, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Halima Xudoyberdieva, Muhammad Yusuf, Isoqjon To‘ra kabi millatimizdan yetishib chiqqan ulug‘ mutafakkirlar nomi bilan ataluvchi maxsus maktablar o‘z faoliyatlarini boshlab, ko‘plab iqtidorli o‘quvchilarni o‘z bag‘riga oldi. Bu ta’lim maskanlari ish boshlaganiga hali uncha ko‘p vaqt bo‘lmagan bo‘lsada, natijalar esa quvonarlidir. Yoshlar ma’naviyatini rivojlantirishga alohida e’tibor berilib, “Yosh kitobxonlar” ko‘rik-tanlovlarini o‘tkazish yo‘lga qo‘yilganlgi ham diqqatga sazavordir. Hurmatli talabalar! Siz maktablarni bitirib bu yil mana shu oliy ta’lim muassasasining talabasi bo‘lish baxtiga muyassar bo‘ldingiz. Siz ushbu kasbni to‘g‘ri tanladingizmi? Akademik Qori Niyoziy “Agar sen o‘qituvchi bo‘laman desang, eng avval yaxshilab o‘yla, sen uni sevimli kasbingga aylantira olasanmi? Yoki unga nisbatan mayl va rag‘bating bormi? Chunki o‘qituvchilik kosiblik emas” degan edi. Ulug‘ allomaning bu da’vatida juda katta ma’no-mazmun mujassam. Agar siz shu kasbni jon-dilingizdan sevib, uni o‘zingizning sadoqatli kasbingizga aylantira olsangizgina marra sizniki bo‘ladi. Oliy ta’limda beriladigan har bir dars-mashg‘ulot sizni ana shu keng qamrovli ziyoli kasb olamiga sekin-sekin olib kiradi. Haqiqiy o‘qituvchining vazifa-burchi faqat o‘z fanidan o‘quvchilarga bilim berishgina emas, balki u jamiyatni harakatga keltiruvchi murakkab mexanizmlarni mohirlik bilan boshqara oladigan raqobatga chidamli, g‘ayratli, tashabbuskor mutaxassislarni tayyorlashda bosh rolni o‘ynashi zarurdir. U jamiyat a’zolarining ma’naviy-ma’rifiy darajalarini yuksaltirish uchun xizmat qilishi va o‘zi hammaga namuna-o‘rnak bo‘la olishi kerak. Yoshlar uchun maktab ta’limi poydevor hisoblanadi. Agar poydevor mustahkam bo‘lsa, bunday imoratni yuksaklarga ko‘tarish va undan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish mumkin. Keling, endi fikrlashaylik. Siz kechagina maktabdan chiqib, bugun oliy ta’lim bo‘sag‘asiga qadam bosdingiz. Iloyo, bosgan qadamingiz qutlug‘ bo‘lsin. Umid qilamizki, siz o‘zingizning bo‘lajak pedagoglik kasbiga bo‘lgan qiziqishingiz, izlanishlaringiz oqibati o‘laroq, talabalik burchingiz, maqsad va vazifalaringiz ijobati bilan shu dargohga fayz kiritishingizga ishongimiz keladi. Agar siz, sizga maktabda ta’lim-tarbiya bergan ustozlaringizdan farqli o‘laroq, zamon bilan hamnafas bo‘lib, zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirib, innovatsion ta’lim texnologiyalari bilan qurollanib, jamiyat talablariga to‘la javob beradigan vatanimizning fidoyi o‘qituvchisi bo‘lishingizni shiddat bilan rivojlanayotgan davr talab etadi. Aziz talabalar! Maktab menejmenti fani birinchi marta pedagogika oliy ta’lim muassasalariga kiritilmoqda. Bu fanni kiritishdan maqsad bo‘lajak maktab o‘qituvchilarini zamonaviy innovatsion talablar asosida tayyorlashdan iborat. Shu o‘rinda innovatsiya so‘zining ma’nosiga to‘xtalsak. “Innovatsiya” – so‘zi inglizcha bo‘lib, “yangilik yoki yangilik kiritish” degan ma’noni anglatadi. Demak, maqsadimiz ta’limga va o‘quvchilarga ta’lim berishga innovatsion yondashish zarurligidan kelib chiqadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev 2017 yil 22-dekabr kuni Oliy majlis murojaatnomasida “Bugun biz davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan yangilashga qaratilgan innovatsion rivojlanish yo‘lida o‘tmoqdamiz. Bu bejiz emas, albatta. Chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? Yangi fikr, yangi