Pedagogik konfliktlarning turlari.

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

36,3 KB


Ilmiybaza.uz Pedagogik konfliktlarning turlari. REJA : Pedagogik konfliktologiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. Pedagogik konfliktologiyaning mohiyati, ob’ekti va predmeti. Konflikt predmeti va ob’ekti. Pedagogik konfliktologiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. Pedagogik konfliktologiya fani hozirgi kunda barcha oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida olib borilmoqda. Konfliktologiya fani o‘quv fani sifatida yetakchi o‘rinni egallaydi. Pedagogik konfliktologiya bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi ziddiyatlarini o‘rganuvchi fandir. Zamonaviy sharoitda pedagogik konfliktologiyaning o‘qitilishi o‘qituvchining pedagogik madaniyatini rivojlantiradi. Pedagogik konfliktlar deganda biz o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi ta’lim jarayonida kuzatiladigan ziddiyatlar, tortishuvlar kelishmovchiliklar, qarama-qarshiliklarni tushunamiz. Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli ziddiyatlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Turli nizo va ziddiyatlar bilan umr davomida, har qanday yoshda, har joyda, har qanday vaziyatda to‘qnash kelish mumkin. Konfliktlar uyda, ko‘chada, maktabda, o‘quvchilar orasida, ota-onalar va farzandlar, xodim va uning rahbariyati orasida, jamoa a’zolari o‘rtasida, sodir bo‘lishi mumkin. Konfliktlar, odatda, ko‘p vaqt odamlar birga bo‘ladigan hollarda, ya’ni ular uzoq muddat bir-birlari bilan va ruhiy muloqotda bo‘ladigan hollarda, ular ma’lum muddat o‘zaro birga bo‘lishga majbur bo‘lgan paytlarida ko‘proq sodir bo‘ladi. Konfliktologiya yoki konfliktlar yechimi sohasi yangi rivojlanib kelayotgan va taraqqiy etayotgan fan sohalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Shu bois konfliktologiya sohasining nazariy asoslari, uning milliy xususiyatlari, ijtimoiy o‘ziga xosliklari, konfliktlarning jamiyat hayoti bilan aloqadorligi, shaxslararo konfliktlar, Ilmiybaza.uz Pedagogik konfliktlarning turlari. REJA : Pedagogik konfliktologiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. Pedagogik konfliktologiyaning mohiyati, ob’ekti va predmeti. Konflikt predmeti va ob’ekti. Pedagogik konfliktologiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. Pedagogik konfliktologiya fani hozirgi kunda barcha oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida olib borilmoqda. Konfliktologiya fani o‘quv fani sifatida yetakchi o‘rinni egallaydi. Pedagogik konfliktologiya bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi ziddiyatlarini o‘rganuvchi fandir. Zamonaviy sharoitda pedagogik konfliktologiyaning o‘qitilishi o‘qituvchining pedagogik madaniyatini rivojlantiradi. Pedagogik konfliktlar deganda biz o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi ta’lim jarayonida kuzatiladigan ziddiyatlar, tortishuvlar kelishmovchiliklar, qarama-qarshiliklarni tushunamiz. Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli ziddiyatlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Turli nizo va ziddiyatlar bilan umr davomida, har qanday yoshda, har joyda, har qanday vaziyatda to‘qnash kelish mumkin. Konfliktlar uyda, ko‘chada, maktabda, o‘quvchilar orasida, ota-onalar va farzandlar, xodim va uning rahbariyati orasida, jamoa a’zolari o‘rtasida, sodir bo‘lishi mumkin. Konfliktlar, odatda, ko‘p vaqt odamlar birga bo‘ladigan hollarda, ya’ni ular uzoq muddat bir-birlari bilan va ruhiy muloqotda bo‘ladigan hollarda, ular ma’lum muddat o‘zaro birga bo‘lishga majbur bo‘lgan paytlarida ko‘proq sodir bo‘ladi. Konfliktologiya yoki konfliktlar yechimi sohasi yangi rivojlanib kelayotgan va taraqqiy etayotgan fan sohalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Shu bois konfliktologiya sohasining nazariy asoslari, uning milliy xususiyatlari, ijtimoiy o‘ziga xosliklari, konfliktlarning jamiyat hayoti bilan aloqadorligi, shaxslararo konfliktlar, Ilmiybaza.uz konfliktlarning huquqiy aspektlari, mehnat jamoasidagi konfliktlarmasalalari ko‘pchilik tadqiqotchilarni qiziqtiradi. Konfliktologiyani o‘rganish jamiyatdagi inqirozlarning kelib chikishi va ijtimoiy to‘qnashuvlarning oldini olishga ko‘mak beradi. Keyinchalik ilmiy qiziqishlarning ortib borishi bilan ijtimoiy, siyosiy, milliy, guruhlararo va shaxslararo konfliktlar fan ob’ektiga aylana boshladi. Konfliktlar XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fan sifatida shakllangandan so‘ng, jamiyatda konfliktning tutgan o‘rnini o‘rganish jamiyat hayotida etnik va guruhlararo konfliktli munosabatlarni o‘rganish tizimli asosda ularni tahlil qilish va o‘zaro to‘g‘ri yechimga kelish zaruriy ehtiyojlardan biriga aylandi. Konfliktlar va ularning yechimi bo‘yicha ma’lum bilimlar va ko‘nikmalarni egallamasdan turib, zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda faoliyat olib borib hamda ularni boshqarib bo‘lmaydi. Pedagog har tomonlama o‘quvchilarga bilimlarini berishi uchun avvalo o‘zi tarbiyalanishi lozimdir. O‘qituvchi tarbiyani aqliy, axloqiy ma’naviy estetik, jismoniy, ruhiy mehnatsevarlik, tejamkorlik turlari bilan birga bilimni o‘quvchilarga yetkazib berishi uchun chiroyli nutqda ega bo‘lishi o‘rinlidir. Pedagog o‘z mutaxassisligini puxta egallashi keng bilim doirasiga ega bo‘lishi ta’lim jarayonini olib borayotgan paytda ta’limni hayot bilan bog‘lashi lozimdir. O‘qituvchining pedagogik mahorati, qobiliyati asosan sinf, auditoriya mashg‘ulotlari, konferensiyalar jonli ma’ruzalarni tushuntirishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘qituvchi ta’lim tarbiya jarayonini o‘rgatish bilan birgalikda, talabalarni ham jonli muloqotga chorlay olishi, talabalarni mustaqil fikrlarini tinglay olishi, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi samimiy munosabatni ochiq ko‘ngillilikni, mehr-oqibatni, hurmat-izzat asosiy maqsadga erishish uchun hamkorlik lozim. Pedagog guruh bilan ishlashda guruhdagi har bir o‘quvchining temperamenti, xarakter qobiliyati, ruhiyati, oilaviy muhiti, hulq-atvorini, bilim saviyasini o‘rganib, shunga qarab har bir o‘quvchiga qanday yondashishni o‘rganishi lozimdir. Guruh rahbarining asosiy vazifasi har tomonlama yetuk barkamol shaxslarni tarbiyalashda yangi kadrlarni tarbiyalab berishdir. Pedagog o‘quvchilar bilan ishlash jarayonida ularga yakka individual yoki kompleks holatlarida yondashmog‘i lozimdir. Sinf yoki auditoriyalardagi dars jarayoniga e’tiborimizni qaratsa, ayrim talabalar berilayotgan Ilmiybaza.uz konfliktlarning huquqiy aspektlari, mehnat jamoasidagi konfliktlarmasalalari ko‘pchilik tadqiqotchilarni qiziqtiradi. Konfliktologiyani o‘rganish jamiyatdagi inqirozlarning kelib chikishi va ijtimoiy to‘qnashuvlarning oldini olishga ko‘mak beradi. Keyinchalik ilmiy qiziqishlarning ortib borishi bilan ijtimoiy, siyosiy, milliy, guruhlararo va shaxslararo konfliktlar fan ob’ektiga aylana boshladi. Konfliktlar XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fan sifatida shakllangandan so‘ng, jamiyatda konfliktning tutgan o‘rnini o‘rganish jamiyat hayotida etnik va guruhlararo konfliktli munosabatlarni o‘rganish tizimli asosda ularni tahlil qilish va o‘zaro to‘g‘ri yechimga kelish zaruriy ehtiyojlardan biriga aylandi. Konfliktlar va ularning yechimi bo‘yicha ma’lum bilimlar va ko‘nikmalarni egallamasdan turib, zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda faoliyat olib borib hamda ularni boshqarib bo‘lmaydi. Pedagog har tomonlama o‘quvchilarga bilimlarini berishi uchun avvalo o‘zi tarbiyalanishi lozimdir. O‘qituvchi tarbiyani aqliy, axloqiy ma’naviy estetik, jismoniy, ruhiy mehnatsevarlik, tejamkorlik turlari bilan birga bilimni o‘quvchilarga yetkazib berishi uchun chiroyli nutqda ega bo‘lishi o‘rinlidir. Pedagog o‘z mutaxassisligini puxta egallashi keng bilim doirasiga ega bo‘lishi ta’lim jarayonini olib borayotgan paytda ta’limni hayot bilan bog‘lashi lozimdir. O‘qituvchining pedagogik mahorati, qobiliyati asosan sinf, auditoriya mashg‘ulotlari, konferensiyalar jonli ma’ruzalarni tushuntirishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘qituvchi ta’lim tarbiya jarayonini o‘rgatish bilan birgalikda, talabalarni ham jonli muloqotga chorlay olishi, talabalarni mustaqil fikrlarini tinglay olishi, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi samimiy munosabatni ochiq ko‘ngillilikni, mehr-oqibatni, hurmat-izzat asosiy maqsadga erishish uchun hamkorlik lozim. Pedagog guruh bilan ishlashda guruhdagi har bir o‘quvchining temperamenti, xarakter qobiliyati, ruhiyati, oilaviy muhiti, hulq-atvorini, bilim saviyasini o‘rganib, shunga qarab har bir o‘quvchiga qanday yondashishni o‘rganishi lozimdir. Guruh rahbarining asosiy vazifasi har tomonlama yetuk barkamol shaxslarni tarbiyalashda yangi kadrlarni tarbiyalab berishdir. Pedagog o‘quvchilar bilan ishlash jarayonida ularga yakka individual yoki kompleks holatlarida yondashmog‘i lozimdir. Sinf yoki auditoriyalardagi dars jarayoniga e’tiborimizni qaratsa, ayrim talabalar berilayotgan Ilmiybaza.uz ma’lumotni birdaniga o‘zlashtira olmaydilar, bunday hollarda albatta pedagog ta’lim jarayonida individuallikka tayanishi mumkin. Sinf rahbarining kompleks yondashishi pedagog o‘z navbatida ota-onalari bilan hamkorlikda bo‘lishi, ko‘proq ota-onalar bilan muloqotda bo‘lib, sinf majlislarida yechilayotgan masalalarni ota-onalarni ham fikrlarini inobatga olishi lozimdi. Agar o‘qituvchi tomonidan yuqoridagi fikrlarga e’tibor qaratilsa, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi konflikt paydo bo‘lishibartarf etiladi. O‘quvchi ham o‘qituvchiga nisbatan samimiy munosabatda bo‘lishi, hurmatini joyiga qo‘yishi kerak. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ma’lum bir masofa kontakt bo‘lishi lozimdir. Hozirgi kunda ta’lim muassasalarida kontakt masofani yo‘qolib ketayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Buyuk Britaniyalik konfliktolog tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, «Hozirda konfliktlarni hal qilishga ko‘p kuch-g‘ayrat sarflanmoqda. XX asr 80- yillarining oxiriga qadar bo‘lib o‘tgan urushlarning aksariyati mamlakatlar o‘rtasida yuz bergan. Endilikda urushlarning ko‘pchiligi fuqarolik va o‘zaro urushlar bo‘lib, qurbonlarning ko‘pi tinch aholiga to‘g‘ri keladi. Ayni paytda ko‘pincha erkaklar nobud bo‘ladi, «bedarak yo‘qoladi» yoki harbiy harakatlarda qatnashishga majbur bo‘ladilar, ayollar, keksalar va bolalar ko‘chib yurishga yoki qochoq bo‘lishga majbur bo‘ladilar. Konflikt va murosa qilish muammolarini o‘rganish turli ixtisoslikdagi olimlardan katta kuch-g‘ayrat sarflashni taqozo etadi. G‘arb davlatlarida mana bir necha o‘n yillar davomida va ayniqsa XX asrning oxirida bu ilmiy yo‘nalish asosli ravishda rivojlantirildi. Konfliktlar va ularni hal qilish usullari haqida yuzlab kitoblar chop etilgan, muntazam ravishda jurnallar, referatlar va maqolalar to‘plami nashr qilib borilmoqda. Endilikda mustaqil majmuaviy fan sifatida konfliktologiyani yaratish uchun barcha asoslar mavjud. Pedagog kadrlarni ildam qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish, raqobatbardosh darajada ularning kasbiy sifatlarini