Ilmiybaza.uz
PEDAGOGIKA FANI, UNING PREDMETI, METODOLOGIYASI, ILMIY-
TADQIQOT METODLARI
Reja:
1. Pedagogika fani maqsadi va vazifalari.
2. Pedagogika-tarbiya haqidagi fan va uning ijtimoiy hodisa ekanligi.
3. Pedagogika fanining asosiy kategoriyalari va tushunchalari.
4. Pedagogika fanining tuzilishi va uning boshqa fanlar bilan bog’liqligi.
5. Ilmiy-pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi va tadqiqot metodlari.
Ilmiybaza.uz
Pedagogika (yunoncha paidagogike bo‘lib, paida – “Bola” va gogike –
“yetaklayman”) ijtimoiy tarbiyaning umumiy qonuniyatlari, muayyan jamiyatda
yagona ijtimoiy maqsadga muvofiq yosh avlodni tarbiyalash hamda unga ta’lim
berishning mohiyati va muammolarini o‘rganadigan fan. Pedagogika ijtimoiy fanlar
tizimiga kiruvchi fan sanalib, yosh avlod hamda kattalarni milliy istiqlol g‘oyalari
asosida tarbiyalash, unga ta’lim berish muammolarini o‘rganadi.
Pedagogika – ta’lim va tarbiya jarayonini yaxlitlikda o‘rganadigan fan
sohasi. Pedagogika fani shaxsni rivojlantirishning ikki muhim jihati – uni o‘qitish
va tarbiyalashga asosiy e’tiborni qaratganligi bois didaktika (ta’lim nazariyasi) va
tarbiya nazariyasi fanning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi.
Didaktika (ta’lim nazariyasi, yunoncha didaktikos “o‘rgatuvchi”, didasko
“o‘rganuvchi”) ta’limning nazariy jihatlari, ta’lim jarayonining mohiyati, qonun va
qonuniyatlari, tamoyillari, o‘qituvchi va o‘qituvchi faoliyati, ta’limning maqsadi,
mazmuni, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish
yo‘llari kabi masalalarni tadqiq etadi.
Tarbiya nazariyasi – pedagogikaning muhim tarkibiy qismlaridan biri
bo‘lib, tarbiya jarayonining mazmuni, tarbiya turlari, shakl, metod, vosita va
usullari, uni tashkil etish masalalarini o‘rganadi. Ijtimoiy tarbiya fuqarolik, aqliy,
axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, huquqiy, iqtisodiy, ekologik tarbiya kabi
yo‘nalishlarda tashkil etiladi.
Tarixiy
manbalarning
koʻrsatishicha,
qadimgi
Yunonistonda
oʻz
xoʻjayinining bolalarini sayr qildirgan, ehtiyot qilgan, harbiy mahoratni oʻrgatgan
tarbiyachini, yaʼni qullarni „pedagog“ (bola yetaklovchi) deb atashgan. Keyinchalik
esa, maxsus oʻqitilgan va pedagoglikni oʻziga kasb qilib olgan kishilarni pedagog
deb atay boshlashgan.