g‘oya, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi. Innovatsiya – bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni bugundan boshlaydigan bo‘lsak, uni aynan innovatsion g‘oyalar, innovatsion yondashuvlar asosida boshlashimiz kerak”ligini e’tirof etgan edi. Darhaqiqat, keng ko‘lamli islohotlarning muhim bo‘g‘ini – innovatsiyalar har bir sohada bo‘lgani kabi ta’lim tizimida ham o‘zining afzalliklarini namoyon etmoqda. Ayni paytda innovatsiya tushunchasi keng qo‘llanilmoqda. Ta’limga “innovatsion yangilik kiritish” tizim ichki tuzilishini o‘zgartirishni talab qiladi. Bunda innovatsiya amaliyot va nazariyaning muhim qismi bo‘lib, ijtimoiy-madaniy ob’ekt sifatlarini yaxshilashga yo‘naltirilgan ijtimoiy sub’ektlarning harakat tizimidir. Innovatsiyalar dolzarb, muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bir tizimda shakllangan yangicha yondashuvlardir. Ular tashabbuslar va yangiliklar asosida tug‘ilib, ta’lim mazmunini rivojlantirish uchun istiqbolli bo‘ladi. Shuningdek, umuman ta’lim tizimi rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiya – ma’lum bir faoliyat maydonidagi yoki ishlab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar, muammoni yechish uchun yangicha yondashuv yoki yangi texnologik jarayonni qo‘llash, oldingidan ancha muvaffaqiyatga erishishiga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi natijadir. Bugungi kunda ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalarni o‘quv jarayonida qo‘llashga qiziqish, e’tibor tobora kuchayib bormoqda, buning sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o‘quvchilarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, innovatsion texnologiyalarda esa, ularni egallayotgan bilimlarni o‘zlari qiziqib topishlariga, mustaqil o‘rganib tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari kelishib chiqarishlariga o‘rgatadi. Pedagog bu jarayonga shaxsning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olish va tarbiyalanishga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Ta’lim tizidagi innovatsiyalarni quyidagicha tashniflash mumkin: - Faoliyat yo‘nalishiga qarab (pedagogik jarayondagi, boshqaruvdagi); - Kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra (lokal, modulli, tizimli); - Kelib chiqish manbaiga ko‘ra (shu jamoa uchun ichki yoki tashqaridan olingan). Ta’lim tizimidagi har qanday yangilik innovatsiya bo‘la olmaydi. Shu sababli “novatsiya” va “innovatsiya” tushunchalari o‘rtasidagi asosiy farqni ko‘rsatib o‘tish zarur. Buning uchun islohot faoliyatining aniq shakli, mazmuni va ko‘lami asos bo‘lib xizmat qiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli bo‘lsa, yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lmasa, o‘z oldiga muayyan tizimdagi faqat ba’zi elementlarini o‘zgartirishni vazifa qilib qo‘ygan bo‘lsa, u holda biz novatsiya xususida fikr yuritayotgan bo‘lamiz. Agar faoliyat ma’lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilayotgan bo‘lsa va uning natijasi o‘sha tizim natijasiga yoki uning pritsipial o‘zgarishiga olib kelsa, bu innovatsiya yoki innovatsion o‘zgarish bo‘la oladi. Har ikkala tushuncha mezonlari kuyidagicha: novatsiya mavjud nazariya doirasida amalga oshiriladi, ko‘lam va vaqt bo‘yicha chegaralanadi, metodlar yangilanadi va natijasi avvalgi tizimni takomillashtiradi. Innovatsiya esa tizimli, yaxshi va davomli bo‘ladi, ma’lum amaliyotda yangi faoliyat tizimini loyihalaydi, amaliyot sub’ektlari pozitsiyalarini to‘la yangilaydi. Bunda faoliyatning yo‘nalishlari ochiladi, zamonaviy texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning yangi sifat samaralariga erishiladi, natijada amaliyotning o‘zi ham yangilanadi. Innovatsiyaning amaliyotga kiritilishi innovatsion jarayonlarda amalga oshiriladi. Innovatsion jarayon deb – innovatsion o‘zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish va uni amalga oshirish jarayonida aytiladi. Innovatsion jarayon – bu pedagogik yangiliklar, bu yangiliklarning pedagogik hamjamiyat tomonidan o‘zlashtirilishi va ulardan ilmiy asosda amaliyotga samarali foydalanishning o‘zgarib boruvchi yaxlitlikdir. Ta’lim jarayonidagi innovatsion o‘zgarishlar, tizimga har qanday yangilikning kiritilishi bevosita o‘qituvchi faoliyatini yangilash va o‘zgartirish orkali amalga oshirilishi ham atroflicha o‘rganilgan. Innovatsion faoliyat – bu uzliksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo‘lib, u uzok vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. Innovatsion faoliyat – yangi ijtimoiy talablar bilan an’anaviy me’yorlarning mos kelmasligi yoxud amaliyotning yangi shakllanayotgan me’yorning yuzaga kelgan me’yor bilan to‘qnashuvchi natijasida vujudga kelgan qator muammolarni yechishga qaratiladi. Innovatsiyalar doimiy ravishda pedagogik faoliyatga yangiliklar olib kirish orqali ta’lim rivojiga hissa qo‘shadi, pedagogik faoliyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchining innovatsion faoliyatiga tayyorligining ijtimoiy va kasbiy muhim sifatlari nafaqat ta’lim muassasidagi iqtisodiy va moliyaviy vaziyatga, balki bevosita bu sifatlarning talab etilganligi bilan bog‘liqdir. Kasbiy jihatdan muvaffaqiyatli o‘qituvchilarning malakalari va kasbiy sifatlari zamonaviy ta’lim tizimining asosiy real talablari hisoblanadi. Innovator-pedagoglar bugungi kun ta’lim tizimining talabi bo‘lib, kasbiy cho‘qqilarga erishish uchun malaka oshirish, qayta tayyorlash kurslarida ta’limni chuqurlashtirish talab etiladi. O‘qituvchilar o‘zlarining innovatsion faoliyatni keng yoyish, yosh o‘qituvchilarga o‘rgatish, interfaol o‘qitish usullarini ochiq darslarda namoyon qilishlari zarur. Bu o‘qituvchilar o‘z faoliyatlarini baholashning yangi usullarini topish, kasbiga bo‘lgan qarashlarni o‘zgartirish, pedagogik va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish hamda o‘qituvchilarga kasbiy vazifalari to‘g‘risidagi tor tushunchalarning o‘zgarishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmonida qayd etilgan – ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag‘batlantirish, ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy o‘quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy-eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish kabi vazifalar joriy yilda samarali amalga oshirilishi shubhasiz. Bizga ma’lumki, pedagogik jarayonlar pedagogik tizim ichida kechadi. Ilgaridan loyihalashtirilgan har bir didaktik jarayon ma’lum prinsipial imkoniyatlarga ega blib, u o‘quvchida bilim, ko‘nikma va malakalarning sifatli shakllanishini nazarda tutadi. Bu degan so‘z, biz ta’lim-tarbiyada zaruriy darajadagi natijani olish uchun pedagogik tizimni takomillashtirishimiz, uning funksiyasini ijobiy tomonga yo‘naltirishimiz, intensiv pedagogik jarayonni vujudga keltirishimiz zarur. Bundan xulosa shuki, ta’lim-tarbiyada sifatli, samarali natijani olish uchun mavjud pedagogik tizimni modernizatsiyalashtirib borishimiz kerak. Shu munosabat bilan innovatsiyalarning ob’ekti sifatida quyidagi pedagogik muammolarni keltirishimiz mumkin: - o‘quv-tarbiyaviy faoliyat motivatsiyasini