takomillashtirishni qo‘llab- quvvatlash ta’minlanadi. Ushbu talablar zamirida ham o‘qituvchining pedagogik malakasini uzluksiz takomillashtirib borish naqadar muhim va davr talabi ekanligi ta’kidlanmoqda. Shu bois, konfliktlarni o‘rganish, ularni ilmiy anglash konfliktlar bo‘yicha zamonaviy bilimlarni egallagan mutaxassislarni tarbiyalab-voyaga yetkazish davr bilan hamnafas bo‘lishni anglatadi. Ilmiybaza.uz ma’lumotni birdaniga o‘zlashtira olmaydilar, bunday hollarda albatta pedagog ta’lim jarayonida individuallikka tayanishi mumkin. Sinf rahbarining kompleks yondashishi pedagog o‘z navbatida ota-onalari bilan hamkorlikda bo‘lishi, ko‘proq ota-onalar bilan muloqotda bo‘lib, sinf majlislarida yechilayotgan masalalarni ota-onalarni ham fikrlarini inobatga olishi lozimdi. Agar o‘qituvchi tomonidan yuqoridagi fikrlarga e’tibor qaratilsa, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi konflikt paydo bo‘lishibartarf etiladi. O‘quvchi ham o‘qituvchiga nisbatan samimiy munosabatda bo‘lishi, hurmatini joyiga qo‘yishi kerak. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ma’lum bir masofa kontakt bo‘lishi lozimdir. Hozirgi kunda ta’lim muassasalarida kontakt masofani yo‘qolib ketayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Buyuk Britaniyalik konfliktolog tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, «Hozirda konfliktlarni hal qilishga ko‘p kuch-g‘ayrat sarflanmoqda. XX asr 80- yillarining oxiriga qadar bo‘lib o‘tgan urushlarning aksariyati mamlakatlar o‘rtasida yuz bergan. Endilikda urushlarning ko‘pchiligi fuqarolik va o‘zaro urushlar bo‘lib, qurbonlarning ko‘pi tinch aholiga to‘g‘ri keladi. Ayni paytda ko‘pincha erkaklar nobud bo‘ladi, «bedarak yo‘qoladi» yoki harbiy harakatlarda qatnashishga majbur bo‘ladilar, ayollar, keksalar va bolalar ko‘chib yurishga yoki qochoq bo‘lishga majbur bo‘ladilar. Konflikt va murosa qilish muammolarini o‘rganish turli ixtisoslikdagi olimlardan katta kuch-g‘ayrat sarflashni taqozo etadi. G‘arb davlatlarida mana bir necha o‘n yillar davomida va ayniqsa XX asrning oxirida bu ilmiy yo‘nalish asosli ravishda rivojlantirildi. Konfliktlar va ularni hal qilish usullari haqida yuzlab kitoblar chop etilgan, muntazam ravishda jurnallar, referatlar va maqolalar to‘plami nashr qilib borilmoqda. Endilikda mustaqil majmuaviy fan sifatida konfliktologiyani yaratish uchun barcha asoslar mavjud. Pedagog kadrlarni ildam qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish, raqobatbardosh darajada ularning kasbiy sifatlarini takomillashtirishni qo‘llab- quvvatlash ta’minlanadi. Ushbu talablar zamirida ham o‘qituvchining pedagogik malakasini uzluksiz takomillashtirib borish naqadar muhim va davr talabi ekanligi ta’kidlanmoqda. Shu bois, konfliktlarni o‘rganish, ularni ilmiy anglash konfliktlar bo‘yicha zamonaviy bilimlarni egallagan mutaxassislarni tarbiyalab-voyaga yetkazish davr bilan hamnafas bo‘lishni anglatadi. Ilmiybaza.uz Konfliktologik kayfiyat va xususiyatlarni o‘rganish, jamiyatdagi inqirozlarning kelib chiqishi va ijtimoiy to‘qnashuvlarning oldini olishda «Pedagogik konfliktologiya» fani o‘z oldiga maqsad va vazifalarni belgalab oldi. Pedagogik konfliktologiya fanini o‘qitishdan maqsad – bo‘lajak o‘qituvchilarni zamonaviy pedagogik konfliktologiya asoslariga doir bilimlar bilan qurollantirishdir. Shu bilan birga yoshlarga hayotdagi konfliktlar bo‘yicha keng nazariy va amaliy bilimlar berish orqali yoshlarni jamiyatda mustaqil va faol fuqaro sifatidagi ishtiroki uchun zamin yaratish, boshqa insonlar bilan tabiiy bo‘lgan turli, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy-ruhiy, psixologik muloqotlarda ular ongi, tafakkuri va axloqida kamtarlik, mehribonlik, halollik, to‘g‘riso‘zlik, samimiylik, vijdoniylik, o‘z so‘zida turish kabi hislatlarni tarbiyalashdan iboratdir. Pedagogik konfliktologiya fanining vazifalari: - gumanitar fanlar sohasi sifatida uning ob’ekti va predmetidagi izlanishdir va asosiy kategoriyalari haqida bakalavrlarda nazariy tasavvurlarni shakllantirish; - pedagogik faoliyatning insonparvarlikka yo‘naltirilganligini ochib berish; - konfliktlarni bartaraf etish, oldini olish, yechimini topishning asosiy shakl va usullarini egallash; - pedagogik konfliktning qonuniyatlarini va omillari haqida to‘liq tasavvurni shakllantirish; - pedagogik konfliktli vaziyatlarni muvofiqlashtirish, tahlil qilish va tushunish, umumiy ilmiy yondashishni aniqlay bilishdan iboratdir. Pedagogik konfliktologiya fani bo‘yicha o‘qituvchi kasbga oid nazariy va amaliy bilimlarni egallashi, pedagogik jamoa bilan doimiy muloqotda bo‘lish ijobiy natijalar beradi. Binobarin, bunday muhitda o‘zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalarni boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning to‘g‘riligiga, haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish yo‘llarini topish imkoniyati mavjud. Pedagogik konfliktologiyaning mohiyati, ob’ekti va predmeti. Ilmiybaza.uz Konfliktologik kayfiyat va xususiyatlarni o‘rganish, jamiyatdagi inqirozlarning kelib chiqishi va ijtimoiy to‘qnashuvlarning oldini olishda «Pedagogik konfliktologiya» fani o‘z oldiga maqsad va vazifalarni belgalab oldi. Pedagogik konfliktologiya fanini o‘qitishdan maqsad – bo‘lajak o‘qituvchilarni zamonaviy pedagogik konfliktologiya asoslariga doir bilimlar bilan qurollantirishdir. Shu bilan birga yoshlarga hayotdagi konfliktlar bo‘yicha keng nazariy va amaliy bilimlar berish orqali yoshlarni jamiyatda mustaqil va faol fuqaro sifatidagi ishtiroki uchun zamin yaratish, boshqa insonlar bilan tabiiy bo‘lgan