Pedagogika (yun. Paidagogike) — tarbiya, taʼlim hamda maʼlumot berishning
nazariy va amaliy jihatlarini oʻrganuvchi fanlar majmuasi. Ped. Institutlari va ayrim
boshqa oʻquv yurtlarida mutaxassislik dasturi asosida oʻrganiladigan oʻquv predmeti
ham P. Deb yuritiladi. P. Fan sifatida bola tarbiyasining nazariy asoslari bilan
Ilmiybaza.uz
shugʻullangan. Zamonaviy P. Bolalar bilan birgalikda kattalarning ham oʻquv-
tarbiyaviy, madaniy hamda maʼnaviy-maʼrifiy tarbiyasi bilan shug‘ullanishni
koʻzda tutadi. Oʻzbekiston Respublikasida Pedagogikaga barkamol shaxs
maʼnaviyatini shakllantirishning asosiy vositasi sifatida yondashiladi. Pedagogika
tarbiya jarayonining qonuniyatlari, tarkibi va uni tashkil etish mexanizmlarini tadqiq
etadi, tarbiyaviy va oʻquv ishlarining mazmuni, tamoyillari, ularni tashkil etish
shakl, usul hamda yoʻnalishlarini belgilab beradi. Shaxsni tarbiyalash, oʻqitish va
shakllantirish Pedagogikaning asosiy funksiyasi hisoblanadi. Shaxsni tarbiyalash
Pedagogikadagi asosiy tushuncha sanalib, oila va jamiyatning barkamol shaxsni
shakllantirishga yoʻnaltirilgan birgalikdagi faoliyatini anglatadi. Tarbiya yordamida
inson shaxsining maʼnaviy jihatlarini qaror toptirish koʻzda tutiladi. Dunyoqarash,
eʼtiqod, ezgulik, goʻzallik, yaxshilik, adolatga doir qarash va koʻnikmalarning shaxs
sifatiga aylantirilishi tarbiya yordamidagina amalga oshiriladi. Insonlar orasida
yashash, hayotda turmush kechirish va faoliyat koʻrsatish uchun zarur boʻlgan bilim,
koʻnikma va malakalar yigʻindisini oʻzlashtirishga qaratilgan faoliyat oʻqitish
tushunchasini ifoda etadi. Oʻqitish natijasida shaxs zaruriy bilimlar bilan
taʼminlanib, kelgusida turli darajadagi maxsus maʼlumotni olish imkoniga ega
boʻladi. Tarbiyalash va oʻqitish natijasida odamda muayyan shaxs sifatlari
shakllantiriladi. Shaxsni tarbiyalash va oʻqitish orqali oʻzida oldin boʻlmagan
maʼnaviy-intellektual sifatlarga ega boʻladi. Bu hol shaxsning umri mobaynida
uzluksiz davom etadi va uning rivojlanishiga omil boʻladi.
Pedagogika fani quyidagi vazifalarni bajaradi.
1. Ma’naviy va axloqiy talabalarga javob beruvchi yuqori malakali kadrni
tarbiyalashga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonning mohiyatini o‘rganish.
2. Shaxsni har tomonlama kamol toptirish qonuniyatlarini aniqlash.
3. Ijtimoiy taraqqiyot darajasidan kelib chiqqan holda rivojlangan horijiy
mamlakatlar ta’lim tizimi tajribasini o‘rganish asosida uzluksiz ta’lim tizimini
takomillashtirish.
4. Ta’lim muassasalari hamda ularda faoliyat olib borayotgan pedagoglar
faoliyati mazmunini asoslash.
Ilmiybaza.uz
5. Ilg‘or pedagogik tajribalarni umumlashtirish va amaliyotga joriy etish.
6. Pedagoglarni pedagogika nazariyasiga oid bilimlar hamda ta’lim-tarbiya
usullari bilan qurollantirish.
7. Ta’lim-tarbiya birligi hamda ijtimoiy tarbiya yo‘nalishlari o‘rtasidagi o‘zaro
aloqadorlikni ta’minlashning pedagogik shart-sharoitlarini o‘rganish.
8. O‘qitish hamda tarbiyalash jarayonining samarali texnologiyalarini yaratish.
9. Oila tarbiyasini muvaffaqiyatli tashkil etish yuzasidan ota-onalar uchun ilmiy-
metodik tavsiyalarni ishlab chiqish.
Pedagogika fanining ob’yekti – yaxlit pedagogik jarayon.
Pedagogika fanining predmeti – ta’lim-tarbiya jarayoni, mazmuni,
qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod va vositalari.
Pedagogika fanining asosiy kategoriyalari.
Bizga yaxshi ma’lumki, har bir fan o‘zining tayanch tushunchalari, qonuniyatlari,
tamoyillari, qoidalari tizimiga ega. Aynan mana shu holat uning fan sifatida e’tirof
etilishini kafolatlaydi. Fanning mohiyatini ochib beruvchi eng muhim, asosiy
tushuncha kategoriya deb ataladi. Pedagogika fanining asosiy kategoriyalari shaxs
kamolotini ta’minlash, ta’lim va tarbiya samaradorligiga erishishga haratilgan
jarayonlarning umumiy mohiyatini yoritadi. Eng muhim kategoriyalar sirasiga
quyidagilar kiradi: shaxs, tarbiya, ta’lim (o‘qitish, o‘qish), bilim, ko‘nikma, malaka,
ma’lumot, rivojlanish.