oshirish; - darsda o‘quv materiallari hajmini oshirish; - o‘quv jarayonni samaradorligini oshirish; - ta’lim jarayonida vaqtdan unumli foydalanish; - ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchining shaxsiy ishtiroki va faolligiga ma’suliyatni oshirish. Bu sohada eng to‘g‘ri yo‘l – yangiliklarni asta-sekinlik bilan, ketma-ketlikda, uzluksiz, uning natijaviyligiga ishonch hosil qilgan holda, har tomonlama o‘ylab, o‘lchab navbatdagi qadamlarni bosish kerak. Buning uchun innovatsiyalarni pedagogik jarayonga kiritish yo‘llarini belgilash zarur: - yangi pedagogik g‘oyalarni shakllantirish; - konsepsiya ishlab chiqish; - dastur yaratish; ijro mexanizmini ishlab chiqish; - amaliyotga joriy etish. Endi qayd etilgan yo‘llarni ishlab chiqish va tatbiq etish bosqichlarini ko‘rib chiqamiz. U quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: № Innovatsion jarayonning bosqichlari Innovatsion jarayonni boshqarish 1. Innovatsiyalarni tug‘ilishi ehtiyojining zaruriyati va uning imkoniyatlarini aniqlash. Muammoning tug‘ilishi, unga xalaqit beruvchi to‘siqlar, maqsadni amalga oshirishda qarshiliklarni yengib o‘tish, kichik tadqiqotlar, tahlillar, xohish va natijalar orasidagi farqlarni aniqlash. O‘zgarishlarni ehtiyojiy holatini shakllantirish. 2. Kerakli yangiliklarni izlash. O‘qituvchi va tegishli muassasalar ishtirokida ijodiy guruhni shakllantirish. Ular orasida innovatsiyalarni, adabiyotlarni, ilg‘or tajribalarni o‘rganish bo‘yicha vazifalarni taqsimlash. 3. Innovatsiyalarni tayyorlash. O‘z xohish va istaklariga ko‘ra ijodiy guruh qatnashchilarini tanlash. Ijodiy guruh a’zolarini o‘qitish. 4. Yangilikni ishlab chiqish. Loyihalash, maqsadni aniqlash. Mazmunni ishlab chiqish. Mezonlarni belgilash bo‘yicha innovatsiyalarni baholash. O‘quv rejalariga o‘zgartirishlarni kiritish, seminarlar o‘tkazish, tajriba-sinov ishlarining dasturlarini yaratish. 5. Tajriba-sinovlar asosida tekshirish. Tajriba-sinovni tahlil etish, nazorat etish, dasturlarga zaruriy tuzatishlar kiritish. Pedagogik jamoaga ishning borishi bo‘yicha axborot berish, metodik yordam va psixologik qo‘llab-quvvatlash. 6. Turli ob’ektlarda yangiliklarni qayta takroriy sinab ko‘rish. Yuqori natijalarning qat’iyligini sinash maqsadida ularning qo‘llanish doirasini kengaytirish. 7. Tavsiyalar ishlab chiqish. Yangiliklarning axborot, didaktik, metodik ta’minotini yaratish. 8. Yangiliklarni kundalik amaliyotga kiritish. Yangilik tarqatish. 9. Yangiliklarni amaliyotga keng yoyish mexanizmini ishlab chiqish. Joriy nazorat va sharoitga moslashtirish shartlarini ishlab chiqish, modernizatsiya qilish, ehtiyoj va zaruriyatga ko‘ra qo‘llab, ommalashtirish yoki e’tirozni qabul qilish. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, tarix shundan dalolat beradiki, inson o‘zining aql- zakovati bilan dastlabki mehnat qurollarini o‘ylab topishdan, algoritm va nanozarrachalar, zamonaviy innovatsion kompyuter, super mikroelektron, biologik, gen muhandisligi, quyosh va boshqa yuqori texnologiyalarini kashf etishgacha bo‘lgan murakkab yo‘lni aynan innovatsiya – yangilikka intilish orqali bosib o‘tdi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Sh.Qurbonov, E.Seytxalilov Ta’lim sifatini boshqarish T.: “Turon-Iqbol”, 2006. 590 b. 2. Xalq ta’limi jurnali bosh maqola “Innovatsiya – yangilikka intilish, kelajakka qadam”, t.: 2018. № 1.4-6 b. 3. J.G‘.Yo‘ldoshev “Innovatsiyalarni ta’lim jarayoniga uzluksiz ravishda tatbiq etish zamon talabi” T.: “Uzluksiz ta’lim” j. 2011. № 6, 11-15 b.