turli, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy-ruhiy, psixologik muloqotlarda ular ongi, tafakkuri va axloqida kamtarlik, mehribonlik, halollik, to‘g‘riso‘zlik, samimiylik, vijdoniylik, o‘z so‘zida turish kabi hislatlarni tarbiyalashdan iboratdir. Pedagogik konfliktologiya fanining vazifalari: - gumanitar fanlar sohasi sifatida uning ob’ekti va predmetidagi izlanishdir va asosiy kategoriyalari haqida bakalavrlarda nazariy tasavvurlarni shakllantirish; - pedagogik faoliyatning insonparvarlikka yo‘naltirilganligini ochib berish; - konfliktlarni bartaraf etish, oldini olish, yechimini topishning asosiy shakl va usullarini egallash; - pedagogik konfliktning qonuniyatlarini va omillari haqida to‘liq tasavvurni shakllantirish; - pedagogik konfliktli vaziyatlarni muvofiqlashtirish, tahlil qilish va tushunish, umumiy ilmiy yondashishni aniqlay bilishdan iboratdir. Pedagogik konfliktologiya fani bo‘yicha o‘qituvchi kasbga oid nazariy va amaliy bilimlarni egallashi, pedagogik jamoa bilan doimiy muloqotda bo‘lish ijobiy natijalar beradi. Binobarin, bunday muhitda o‘zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalarni boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning to‘g‘riligiga, haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish yo‘llarini topish imkoniyati mavjud. Pedagogik konfliktologiyaning mohiyati, ob’ekti va predmeti. Ilmiybaza.uz Pedagogik konflikt bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi ziddiyatlarni, kelishmovchiliklar, tortishuvlar majorolar, muloqot jarayonida bir-birlarini tushunishlari, bir-birini idrok qilishlarini o‘rganadi albatta o‘qituvchi bu muammolarni oldini olishi va yechimini topishi uchun o‘z mutaxassisligini puxta o‘rgangan, muloqot sirlaridan habardor bo‘lishi, darsni tashkil etish bilan birgalikda talabalarni jalb qila olishi kerakdir. Bundan tashqari talabalarni bilim saviyasini va xulq-atvoriga xolisona baho berishi lozim Mahmud Qoshg‘ariy o‘z asarida quyidagi fikrlarni bildiradi: men kishilarni tana a’zolari kasalliklari kasallanganida yuzlarcha minglarcha kishi halok bo‘lishini, ruhiy bilimsizlik o‘quvsizlik yuzminglarcha, o‘nminglarcha shaxslar halok bo‘lishini aytadi va bu kasallikni oldini olishda men o‘qituvchilik kasbi orqali erishdim degan fikrlarni bildirib o‘tgan. Alisher Navoiy o‘qituvchilarni mehnatini xolisona baholab gohida, bola tarbiyasini tarbiyalashda bir kishi bitta bolaga tarbiya berishda ojizlik qiladi. O‘qituvchi bir guruh o‘quvchilarga o‘zida o‘zlashtirgan bilim, malaka, ko‘nikmalarini ilmu-odobni o‘rgatadi. Bu jarayonni tashkil etishda o‘qituvchi ko‘p aziyat chekadi va mashaqqatlarni boshidan o‘tkazadi. Shuning uchun shogirdlar ustozlari oldida umrbod qarzdor ekanligini his etishlari darkordir. Agar shogird podsholikka erishganda ham ustoziga qulluq qilsa arziydi. Alisher Navoiy ta’lim- tarbiya maqsadi yosh avlodni xalqparvar, bilimli eng yaxshi fazilatlarga ega kishi qilib yetishtirishdir. Pedagogik birgalikdagi ta’sir bu ta’lim va tarbiyani hamkorligida amalga oshiriladi. Pedagogik konfliktni yuzaga keltirmasligi uchun tarbiyachi nozik psixolog va mohir pedagog bo‘lishi lozim. Tarbiyachi tadqiqotchi tashkilotchi, jamoatchi, fan sport texnika yoki san’atga shaxsiy bo‘lgan inson. U o‘z qalbining butun boyligini tarbiyalanuvchilariga hadya etadi. Pedagogk muloqot tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat fikrlar almashuvi, bir- birlarini tushunishlari va tinglashlari pedagogik muloqotda amalga oshiriladi. Pedagogik muloqotning samarali bo‘lishi pedagog va o‘quvchilarga bog‘liqdir. Pedagog tinglash qobiliyatiga ega bo‘lsa, u konfliktni o‘quvchilar o‘rtasida yuzaga keltirmaydi. Tarbiyalanuvchilarni ruhlantiradi, yangi fikr g‘oyalarning shakllanishiga sharoit yaratadi. Shuning uchun ham ma’ruzachi professorning har bir chiqishi va ma’ruza agar talabalar tomonidan diqqat bilan tinglansa, bu pedagogik Ilmiybaza.uz Pedagogik konflikt bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi ziddiyatlarni, kelishmovchiliklar, tortishuvlar majorolar, muloqot jarayonida bir-birlarini tushunishlari, bir-birini idrok qilishlarini o‘rganadi albatta o‘qituvchi bu muammolarni oldini olishi va yechimini topishi uchun o‘z mutaxassisligini puxta o‘rgangan, muloqot sirlaridan habardor bo‘lishi, darsni tashkil etish bilan birgalikda talabalarni jalb qila olishi kerakdir. Bundan tashqari talabalarni bilim saviyasini va xulq-atvoriga xolisona baho berishi lozim Mahmud Qoshg‘ariy o‘z asarida quyidagi fikrlarni bildiradi: men kishilarni tana a’zolari kasalliklari kasallanganida yuzlarcha minglarcha kishi halok bo‘lishini, ruhiy bilimsizlik o‘quvsizlik yuzminglarcha, o‘nminglarcha shaxslar halok bo‘lishini aytadi va bu kasallikni oldini olishda men o‘qituvchilik kasbi orqali erishdim degan fikrlarni bildirib o‘tgan. Alisher Navoiy o‘qituvchilarni mehnatini xolisona baholab gohida, bola tarbiyasini tarbiyalashda bir kishi bitta bolaga tarbiya berishda ojizlik qiladi. O‘qituvchi bir guruh o‘quvchilarga o‘zida o‘zlashtirgan bilim, malaka, ko‘nikmalarini ilmu-odobni o‘rgatadi. Bu jarayonni tashkil etishda o‘qituvchi ko‘p aziyat chekadi va mashaqqatlarni boshidan o‘tkazadi. Shuning uchun shogirdlar ustozlari oldida umrbod qarzdor ekanligini his etishlari darkordir. Agar shogird podsholikka erishganda ham ustoziga qulluq qilsa arziydi. Alisher Navoiy ta’lim- tarbiya maqsadi yosh avlodni xalqparvar, bilimli eng yaxshi fazilatlarga ega kishi qilib yetishtirishdir. Pedagogik birgalikdagi ta’sir bu ta’lim va tarbiyani hamkorligida amalga oshiriladi. Pedagogik konfliktni