Shaxs - psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari
bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega
bo‘lgan jamiyat a’zosi.
Tarbiya– muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba
asosida yosh avlodni har tomonlama o‘stirish, uning ongi,
xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni.
Ta’lim- o‘quvchilarni nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va malakalar
bilan qurollantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o‘stirish
va dunyoqarashlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan jarayon.
Bilim- shaxsning ongida tushunchalar, shemalar, ma’lum
Ilmiybaza.uz
obrazlar ko‘rinishida aks etuvchi borliq
haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui.
Ko‘nikma- shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish qobiliyati.
Malaka –muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashtirilgan shakli.
Ma’lumot– ta’lim-tarbiya natijasida o‘zlashtirilgan va tizimlashtirilgan bilim, hosil
qilingan ko‘nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui.
Rivojlanish – shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida namoyon bo‘ladigan
miqdor va sifat o‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon.
Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi.
► 1. Falsafa – shaxs rivojlanishi jarayonining dialektik xususiyatlari, muayyan
pedagogik g‘oya, qarash hamda ta’limotlarning falsafiy jihatlari kabi
masalalarni tahlil etishga imkon beradi.
► 2. Iqtisod – ta’lim muassasalarining faoliyatini yo‘lga qo‘yish, o‘quv
binolarini qurish, ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va ularning
moddiy-texnika va zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash kabi
masalalarning iqtisodiy jihatlarini anglashga xizmat qiladi.
► 3. Sotsiologiya – ijtimoiy munosabatlar mazmuni, ularni tashkil etish shartlari
xususida ma’lumotlarga ega bo‘lish asosida ta’lim-tarbiya jarayoni
ishtirokchilarining o‘zaro munosabatlarini samarali tashkil etish uchun
imkoniyat yaratadi.
► 4. Etika- shaxs ma’naviyatini shakllantirish, unda eng oliy insoniy sifatlar,
axloqiy ong va ma’naviy-axloqiy madaniyatni tarbiyalashda muhim o‘rin
tutuvchi nazariy g‘oyalarni pedagogik jarayonga tatbiq etishda alohida o‘rin
tutadi.
► 5. Estetika – shaxs tomonidan go‘zallikning his etilishi, unga intilishi,
shuningdek, unda estetik didni tarbiyalashda muhim yo‘nalishlarni aniqlashga
xizmat qiladi.
► 6. Fiziologiya- o‘quv-tarbiya jarayonida bolalarning fiziologik, anatomik
xususiyatlarini inobatga olinishi uchun boshlang‘ich asoslarni beradi.
Ilmiybaza.uz
► 7. Gigiena – o‘quvchilarning salomatligini muhofazalash, ularning jinsiy
jihatdan to‘g‘ri shakllantirishda nazariy va amaliy g‘oyalari bilan yordam
beradi.
► 8. Psixologiya – shaxsda ma’naviy-axloqiy, ruhiy-intellektual, hissiy-irodaviy
sifatlarni tarkib toptirish uchun zamin yaratadi.
► 9. Tarix – pedagogika fani taraqqiyoti, ta’lim-tarbiya jarayonlarining dinamik,
dialektik xususiyatlarini inobatga olish, shuningdek, halq pedagogikasi
g‘oyalarini kelgusi avlodga uzatish uchun yo‘naltiriladi.
► 10. Madaniyatshunoslik – o‘quvchilarda insoniyat tomonidan yaratilgan
moddiy va ma’naviy madaniyat asoslari haqidagi tasavvurni shakllantirish,
ularda madaniy xulq-atvor xislatlarini tarkib toptirish uchun xizmat qiladi.
► 11. Tibbiy fanlar – shaxsning fiziologik-anatomik jihatidan to‘g‘ri
rivojlanishini ta’minlash, uning organizmida namoyon bo‘layotgan ayrim
nuqsonlarni bartaraf etishga amaliy yondashuv, shuningdek, nuqsonli
bolalarni
o‘qitish
hamda
tarbiyalash
muammolarini
o‘rganishda
ko‘maklashadi.
