Ilmiybaza.uz PEDAGOGIK NUTQNING O‘ZIGA XOSLIKLARI Reja: 1. Nutq texnikasi. 2. O’qituvchi nutqiga qo’yiladigan asosiy talablar 3. Nutq madaniyati va o’qituvchi nutqi Ilmiybaza.uz Notiqlik sanati nafaqat so‘zdan,uning fikr maqsadini ifodalash imkoniyatlari va qudratidan foydalanishni qo‘l harakati deb atash mumkin bo‘lgan muhim vositani ishga sola olishni ham o‘z ichiga oladi. Inson omili har qanday muloqotning asosiy tarkibiy jihatini tashkil etadi.Ruxshunos olimlarning fikriga ko‘ra, odamlar sizni tashqi taassurot asosida baholaydilar, tashqi taassurot esa siz bilan dastlabki tanishuv va muloqat jarayonida shakillanadi.shuning uchun hamma (tinglovchilar)ga o‘zini taqdim eata olish,maqsadga muofiq tasurot uyg‘otishi siyosiy yoki jamoat arbobining eng muhim kasbiy malakasi ko‘rsatkichidir. Kishining betakror idividualligini ifodalovchi erkin va qolibga tushmaydigan gapirish usuli,oddiy va manodor harakatlari,o‘zini erkin va faol tutish usuli o‘zgalarga uning samiymiligi va sofko‘gilligiga ishonch tuyg‘usini uyg‘otadi. Shunday qilib,rahbar foaliyatining samaradorligida uning tashqi qiyofasi,ovoz xususiyatlar,gapirish,nutq so‘zlash,suhbat qurish,muloqat qilish usuli muhim rol o‘ynaydi.Kasb mahorati o‘z holicha muvaffaqiyat garovi bo‘la olmaydi.Buning uchun birga ishlaydigan va muloqatga kirishadigan odamlarni o‘ziga qarata olishni biladi,o‘zining betakror usulini yarata olish va uni saqlay olish shart.Aristotel bu haqida gapirganida, so‘zlovchining xarakteri ham muhim ahamiyat kasb etishini alohida takidlagan edi. ,,Tana tilini tushinish rahbar uchun nafaqat o‘zgalar oldida o‘zini to‘ri tutish uchun, balki ularda kerakli taassurotni uyg‘otish, o‘ziga qarata olish uchun zarur.Siz muloqat jarayonida ko‘zlangan maqsadingizga erishishingiz uchun qo‘l ostingizdagilarni, kasbdoshlarning, o‘zingizdan yuqori pog‘anada turgan rahbarning, hamkor yoki raqibingizning xohish – istagi , ruhiy holati, ko‘tarilgan masala yoki suhbat mavzuiga munosabatini ham bilishingiz kerak. Inson tanasi esa, u nima haqida gapirayotganidan qat‘I nazar, o‘z unsiz ,,tili‘‘ga ega. Taniqli rus rejessyori K.S.Stanislavskiy: ,,Qo‘llar fikrni oxirigacha bayon etishga yordam beradi , degan edi. Mashhur qadimgi notiq Demosfen ham yaxshi notiq bo‘lish uchun nima qilish kerak, degan savolga shunday javob bergan edi:,,Qo‘l harakati,qo‘l harakati va yana qo‘l harakati. Bunday mulohaza fransuz olimi Jil Ilmiybaza.uz Delezda ham kuzatiladi: ,,So‘zlarning hokimlik qudrati o‘z kulminatsiyasiga aytilgan gaplar tana bilan aytilganlarni takrorlaganda erishadi‘‘. Shunday ekan,notiq nutq so‘zlash jarayonida nafaqat chiroyli so‘zlay bilishi,balki tana, qo‘l harakati, mimika va boshqa nolingvistik vositalaridan foydalana bilishi hamda ularning manolarini aniq idrok eta bilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Aksariyat tadqiqotchilar to‘g‘ri takidlashganlaridek ,,tana tili‘‘ inson madaniyatini aks ettiradi. Bu haqda F.Laroshfuko shunday degan edi:,,Har qanday hissiyotning uning o‘zigagina xos bo‘lgan qo‘l harakati ohang va mimikasi mavjud. Ular uyg‘otgan taassurot yaxshi yoki yomon,yoqimli yoki yoqimsizodamlarning biz tomon intilishi yoki bizdan qochishlariga sabab bo‘ladi. SHuning uchun ham A.S.Makarenko yuzga qarab inson ruhiyatidagi harakatlarni anglash mumkinligini uqtirib inson yuzidan o‘qishni bilish kerak‘‘ligini takidlagan edi. Axborot uzatishning boshqa noligvistik shakillari xususida ham shunday xolatlarni kuzatish mumkin. Olaylik, biror kishining (masalan,rahbarning) xonasi eshigini ochib ,,Kelin murojatini eshitsangiz,oddiy xolatda ,,Keling o‘tiring‘‗manosini anglatadi. Ammo bu murojat qanday aytilganiga qarab ,,Bu