yuzaga keltirmasligi uchun tarbiyachi nozik psixolog va mohir pedagog bo‘lishi lozim. Tarbiyachi tadqiqotchi tashkilotchi, jamoatchi, fan sport texnika yoki san’atga shaxsiy bo‘lgan inson. U o‘z qalbining butun boyligini tarbiyalanuvchilariga hadya etadi. Pedagogk muloqot tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat fikrlar almashuvi, bir- birlarini tushunishlari va tinglashlari pedagogik muloqotda amalga oshiriladi. Pedagogik muloqotning samarali bo‘lishi pedagog va o‘quvchilarga bog‘liqdir. Pedagog tinglash qobiliyatiga ega bo‘lsa, u konfliktni o‘quvchilar o‘rtasida yuzaga keltirmaydi. Tarbiyalanuvchilarni ruhlantiradi, yangi fikr g‘oyalarning shakllanishiga sharoit yaratadi. Shuning uchun ham ma’ruzachi professorning har bir chiqishi va ma’ruza agar talabalar tomonidan diqqat bilan tinglansa, bu pedagogik Ilmiybaza.uz muloqotdan ikkala tomon ham tarbiyasi va tarbiyalanuvchi ham teng yutadi. Tarbiyachi hayotga endigina kirib kelayotgan, bolani barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan insonlarga yosh bolalar bilan muloqotda bo‘ladi. Tarbiyalanuvchi muomala odabini asosan tarbiyachi timsolida anglab oladi. Sevimli tarbiyachi bola uchun bir umr ideal, ibrat, namuna bo‘lib qolishi uchun konfliktlarni yo‘qotish uchun harakatda bo‘lishi kerak. Konflikt tushunchasi va ta’rifi. Konflikt tushunchasi ilmiy adabiyotda bir xil ma’noda qo‘llanilmaydi. «Konflikt» atamasining juda ko‘p ta’riflari mavjud. «Konflikt» tushunchasiga nisbatan eng umumiy yondoshuvga ko‘ra, u ziddiyatga umumiy tushuncha sifatida, eng avvalo, ijtimoiy ziddiyat sifatida qaraladigan tushunchadir.Bir guruh ingliz olimlarning fikricha, «Konfliktlar bu hayotning muqarrar va ko‘pincha ijodiy bo‘lgan bir qismidir. Konfliktlar insonlarning maqsadlari farqlanganda yuzaga keladi. Kelishmovchiliklar va konfliktlar odatda zo‘rlik qo‘llanilmasdan hal qilinadi va ko‘pincha barcha jalb qilingan tomonlarning ahvolini yaxshilanishiga olib keladi. Bu holat konfliktlar bizning mavjudligimizning bir qismi bo‘lganligi bois to‘la adolatli hisoblanadi.»1. Demak, ziddiyatlar muammolari muayyan darajada ilmiy adabiyotda olimlar e’tiborini o‘ziga tortgan. Biroq, bu holatni konfliktlar nazariyasiga taalluqli deb bo‘lmaydi, chunki mohiyat jihatidan unga umuman e’tibor berilmagan. Shunga qaramasdan ziddiyatlar va konfliktni, bir tomondan, sinonimlar sifatida hisoblash mumkin emas, boshqa tomondan esa, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib ham bo‘lmaydi. Ziddiyatlar, qarama-qarshi turishlik, tafovutlar - bular konflikt uchun zarur, biroq yetarli shartlar emas. Qarama-qarshi turishlik va ziddiyatlar, qachonki ularni ifodalovchi kuchlar o‘zaro ta’sirga, o‘zaro munosabatga kirisha boshlaganda konfliktga aylanadi. Shunday qilib, konflikt ob’ektiv yoki sub’ektiv qarama- qarshiliklar, ziddiyatlar bo‘lib, u taraflarning bir-biriga nisbatan qarama-qarshi kurashida ifodalanadi. Konflikt predmeti va ob’ekti. Konflikt predmeti deb taraflar o‘rtasidagi nifoq (kelishmovchilik)ga sabab bulgan ob’ektiv mavjud bulgan yoki fikran tasavvur qilingan muammoga aytiladi. Har qaysi taraf bu muammoni o‘z foydasiga hal qilishdan manfaatdor buladi. Konflikt predmeti - bu shunday ziddiyatki, sub’ektlar 1Қаранг: Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001. С.23. Ilmiybaza.uz muloqotdan ikkala tomon ham tarbiyasi va tarbiyalanuvchi ham teng yutadi. Tarbiyachi hayotga endigina kirib kelayotgan, bolani barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan insonlarga yosh bolalar bilan muloqotda bo‘ladi. Tarbiyalanuvchi muomala odabini asosan tarbiyachi timsolida anglab oladi. Sevimli tarbiyachi bola uchun bir umr ideal, ibrat, namuna bo‘lib qolishi uchun konfliktlarni yo‘qotish uchun harakatda bo‘lishi kerak. Konflikt tushunchasi va ta’rifi. Konflikt tushunchasi ilmiy adabiyotda bir xil ma’noda qo‘llanilmaydi. «Konflikt» atamasining juda ko‘p ta’riflari mavjud. «Konflikt» tushunchasiga nisbatan eng umumiy yondoshuvga ko‘ra, u ziddiyatga umumiy tushuncha sifatida, eng avvalo, ijtimoiy ziddiyat sifatida qaraladigan tushunchadir.Bir guruh ingliz olimlarning fikricha, «Konfliktlar bu hayotning muqarrar va ko‘pincha ijodiy bo‘lgan bir qismidir. Konfliktlar insonlarning maqsadlari farqlanganda yuzaga keladi. Kelishmovchiliklar va konfliktlar odatda zo‘rlik qo‘llanilmasdan hal qilinadi va ko‘pincha barcha jalb qilingan tomonlarning ahvolini yaxshilanishiga olib keladi. Bu holat konfliktlar bizning mavjudligimizning bir qismi bo‘lganligi bois to‘la adolatli hisoblanadi.»1. Demak, ziddiyatlar muammolari muayyan darajada ilmiy adabiyotda olimlar e’tiborini o‘ziga tortgan. Biroq, bu holatni konfliktlar nazariyasiga taalluqli deb bo‘lmaydi, chunki mohiyat jihatidan unga umuman e’tibor berilmagan. Shunga qaramasdan ziddiyatlar va konfliktni, bir tomondan, sinonimlar sifatida hisoblash mumkin emas, boshqa tomondan esa, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib ham bo‘lmaydi. Ziddiyatlar, qarama-qarshi turishlik, tafovutlar - bular konflikt uchun zarur, biroq yetarli shartlar emas. Qarama-qarshi turishlik va ziddiyatlar, qachonki ularni ifodalovchi kuchlar o‘zaro ta’sirga, o‘zaro munosabatga kirisha boshlaganda konfliktga aylanadi. Shunday qilib, konflikt ob’ektiv yoki sub’ektiv qarama- qarshiliklar, ziddiyatlar bo‘lib, u taraflarning bir-biriga nisbatan qarama-qarshi kurashida ifodalanadi. Konflikt predmeti va ob’ekti. Konflikt predmeti deb taraflar o‘rtasidagi nifoq (kelishmovchilik)ga sabab bulgan ob’ektiv mavjud bulgan yoki fikran tasavvur qilingan muammoga aytiladi. Har