Pedagogika fanlari tizimi.
► 1. Umumiy pedagogika – maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalash va ularga
ta’lim berish masalalarini o‘rganadi.
► 2. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi – maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarni tarbiyalash, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy
jihatdan kamolotga etkazish masalalarini o‘rganadi.
► 3. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi – boshlang‘ich sinflar o‘quvchilarini
tarbiyalash, ularga ta’lim berish, ularning o‘ziga hos psixologik hamda
fiziologik xususiyatlarini tadqiq etish, shuningdek, ularni intellektual,
ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga etkazish masalalarini
o‘rganadi.
► 4. Korrektsion (maxsus) pedagogika – rivojlanishida turli psixologik va
fiziologik nuqsonlari bo‘lgan bolalarni tarbiyalash va o‘qitish bilan bog‘liq
muammolarni o‘rganadi.
Ilmiybaza.uz
Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari. Pedagogika fani rivojining hozirgi
bosqichida
alohida
dolzarb
metodologik
masalalarni
hal
etish
bilan
chegaralanmasdan xususiy bilimlar tizimi sifatida pedagogika fani metodologiyasini
aniq belgilab olish zarur. Bu birinchidan, pedagogik nazariyalarning ishonchliligini
ta’minlasa, boshqa tomondan metodologik bilimlarsiz pedagogik tadqiqotlarni
samarli tashkil etish va o‘tkazish mumkin emasligini uqtiradi. Ijodiy jarayonda
bugungi kunda pedagogika fani metodologiyasiga, uning predmetiga nisbatan
turlicha yondashuvlar vujudga kelmoqdaki, ularning mohiyatini qisqacha
tushuntirishga harakat qilamiz.
Metodologiya alohida fan sifatida ikkita funktsiyani bajaradi: deskriptiv
(ifodalovchi) va perskriptiv (me’yorlovchi). Birinchisi – ob’yektni nazariy jihatdan
ifodalashni ko‘zlasa, keyingisi – tadqiqotchi uchun aniq mo‘ljal olishga shart-sharoit
yaratadi. Bu ikki vazifaning mavjudligi pedagogika metodologiyasini ham ikki
guruhga ajratishni taqozo etadi – nazariy va me’yoriy.
Pedagogikaning nazariy metodologiyasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
“metodologiya” tushunchasi ta’rifi; fan metodologiyasining umumiy tavsifi, uning
darajalari; metodologik bilimlar va faoliyat tizim sifatida; pedagogika sohasidagi
tadqiqiy faoliyatni metodologik ta’minlash manbalari; pedagogik tadqiqot ob’yekti
va predmetining metodologik tahlili.
Me’yoriy asos quyidagi savollar doirasini qamrab oladi: Pedagogikani
ob’yektiv borliqni ma’naviy jihatdan o‘zgartirishning boshqa shaklidan farqli
tomonlarini ilmiy asoslash; Pedagogika sohasidagi ishlarni fanning fundamental
asoslariga muvofiqligini aniqlash; Maqsadning aniqligi; maxsus tadqiqot ob’yektini
ajratish; maxsus bilish metodlari va vositalarini qo‘llash; atamalarning bir xil
qo‘llanilishi; Pedagogik tadqiqotlarni tizimlashtirish; Tadqiqot asosnomasi:
muammo, mavzu, uning dolzarbligi, tadqiqot ob’yekti, predmeti, maqsad va
vazifalari, farazi, himoya qilinadigan holatlar, ilmiy yangiligi, ilmiy-amaliy
ahamiyati; Pedagogik tadqiqotning tarkibi va mantiqiy ketma-ketligi;
Pedagogik fanlar tizimi, ularning o‘zaro aloqasi. Tadqiqot muammosi
bo‘yicha qabul qilingan direktiv va me’yoriy hujjatlar ham bevosita
Ilmiybaza.uz
metodologiyaning me’yoriy asosini tashkil etadi. Falsafiy nuqtai nazardan
metodologiya nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish prinsiplari va usullari tizimi,
shuningdek, bu tizim haqidagi ta’limot (nazariya) sifatida qabul qilinadi. Aniqrog‘i,
metodologiya predmeti – faoliyatni tashkil etish haqidagi nazariya demakdir.