erda nima qilib yuribsiz? ,,Sizni kim chaqirdi?, ,,Nega keldingiz?, ,,Qaerlarda yuribsiz? degan manolarni yoki yana boshqa manolarni anglatishi mumkin. Fikrni ifodalovchi nolingvistik vositalar ko‘p hollarda ongli ravishda boshqarilmaydi vanutq bilan ziddiyatga kirishi mumkin. Mashhur rus yozuvchisi M. …gakovning ,,Usta va Margarita‘‘ramanidagi bir lavhada mazkur holat juda yaxshi o‘z ifodasini topganini ko‘ramiz. SHatton Volandning varvetida ko‘rsatgan tomoshosidan keyin teator moliya direktori huzuriga administrator Varenuxa kirib keladi Stepan Lixodesivning ko‘rsatgan karomatlari haqida hikoya qilib beradi.,,Administratorning qissasidagi qabohatli tafsilotlar qanchalik hayojonli va yorqinroq bo‘lgan sari moliya direktori unga kamroq ishona boshlaydi. Varenuxa Stepanning itday qutirib,uni Maskvaga olib ketgani brogan odamlarga ham qarshilik qarshilik ko‘rsatgani haqida hikoya qila boshlaganida,moliya direktori yarim kechada qaytib kelgan adminstratorning hamma gaplari yolg‘onligiga batamom ishondi. Ha,gaplarining hammasi boshidan oxirigacha g‘irt yolg‘on edi‘‘. Muloqotga kirishgan Ilmiybaza.uz kishi inson hatti-harakatlari,yuz ifodasi,imo-ishoralari bir qator olimlar bilan bog‘liq tarzida namoyon bo‘lishini yaxshi bilishi kerak. Ularning ayrimlari barcha uchun unumli va turg‘un mano kasb etgan va muayan so‘z birikmalarida o‘z ifodasini topgan. Iboraga aylangan bunday so‘z va so‘z birikmalari hatti-harakatlarni ifodalaydi. Masalan, ,,boshini ham qilmoq‘‘, ,,boshini chayqamoq‘‘ ,,qaddini bukmoq‘‘ ,,qaddini dol qilmoq‘‘ ,,musht ko‘rsatmoq‘‘va h.k. Insonning ayrim harakatlari va imo ishoralarining uning millati madaniyati va urf odatlari bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan,boshni yuqoridan pastga qarab qimirlatish aksariyat dunyo xalqlarida,,Ha‘‘(tasdiq)manosini anglatadi. Biroq Vengerlarda aksincha yo‘q(inkor) manosini ifodalaydi. YOki o‘zbeklar musiqadan yaxshi tasirot olayotganda boshini tebratsalar,ruslarda bunday vaziyatda oyoq uchini erga sekin urib turiladi. Bunday hatti-harakat imo-ishoralar har bir madaniyat uchun o‘ziga xoslikga ega. Ularni, ayniqsa,rahbar hodimlar bilishlari lozim. Zotan,arzimagan bir hattiharakat yoki imo-ishoraning noto‘g‘ri qo‘llanilishi millatlararo madaniyat meyoriga salbiy tasir ko‘rsatib qo‘yishi mumkin. So‘ngi davrda ko‘plab olimlar diqqatini glaballashuv sharoitida madaniyatlararo muloqot muammolari _ortmoqda. Madaniyat tushunchasi ancha keng bo‘lib,ko‘plab unsurlar qatorida tafakkur shakli,dunyoqarash,baholash mezonlari kabilarni ham o‘z ichiga oladi. Edvord Xoll shaxs tomonidan o‘ziva atrof dunyo o‘rtasida o‘rnatilgan selektiv ekran,,yuqori-past‘‘ shkalasi tushunchasini kiritib,madaniyatlarni yuqori va past konteksga bo‘ladi hamda anashu madaniyat vakillarining axborot uzatish hamda qabul qilishdagi farqlarini ko‘rsatadi. Uning fikriga ko‘ra yuqori kontekstining madaniyatlari (o‘rta sharq,Osiyo,Afrika,Janubiy Amerika) vakillarini aqildan ko‘ra ko‘proq hissiyot va into….ya harakatga keltiradi. Ular uchun so‘zlardan ko‘ra gapirayotgan odamning ohangi,yuz ifodasi, harakatlari,o‘zini tutishi muhimroq. Past kontekstning madaniyatlari (Shimoliy Amerika,G‘arbiy ovropa) vakillari esa muloqot paytida fikirlarning hujjat bilan dalillanganligiga,mantiqiy hamda to‘g‘ridan to‘g‘ri bayon etilishiga ko‘proq ahamiyat berishadilar. Bu fikrlarni beistisno qabul qilib bo‘lmasa-da,ular asossiz emas. Masalan,yapon olimlaridan biri o‘z madaniyati vakillarining muloqot usulini ovro‘palik bir kishiga tushuntirib beradi:,,Biz mohiyatan bir toifadagi odamlarmiz biz Ilmiybaza.uz sizlarga o‘xshab ko‘p gapirmaymiz. Bitta so‘zni aytib,o‘ntasini nazarda