qaysi taraf bu muammoni o‘z foydasiga hal qilishdan manfaatdor buladi. Konflikt predmeti - bu shunday ziddiyatki, sub’ektlar 1Қаранг: Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001. С.23. Ilmiybaza.uz u uchun va uning hal qilinishi uchun qarama-qarshi kurashga kirishadilar. Bu xokimiyatga intilish, biror boylikni egallash, ustun mavqega ega bo‘lish kabi muammolar bo‘lishi mumkin. Konfliktni hal qilish yo‘llarini topishda uning predmetini aniqlash muhim, biroq ko‘pincha bu qiyinlik bilan kechadi. Ko‘p konfliktlar o‘ta chalkash va murakkab holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Konfliktlarda bir necha muammolar ustma-ust yuz berishi mumkin. Konflikt predmeti tarkibiy qismlarga bo‘linishi mumkin. Bunga uzoq davom etadigan oilaviy kelishmovchiliklar yoki millatlararo konfliktlar misol bo‘ladi. Ishtirokchi taraflar o‘rtasida olib boriladigan muzokaralarda konflikt predmeti oydinlashtiriladi, bunda taraflar bir-birining maqsad va pozitsiyalarini aniqlashtiradilar. Konflikt ob’ekti - deganda taraflar egallashga yoki undan foydalanishga intiladigan muayyan moddiy yoki ma’naviy boylik tushuniladi.Konflikt ob’ekti bo‘lib shaxsiy, guruhiy, ijtimoiy, davlat manfaatlarining predmeti bo‘lgan moddiy dunyo va ijtimoiy borliqning istalgan elementi hisoblanadi. Bu element konflikt predmeti bo‘lishi uchun turli ijtimoiy sub’ektlar manfaatlari to‘qnashadigan nuqtada bo‘lishi kerak, sub’ektlar bunday element ustidan shaxsiy kontrol yuritishga harakat kiladilar. Bunday vaziyatlarga misol : kichik yoshdagi bolalar chiroyli o‘yinchok ustida talashadilar yoki u yoki bu hududning tegishliligi haqidagi masala hal qilinmaganligi uchun davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarning taranglashuvi. Konfilkt- so‘zi lotincha (Conflictus) so‘zdan olingan bo‘lib to‘qnashuv degan ma’no anglatadi, ingliz nemis fransuz rus tillarida o‘zgarishsiz ishlatiladi. Turli lug‘atlarda nizolarga turlicha izoh beriladi Masalan: 1.Ochiq va uzoqka cho‘ziladigan urush: 2.Odamlar orasidagi disgarmoniyaning buzilishi natijasida kelib chiquvchi to‘qnashuv; 3.Bir vaqtning o‘zida yuzaga kelgan bir-birini singdira olmaydigan tendensiyalar, hoxish- istak psixologik kurash; 4.Turli xarakterlar kelishmovchiligi. Nizolar quyidagi sinonimik qator ega – to‘qnashuv ,kurash ,janjal ,dushmanlik ,kelishmovchilik urush. Ilmiybaza.uz u uchun va uning hal qilinishi uchun qarama-qarshi kurashga kirishadilar. Bu xokimiyatga intilish, biror boylikni egallash, ustun mavqega ega bo‘lish kabi muammolar bo‘lishi mumkin. Konfliktni hal qilish yo‘llarini topishda uning predmetini aniqlash muhim, biroq ko‘pincha bu qiyinlik bilan kechadi. Ko‘p konfliktlar o‘ta chalkash va murakkab holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Konfliktlarda bir necha muammolar ustma-ust yuz berishi mumkin. Konflikt predmeti tarkibiy qismlarga bo‘linishi mumkin. Bunga uzoq davom etadigan oilaviy kelishmovchiliklar yoki millatlararo konfliktlar misol bo‘ladi. Ishtirokchi taraflar o‘rtasida olib boriladigan muzokaralarda konflikt predmeti oydinlashtiriladi, bunda taraflar bir-birining maqsad va pozitsiyalarini aniqlashtiradilar. Konflikt ob’ekti - deganda taraflar egallashga yoki undan foydalanishga intiladigan muayyan moddiy yoki ma’naviy boylik tushuniladi.Konflikt ob’ekti bo‘lib shaxsiy, guruhiy, ijtimoiy, davlat manfaatlarining predmeti bo‘lgan moddiy dunyo va ijtimoiy borliqning istalgan elementi hisoblanadi. Bu element konflikt predmeti bo‘lishi uchun turli ijtimoiy sub’ektlar manfaatlari to‘qnashadigan nuqtada bo‘lishi kerak, sub’ektlar bunday element ustidan shaxsiy kontrol yuritishga harakat kiladilar. Bunday vaziyatlarga misol : kichik yoshdagi bolalar chiroyli o‘yinchok ustida talashadilar yoki u yoki bu hududning tegishliligi haqidagi masala hal qilinmaganligi uchun davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarning taranglashuvi. Konfilkt- so‘zi lotincha (Conflictus) so‘zdan olingan bo‘lib to‘qnashuv degan ma’no anglatadi, ingliz nemis fransuz rus tillarida o‘zgarishsiz ishlatiladi. Turli lug‘atlarda nizolarga turlicha izoh beriladi Masalan: 1.Ochiq va uzoqka cho‘ziladigan urush: 2.Odamlar orasidagi disgarmoniyaning buzilishi natijasida kelib chiquvchi to‘qnashuv; 3.Bir vaqtning o‘zida yuzaga kelgan bir-birini singdira olmaydigan tendensiyalar, hoxish- istak psixologik kurash; 4.Turli xarakterlar kelishmovchiligi. Nizolar quyidagi sinonimik qator ega – to‘qnashuv ,kurash ,janjal ,dushmanlik ,kelishmovchilik urush. Ilmiybaza.uz Nizolarning mohiyatini tahlil qilish natijasida ular quyidagi sohalar bilan bog‘liqlikda qo‘llanadi: harbiy nizolar badiiy nizolar xalqaro nizolar regional nizolar etnik nizolar xalqlar orasidagi nizolar turli sistemalardagi murakkab nizolar o‘quvchilar jamosidagi nizolar pedagogik jamoalardagi nizolar sportdagi nizolar ijtimoiy nizolar mehnat faoliyatdagi nizolar kriminal nizolar avlodlar o‘rtasidagi nizolar shaxs-guruh nizolar ahloqiy nizolar (A.Ansupov, A.Shipilov) Ilmiy adabiyotlarda nizolar turlicha tasniflanadi. Xususan rus tadqiqotchisi A.Zdravomыslov N. Smelzer tadqiqotlariga tayangan xolda nizolarni kuyidagicha tasniflaydi: 1.Individual nizolar; 2.Guruhlararo nizolar (qiziqishiga ko‘ra entopsixologik umumiy egallab turgan mavqeiga ko‘ra); 3. Assotsiatsiyalar ya’ni partiyalararo nizolar; 4.Ichki va nizolar; 5.Mehnatni taqsimlash sektorlariaro nizolar; 6.Davlatlararo nizolar; 7.Madaniyatlararo nizolar; A.Ansupov, A.Shipilovlar nizolar muammosini yechishda quyidagi turlarni alohida e’tibor qaratadi: 1.Shaxsning ichki nizolar; 2.Ijtimoiy