Pedagogika metodologiyasi o‘zida pedagogikaning nazariy asoslari va tuzilmasi
haqidagi bilimlar tizimini, pedagogik hodisa va jarayonlarni tadqiq qilishga doir
yondashuvlarini, pedagogik voqelikni haqqoniy ifoda etadigan axborotlarni olish
usullarini, shuningdek, mazkur bilimlar tizimini qo‘lga kiritishga doir faoliyat
tizimini o‘zida mujassamlashtiradi. Ko‘rinib turibdiki, bu ta’rifda ilmiy bilishning
ikki jihati – bilimlar tizimi va ilmiy-tadqiqiy faoliyat qamrab olingan. Yoki ikki
faoliyat turi – metodologik tadqiqot va metodologik ta’minot hisobga olinyapti.
Agar birinchisining vazifasi pedagogika fanlari rivojining qonuniyatlari va
yo‘nalishlari, pedagogik tadqiqotlarning sifat va samaradorligini oshirish prinsiplari,
ularning tushunchalari tarkibini aniqlashtirsa, ikkinchisi –metodologik bilimlardan
tadqiqot dasturlarini asoslashda va sifatini baholashda foydalanishni anglatadi. Shu
bilan birgalikda pedagogik muammolarning umumnazariy muammolar bilan
almashtirishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki, birinchisi “qanday qilib
metodologiyani pedagogikaga qo‘llash mumkin” degan savolni aniqlashtirsa,
ikkinchisi – umumnazariy savollar esa pedagogikaning predmeti, uning boshqa
fanlar bilan aloqasi, ta’lim va tarbiya mohiyati kabi umumiy savollar yechimiga
qaratiladi.
Pedagog kadrlar tayyorlash sifatini oshirish masalasi respublikamiz va jahon
miqyosida tadqiqotchilarning diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Mazkur muammo
ta’lim
mazmunini
modernizatsiyalash,
ta’lim
jarayonini
tashkil
qilish
texnologiyalari va usullarini optimallashtirish bilan chambarchas bog‘langan.
Ularning to‘laqonli hal etilishiga esa pedagogik tadqiqotlarni amalga oshirishda
yanada moslashuvchan va taraqqiyparvar yondashuvlarni keng joriy etish orqaligina
erishish mumkin. O‘z navbatida pedagogika fani boshqa fanlar kabi yangi-yangi
faktlar, yuqori natijalarga erishish imkonini beruvchi texnologiyalar asosida
rivojlanib boradi. Buning uchun esa ilmiy asoslangan tadqiqot metodlariga tayanish
Ilmiybaza.uz
talab etiladi. Ilmiy tadqiqot metodlari esa o‘z navbatida metodologiya tushunchasi
bilan ataluvchi nazariy prinsiplar majmuasiga bog‘liq bo‘ladi. Pedagogik
metodologiya sohasida amalga oshirilgan ilmiy ishlar tahlili “metodologiya”,
shuningdek,
“pedagogik
metodologiya”
tushunchasiga
nisbatan
turlicha
yondashuvlar
mavjudligini
ko‘rsatadi.
Pedagogika
fanida
metodologiya
tushunchasining gnoseologik talqini ko‘proq ustuvorlik kasb etadi. Mazkur
yondashuvga ko‘ra “Metodologiya” tushunchasi, mazmunan “gnoseologiya” (bilish
to‘g‘risidagi fan), “Nazariy bilish” kabi tushunchalarga yaqin turadi. Ushbu
yo‘nalish tarafdorlari masalaga bir tomonlama yondashib, metodologiyani faqat
“Bilish metodlari to‘g‘risidagi ta’limot” yoki hodisalarni bilish jarayoni sifatida
talqin qiladilar. Shu o‘rinda, ushbu tushunchaning «borliqni o‘zgartirish metodlari
to‘g‘risidagi ta’limot» ekanligini e’tibordan chetda qoldiradilar va metodologiyani
gnoseologik qolip bilan cheklab qo‘yadilar. Pedagogika fani metodologiyasi –
jamiyatning rivojlanishi sharoitida uzluksiz taraqqiy etib boruvchi pedagogik muhit
holatini haqqoniy aks ettiruvchi, pedagogika nazariyasi hamda amaliyoti, ta’lim
olish hamda unga yondashuv mezonlari haqidagi bilimlar tizimi. Pedagogika fani
rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadqiq etish maqsadida olib borilgan
tadqiqot ishlarining g‘oyasi, mazmuni hamda natijalari hisobiga ta’minlanadi.