tutamiz‘‘. Turli madaniyat vakillari muloqot paytida ana shunga o‘xshash o‘ziga xosliklarni etibordan chetda qoldirgani yoki bilmagani tufayli suhbatdoshini noto‘g‘ri tushungani va o‘z maqsadiga erishmagandan dalolat beruvchi misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Jumladan,ko‘plab g‘arblik ishbilarmonlar yapon biznesmenlari bilan muloqot qilganlarida ularning muloyim tabassum qilib turishidan maqsadga erishdik,degan xulosaga kelganlari,biroq shartnomalari imzolanmaganini eshitib hayron bo‘lganlari malum. Yuqorida aytilganlardan xulosa shuki,Har qanday rahbar o‘zgalar bilan muloqot paytida fikrni ifodalashning nolingvistik vositalarini puxta bilishi hamda maqsadga erishmoq uchun ulardan nutq so‘zlash jarayonida foydalana olishi va suhbatdosh yoki tinglovchilarning hatti-harakatlari manosini o‘qiy olishi lozim. Hozirgi paytda nolingvistik muloqot vositalarini o‘rganish bir necha fan yo‘nalishlari shakillangan. Masalan,kinestetika inson hissiyotlari va tuyg‘ularining tashqi ifodalarini o‘rganadi. Uning tarkibida yuz mushaklarining harakatlarini o‘rganuvchi mimika,tananing turli azolarining harakatining manolarini o‘rganuvchi jestika,butun tana harakatlarini (yurish-turish,qadam bosish,tana holatlari va h.k)o‘rganuvchi Pontomimika kabilarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Takesika fani muloqot paytida bir-biriga bevosita teginishni (qo‘l siqish,silash,elkaga qoqish,itarib yuborish va h.k)o‘rganadi. Prok…ka muloqot paytida odamlarning makonda joylashuvini tadqiq etadi. Masalan,bu soha mutaxasislari muloqotga kirishgan odamlar o‘rtasidagi masofani quydagi turlarga ajratadi: 1.Intim masofa (15-45sm). Bu masofaga kishi o‘ziga yaqin va yaxshi tanish odamlarni yaqinlashtiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,intim masofani buzulishi paytida inson organizimida muayyan fizialogik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: yurak urishi tezlashadi,miyaga qon quyilishi ko‘payadi va h.k. 2.Shaxsiy yoki personal masofa (45-120sm.). bunday masofa,odatda,do‘stlar yoki kasbdoshlar o‘rtasidagi suhbat chog‘ida o‘rnatiladi. Bunda yuzma-yuz turish va ko‘z bilan aloqa o‘rnatish nazarda tutiladi. 3.Ijtimoiy masofa (120400sm.),odatda,rasmiy uchrashuv paytida unchalik tanish bo‘lmagan kishilar bilan auditoriya yoki xizmat xonalarida Ilmiybaza.uz saqlanadi. 4. Ommoviy masofa (400sm dan ortiq). Miting,maruza o‘qish va sh.k.paytlarda,ko‘p sonly odamlar guruhi bilan muloqot paytida o‘rnatiladi. Insonning har bir harakatida uning miyasidagi ongli va ongsiz jarayonlar,fikr va hissiyotlar aks etadi. Nems olimi S.Molcho buni ,,ruh va tananing dialogi‘‘deb ataydi. Shuning uchun nutqdagi nolingvistik unsurlar ifoda etgan asosiy manosini bilish foydadan holi bo‘lmaydi va quida ularning ayrimlari haqida qisqacha malumot beramiz. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Begmatov E., Boboeva A., Asomiddinova M., Umurqulov B. O‘zbek nutqi madaniyati ocherklari. – Toshkent, 1988. 2.Begmatov E., Boboeva A., Asomiddinova M. Adabiy norma va nutq madaniyati. – Toshkent, 1983. 3.Mirtojiev M., Mahmudov N. Til va madaniyat. – Toshkent, 1992. Xorijiy manbalar 1. Akhmanova Olga, Zadornova Velta: On linguopoetic strafitication of literary texts Poet 7, 1977. – C. 50-60. 2. Bar-Hillel Y. Language and Information. Addison-Wesley. Reading.Mass.,1964. 3. Brunot F. La pensée et la langue. Paris, 1936. 4. Coseriu E. Thesen zum Thema ―Sprache und Dichtung‖. – In: Beitrage zur Textlinguistik/ Hrsg. W.D. Stempel. Munchen: Fink, 1971. 5. Meschonnic H. Pour la poetique. Paris, 1978. 6. Spitzer L. Linguistics and Literary History. Essays in Stylistics/ - Princeton. 1948. 236.p