nizolar; 3.Zoonizolar; Shaxsning ichki nizolarining uning ichki kechinmalarida kechayotgan jarayonlar bilan bevosita bog‘liq.Ijtimoiy nizolarga shaxslararo nizolar katta kichik va o‘rta ijtimoiy guruhlaroa nizolar millatlararo nizolar kiritilishi mumkin. Zoonizolar tevarak- atrofimizni o‘rab turgan jonzotlarning hayot uchun olib boradigan kurashlarida amalga oshiradigan xarakatlarni tahlil qilish bu xarakatlarni zoopsixologiya fani bilan bevosita bog‘lanishni nazarda tutadi. Nizolar klassifikatsiyasida shaxsning ichki nizolar Nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. Shaxsning ichki nizolari –shunday psixologik nizolarki, ularda shaxsning motiv maqsadlari va qiziqishlar hamda prinsiplari uning hissiyotlari bilan to‘qnashuvida yuzaga keladi. Shaxsning ichki Ilmiybaza.uz Nizolarning mohiyatini tahlil qilish natijasida ular quyidagi sohalar bilan bog‘liqlikda qo‘llanadi: harbiy nizolar badiiy nizolar xalqaro nizolar regional nizolar etnik nizolar xalqlar orasidagi nizolar turli sistemalardagi murakkab nizolar o‘quvchilar jamosidagi nizolar pedagogik jamoalardagi nizolar sportdagi nizolar ijtimoiy nizolar mehnat faoliyatdagi nizolar kriminal nizolar avlodlar o‘rtasidagi nizolar shaxs-guruh nizolar ahloqiy nizolar (A.Ansupov, A.Shipilov) Ilmiy adabiyotlarda nizolar turlicha tasniflanadi. Xususan rus tadqiqotchisi A.Zdravomыslov N. Smelzer tadqiqotlariga tayangan xolda nizolarni kuyidagicha tasniflaydi: 1.Individual nizolar; 2.Guruhlararo nizolar (qiziqishiga ko‘ra entopsixologik umumiy egallab turgan mavqeiga ko‘ra); 3. Assotsiatsiyalar ya’ni partiyalararo nizolar; 4.Ichki va nizolar; 5.Mehnatni taqsimlash sektorlariaro nizolar; 6.Davlatlararo nizolar; 7.Madaniyatlararo nizolar; A.Ansupov, A.Shipilovlar nizolar muammosini yechishda quyidagi turlarni alohida e’tibor qaratadi: 1.Shaxsning ichki nizolar; 2.Ijtimoiy nizolar; 3.Zoonizolar; Shaxsning ichki nizolarining uning ichki kechinmalarida kechayotgan jarayonlar bilan bevosita bog‘liq.Ijtimoiy nizolarga shaxslararo nizolar katta kichik va o‘rta ijtimoiy guruhlaroa nizolar millatlararo nizolar kiritilishi mumkin. Zoonizolar tevarak- atrofimizni o‘rab turgan jonzotlarning hayot uchun olib boradigan kurashlarida amalga oshiradigan xarakatlarni tahlil qilish bu xarakatlarni zoopsixologiya fani bilan bevosita bog‘lanishni nazarda tutadi. Nizolar klassifikatsiyasida shaxsning ichki nizolar Nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. Shaxsning ichki nizolari –shunday psixologik nizolarki, ularda shaxsning motiv maqsadlari va qiziqishlar hamda prinsiplari uning hissiyotlari bilan to‘qnashuvida yuzaga keladi. Shaxsning ichki Ilmiybaza.uz nizolar tushunchasi quyidagi sinonimik qatorlarda o‘z aksini topadigan: shaxsiy ichki intrasub’ektiv, intrapersonal, intraindividual. Shaxsning ichki nizolarini tahlil etishda motivatsion nizolar alohida ko‘rib chiqiladi.Motivatsion nizolar – bu shaxsning ichki va tashqi motivlari qarama- qarshiligida yuzaga keluvchi nizolardir Motivatsion nizolar muammosi K.Levin N.Miller shug‘ullanishgan Motivatsion nizolarning kuyidagi uch tipga ajratish mumkin. Birinchisi ikkita teng mohiyatga e’tiborga kuch va yutukka olib kelishi mumkin bo‘lgan va shu bilan biri ikkinchisini chiqarib tashlash lozim bo‘lgan alternativalar kurashi. Ushbu nizoning kelib chiqish mohiyati shundan iboratki ikkita bir-biri juda yaqin zarur kondirilishi kerak bo‘lgan ehtiyojlarning yoki unisini yoki bunisining bajarilishini yoki tanlashini amalga oshirish lozim. Bu shunday nizoki, unda unisini ham hohlayman bunisini ham hohlayman degan qarashda muammo yechimiga qaraladi. Misol tariqasida yosh oiladagi munosabatlarni keltirib mumkin. Oiladagi kelishmovchilik yosh kuyovni yoki onani yoki xotinni tanlashni taqoza etadi. Ikkinchisi bu ikkita teng bir- biriga yaqin yomonlik bilan tugovchi vaziyatlardan birini tanlashdan iborat. Bunga misol qilib erkak kishi tushunib bo‘lmaydigan va bundan keyin chidab bo‘lmaydigan munosabatlar natijasida xotin bilan ajralishmoqchi va shu bilan birga bu vaziyat uni jondan aziz farzandi bilan ajralishiga olib kelishi mumkin. Uchinchi tipda nizo ikkita maqsadning mavjudligini va uning yechimi ham yomon bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Masalan daromatli ish taklif qilinmoqda lekin u qiziqarli emas yoki biror bir narsa juda kerak, u juda ham qimmat. Shuni ta’kidlash lozimki motivatsion nizolarni bartaraf etishda maqsadga erishish hamda nizoni bartaraf etishga intilish orasida to‘qnashuv nuqta mavjud. Bunda shaxsning u yoki bu motiv g‘alaba qiladi KOGNITIV NIZOLAR Kognitiv nizolar o‘z tabiatiga asosan ichki bir- biriga mos bo‘lmagan tasavvur to‘qnashuv natijasidir. O‘z tabiatiga asosan inson ichki qarama- qarshilikni bartaraf etishga kurashadi. Masalan chekuvchi chekish uning sog‘ligi uchun zararligini biladi va shu bilan birga chekadi. Ilmiybaza.uz nizolar tushunchasi quyidagi sinonimik qatorlarda o‘z aksini topadigan: shaxsiy ichki intrasub’ektiv, intrapersonal, intraindividual. Shaxsning ichki nizolarini tahlil etishda motivatsion nizolar alohida ko‘rib chiqiladi.Motivatsion nizolar – bu shaxsning ichki va tashqi motivlari qarama- qarshiligida yuzaga keluvchi nizolardir Motivatsion nizolar muammosi K.Levin N.Miller shug‘ullanishgan Motivatsion nizolarning kuyidagi uch tipga ajratish mumkin. Birinchisi ikkita teng mohiyatga e’tiborga kuch va yutukka olib kelishi mumkin bo‘lgan va shu bilan biri ikkinchisini chiqarib tashlash lozim bo‘lgan alternativalar kurashi. Ushbu nizoning kelib chiqish mohiyati shundan iboratki ikkita bir-biri