Ijtimoiy va ishlab chiqarish jarayonining keskin rivojlanishi shaxsni har tomonlama
kamol toptirish imkonini beruvchi omil hamda pedagogik shart-sharoitlarni
aniqlash, jamiyat va shaxs ma’naviyatiga ziyon yetkazuvchi holatlarni bartaraf
etishni taqozo qiladi. Tarbiya jarayonlarining mohiyatini anglash ularni keng yoki
tor doirada o‘rganish, mavjud ko‘rsatkichlar vositasida ularning sodir bo‘lish
sabablarini o‘rganish, zarur chora-tadbirlarni belgilash ilmiy izlanishlarni tashkil
etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik izlanishlarning samarali kechishi bir
qator obyektiv va subyektiv omillarga bog‘liq. Mazkur jarayonda maqsadga
muvofiq keluvchi, maqbul, ayni vaqtda samarali bo‘lgan metodlarni tanlay olish
ham muhimdir.
Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari shaxsni tarbiyalash, unga muayyan
yo‘nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlarni berishga berish tamoyillari, obyekti va
Ilmiybaza.uz
subyektiv omillarini aniqlovchi pedagogik jarayonning ichki mohiyati, aloqa va
qonuniyatlarini maxsus tekshirish va bilish usullaridir. Ayni vaqtda, O‘zbekiston
Respublikasida pedagogik yo‘nalishda olib borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik
yondashuvga asoslanadi. Pedagogik hodisa, voqelik va ularning qonuniyatlarilarni
aniqlashga bunday yondashuv pedagogik hodisa va jarayonlarning umumiy aloqasi,
ularning izchil, uzluksiz rivojlanishi, bolaning fiziologik rivoji uning psixologik,
intellektual jihatdan takomilashtirib borishini ta’minlashi, qarama-qarshiliklarning
shaxs
kamolotini
ta’minlashdagi
o‘rni
va
roli,
shuningdek,
dialektika
kategoriyalarining ahamiyatini e’tirof etadi. Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni amalga
oshirish murakkab, muayyan muddatni taqozo etuvchi, izchillik, uzluksizlik,
tizimlilik hamda aniq maqsad kabi xususiyatlarga ega bo‘lgan jarayon bo‘lib, uning
samarali bo‘lishi uchun bir qator shartlarga rioya etish zarur. Ular quyidagilardir:
muammoning dolzarbligi va mavzuning aniq belgilanganligi; ilmiy farazlarning
to‘g‘ri shakllantirilganligi; vazifalarning tadqiqot maqsadi asosida to‘g‘ri
belgilanganligi; tadqiqot metodlar tizimiga nisbatan obyektiv yondashuv; tajriba-
sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning yosh, psixologik va shaxsiy
xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi qonuniyatlarining to‘g‘ri hisobga
olinganligi; tadqiqot natijalarini oldindan tashhislash va uning natijalarini aytib
o‘tish; tadqiqot natijalarining kafolatlanganligi.