juda yaqin zarur kondirilishi kerak bo‘lgan ehtiyojlarning yoki unisini yoki bunisining bajarilishini yoki tanlashini amalga oshirish lozim. Bu shunday nizoki, unda unisini ham hohlayman bunisini ham hohlayman degan qarashda muammo yechimiga qaraladi. Misol tariqasida yosh oiladagi munosabatlarni keltirib mumkin. Oiladagi kelishmovchilik yosh kuyovni yoki onani yoki xotinni tanlashni taqoza etadi. Ikkinchisi bu ikkita teng bir- biriga yaqin yomonlik bilan tugovchi vaziyatlardan birini tanlashdan iborat. Bunga misol qilib erkak kishi tushunib bo‘lmaydigan va bundan keyin chidab bo‘lmaydigan munosabatlar natijasida xotin bilan ajralishmoqchi va shu bilan birga bu vaziyat uni jondan aziz farzandi bilan ajralishiga olib kelishi mumkin. Uchinchi tipda nizo ikkita maqsadning mavjudligini va uning yechimi ham yomon bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Masalan daromatli ish taklif qilinmoqda lekin u qiziqarli emas yoki biror bir narsa juda kerak, u juda ham qimmat. Shuni ta’kidlash lozimki motivatsion nizolarni bartaraf etishda maqsadga erishish hamda nizoni bartaraf etishga intilish orasida to‘qnashuv nuqta mavjud. Bunda shaxsning u yoki bu motiv g‘alaba qiladi KOGNITIV NIZOLAR Kognitiv nizolar o‘z tabiatiga asosan ichki bir- biriga mos bo‘lmagan tasavvur to‘qnashuv natijasidir. O‘z tabiatiga asosan inson ichki qarama- qarshilikni bartaraf etishga kurashadi. Masalan chekuvchi chekish uning sog‘ligi uchun zararligini biladi va shu bilan birga chekadi. Ilmiybaza.uz Rolli nizolar Insonni faoliyat sub’ekti deb qabul qilishimiz natijasida yuzaga keladi. Xususan ijtimoiy hayotimiz mobaynida biz o‘ynaydigan ijtimoiy rollar bizning ichki qarama – qarshiligimizning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Shaxsda yuzaga keladigan rolli nizolarning ikki tipi mavjud .Bular: Birinchisi “Men- rol nizosi. Bunda shaxs rol talablariga shaxs sifatlari nuqtai nazarida mos bo‘lmaydi. Masalan, turmushga chiqish va shu bilan birga kelin bo‘lishga tayyor bo‘lmaslik, yoki rahbar bo‘lish va tez qaror chiqara olmaslik. Inson yoki rol tanlab o‘zini o‘zgartirishi yoki rol va fazilptlari o‘rtasida kompromissni topa olishi lozim. Ikkinchi rollar orasidagi nizolar bo‘lib u bir vaqtning o‘zida bir necha rollarni bajarish orqali ichki nizolarga duch kelish masalan, rahbardan qattiqqullik talabchanlik talab etiladi va shu bilan birga shu jamaoda o‘z do‘stiga do‘stona munosabat bildirish lozim Yoki bo‘lmasam ish va oiladagi rolar orasidagi to‘qnashuvlar. Davlat ishida ishlayotgan ko‘p ayollarni oilasiga yetarli e’tibor bermayotganligi aybi qiynaydi. Bu esa odamni o‘z-o‘zini yeb qo‘yishida ifodalanish mumkin. Bunda mos kelish va mls kelmaslik muhimdir. Shaxs nizolarini tahlil qilishda A.Ansupov va A.Shipilovlar tavsiya etgan klassifikatsiya qulaydir. Ushbu klassifikatsiyada shaxsning ichki dunyosi bilgan unda yuz berayotgan ichki nizolar shaxs nizolari klassifikatsiyasining asosini tashkil etadi Bunda “Men hohlayman” “Men qilishim kerak” va “Men qila olaman” degan tushunchalar muhim . Bunga asosan: 1.Motivatsion nizo – “Men hohlayman” va “hohlayman o‘rtasida; 2.Ahloqiy nizo “men hohlayman va “men qilishim kerak” 3.Amalga oshmagan istak nizosi- “men hohlayman” va “men qila olaman” o‘rtasida 4.Rolli nizo- “men qilishim kerak” va “Men qilishim” o‘rtasida 5.Adaptatsion yoki moslash nizosi “Men qilishim kerak” va “Men qila olaman” o‘rtasida 6.Adekvat bo‘lmagan o‘z-o‘ziga baho berishda nizo “Men qila olaman” va “Men qila olmayman “ o‘rtasidagi nizo qarama- qarshiliklar. Ilmiybaza.uz Rolli nizolar Insonni faoliyat sub’ekti deb qabul qilishimiz natijasida yuzaga keladi. Xususan ijtimoiy hayotimiz mobaynida biz o‘ynaydigan ijtimoiy rollar bizning ichki qarama – qarshiligimizning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Shaxsda yuzaga keladigan rolli nizolarning ikki tipi mavjud .Bular: Birinchisi “Men- rol nizosi. Bunda shaxs rol talablariga shaxs sifatlari nuqtai nazarida mos bo‘lmaydi. Masalan, turmushga chiqish va shu bilan birga kelin bo‘lishga tayyor bo‘lmaslik, yoki rahbar bo‘lish va tez qaror chiqara olmaslik. Inson yoki rol tanlab o‘zini o‘zgartirishi yoki rol va fazilptlari o‘rtasida kompromissni topa olishi lozim. Ikkinchi rollar orasidagi nizolar bo‘lib u bir vaqtning o‘zida bir necha rollarni bajarish orqali ichki nizolarga duch kelish masalan, rahbardan qattiqqullik talabchanlik talab etiladi va shu bilan birga shu jamaoda o‘z do‘stiga do‘stona munosabat bildirish lozim Yoki bo‘lmasam ish va oiladagi rolar orasidagi to‘qnashuvlar. Davlat ishida ishlayotgan ko‘p ayollarni oilasiga yetarli e’tibor bermayotganligi aybi qiynaydi. Bu esa odamni o‘z-o‘zini yeb qo‘yishida ifodalanish mumkin. Bunda mos kelish va mls kelmaslik muhimdir. Shaxs nizolarini tahlil qilishda A.Ansupov va A.Shipilovlar tavsiya etgan klassifikatsiya qulaydir. Ushbu klassifikatsiyada shaxsning ichki dunyosi bilgan unda yuz berayotgan ichki nizolar shaxs nizolari klassifikatsiyasining asosini tashkil etadi Bunda “Men hohlayman” “Men qilishim kerak” va “Men qila olaman” degan tushunchalar muhim . Bunga asosan: 1.Motivatsion nizo – “Men hohlayman” va “hohlayman o‘rtasida; 2.Ahloqiy nizo “men hohlayman va “men qilishim kerak” 3.Amalga oshmagan istak nizosi- “men hohlayman” va “men qila olaman” o‘rtasida 4.Rolli nizo- “men qilishim kerak” va “Men qilishim” o‘rtasida 5.Adaptatsion yoki moslash nizosi “Men qilishim kerak” va “Men qila olaman” o‘rtasida 6.Adekvat bo‘lmagan o‘z-o‘ziga baho berishda nizo “Men qila olaman” va “Men qila olmayman “ o‘rtasidagi nizo qarama- qarshiliklar.