Zamonaviy sharoitda, pedagogik yo‘nalishda, tadqiqotlarni olib borishda
quyidagi metodlardan foydalanilmoqda:
1. Pedagogik kuzatish metodi.
2. Suhbat metodi.
3. Anketa metodi.
4. Intervyu metodi.
5. Ta’lim muassasasi hujjatlarini tahlil qilish metodi.
6. Test metodi.
7. Pedagogik tahlil metodi.
8. Bolalar ijodini o‘rganish metodi.
9. Pedagogik tajriba metodi.
Ilmiybaza.uz
10. Matematik-statistik metod.
Pedagogik kuzatish metodi. Uni qo‘llash jarayonida, ta’lim muassasalarining
o‘quv-tarbiya ishlari jarayonini o‘rganish asosida tadqiq etilayotgan muammo holat
aniqlanadi, tajriba avvali va yakunida qo‘lga kiritilgan ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi farq
to‘g‘risidagi ma’lumotga ega bo‘linadi. Pedagogik kuzatish murakkab va o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. Kuzatish aniq maqsad asosida, uzluksiz, izchil va tizimli amalga
oshirilsa, kutilgan natijani qo‘lga kiritish mumkin. Olib borilayotgan pedagogik
kuzatish ta’lim-tarbiya sifatini oshirish, o‘quvchi shaxsini shakllantirishga xizmat
qilsa, mazkur metodning ahamiyati yanada oshadi. Pedagogik kuzatuvni tashkil
etishda xatoga yo‘l qo‘ymaslik muhimdir. Buning uchun tadqiqotchidan quyidagilar
talab etiladi:
Kuzatuv jarayonida aniq maqsadga egalik;
Kuzatishni tizimli ravishda yo‘lga qo‘yish;
Kuzatishning har bir bosqichida muayyan vazifalarni hal etish;
Har bir holatning mohiyatini sinchiklab o‘rganish;
Xulosa chiqarishga shoshilmaslik
Suhbat metodi. Bu metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bo‘lingan
ma’lumotlarni boyitish, mavjud holatga to‘g‘ri baho berish, muammoning echimini
topishga imkon beruvchi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, tajriba-sinov ishlari
subyektlari imkoniyatlarini muammo echimiga jalb etishga yordam beradi. Suhbat
maqsadga muvofiq holda indiviudal, guruhli hamda ommaviy shaklda o‘tkaziladi.
Suhbat jarayonida respondentlarning imkoniyatlari to‘la-to‘kis namoyon bilishga
erishish muhimdir. Uning samarali bo‘lishi uchun quyidagilarga amal qilish
maqsadga muvofiq: Maqsaddan kelib chiqqan holda suhbat uchun belgilanuvchi
savollarning mazmuni aniqlash hamda savollar o‘rtasidagi mantiqiylik va izchillikni
ta’minlash; Suhbat joyi va vaqtini aniq belgilash; Suhbat ishtirokchilarining soni
xususida ma’lum to‘xtamga kelish; Suhbatdosh to‘g‘risida avvaldan muayyan
ma’lumotlarga ega bo‘lish; Suhbatdosh bilan samimiy munosabatda bo‘lish;
Suhbatdoshning o‘z fikrlarini erkin va batafsil ayta olishi uchun sharoit yaratish;
Ilmiybaza.uz
Savollarning aniq, qisqa va ravshan berilishiga erishish; Olingan ma’lumotlarni o‘z
vaqtida tahlil qilish.
Anketa metodi (fransuzcha – tekshirish). Ushbu metod yordamida pedagogik
kuzatish va suhbat jarayonida to‘plangan dalillar boyitiladi. Anketa metodi ham
tizimlangan savollar asosida respondentlar bilan muloqotni tashkil etishga
asoslanadi. Anketa savollariga javoblar, ko‘p hollarda, yozma ravishda olinadi.
O‘rganilayotgan jarayon mohiyatidan kelib chiqqan holda anketa savollari
quyidagicha bo‘ladi:
1) Ochiq turdagi savollar (respondentlarning erkin, bafsil javob berishlari uchun
imkon beruvchi savollar);
2) yopiq turdagi savollar (respondentlar “Ha”, “Yo‘q”, “Qisman” yoki “Ijobiy”,
“Qoniqarli”, “Salbiy” va hokazo tarzdagi javob variantlarini tanlash orqali
savollarga javob beradilar).
Anketa metodini qo‘llashda ham bir qator shartlarga amal qilish zarur. Ular
quyidagilardir:
Anketa savollari tadqiq etilayotgan muammoning mohiyatini yoritishga
xizmat qilishi lozim;
Anketa savollari yirik hajmli va noaniq bo‘lmasligi kerak;
Anketa savollari o‘quvchilarning dunyoqarashi, yosh va psixologik
xususiyatlarini inobatga olish asosida tuzilishi zarur;
Anketa savollari respondentlar tomonidan to‘la javoblar berilishini
ta’minlovchi vaqtni kafolatlay olishi zarur;
Anketa o‘quvchilarning pedagogik va psixologik tavsifnomalarini tuzish
manbaiga aylantirib yuborilmasligi zarur;
Anketa javoblari muayyan mezonlar asosida puxta tahlil etilishi shart.
Intervyu metodi respondent tomonidan tadqiq etilayotgan muammoning u yoki
bu jihatini yorituvchi hodisaga nisbatan munosabat bildirilishini ta’minlaydi.
Intervyu respondent e’tiboriga turkum savollarni havola etish asosida o‘tkaziladi.
Intervyu jarayonida olingan savollarga nisbatan tadqiqotchi tomonidan munosabat
bildirilishi uning samarasini oshiradi.
Ilmiybaza.uz
Ta’lim muassasasi hujjatlarni tahlil qilish metodi. Pedagogik hodisa va
dalillarni tekshirish maqsadida ta’lim muassasalari faoliyati mazmunini yorituvchi
ma’lumotlarni tekshirish maqsadga muvofiqdir. Mazkur metod O‘zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi” talablarining ta’lim muassasalari amaliyotidagi bajarilish holatini o‘rganish,
bu boradagi faolllik darajasi, erishilgan yutuq hamda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni
aniqlash, ilg‘or tajribalarni ommalashtirish va ta’lim muassasasi pedagogik
tajribasini oshirish maqsadida qo‘llaniladi. Ta’lim muassasasi faoliyati mohiyatini
yorituvchi hujjatlar quyidagilardan iborat: O‘quv mashg‘ulotlarining jadvali, o‘quv
dasturi, guruh (yoki sinf) jurnallari, o‘quvchilarning shaxsiy varaqalari, buyruqlar,
Pedagogik Kengash yig‘ilishi bayonnomalari yozilgan daftar, Pedagogik Kengash
qarorlari, ta’lim muassasasi smetasi hamda pasporti, tarbiyaviy ishlar rejasi, o‘quv-
tarbiya ishlarini tashkil etish borasidagi hisobotlar, ta’lim muassasasi jihozlari
(o‘quv partalari, stol stullar, yumshoq mebellar va hokazo-lar) qayd etilgan daftar
va hokazolar. Mazkur metod muayyan yo‘nalishlarda o‘quv-tarbiya ishlari
samaradorligi darajasi, o‘quvchilarda hosil bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar
hajmi, ilg‘or pedagogik tajribalar mazmunini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.
Test metodi. Ushbu metod respondentlar tomonidan muayyan fan sohasi yoki
faoliyat (shu jumladan, kasbiy faoliyat) bo‘yicha o‘zlashtirilgan nazariy bilim va
amaliy ko‘nikma, malakalar darajasini aniqlashga xizmat qiladi. Test o‘z mohiyatiga
ko‘ra quyidagi savollardan iborat:
1) Ochiq turdagi savollar (respondentlarning erkin, bafsil javob berishlari uchun
imkon beruvchi savollar);
2) yopiq turdagi savollar (respondentlar “Ha”, “Yo‘q”, “Qisman” yoki “Ijobiy”,
“Qoniqarli”, “Salbiy” va hokazo tarzdagi javob variantlarini tanlash orqali
savollarga javob beradilar).
3) to‘g‘ri javob variantlari qayd etilgan savollar (respondentlar o‘z
yondashuvlariga ko‘ra to‘g‘ri deb topgan javob variantini belgilaydilar).
Test metodini qo‘llashda aniqlanishi zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni
turkum asosida berilishiga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodning
Ilmiybaza.uz
afzalligi respondentlar javoblarini aniq mezonlar bo‘yicha tahlil etish imkoniyati
mavjudligi hamda vaqtning tejalishi bilan tavsiflanadi. Biroq, metod ayrim
kamchilikdan ham holi emas. Chunonchi, aksariyat holatlarda javoblar yozma
ravishda olinadi, shuningdek, respondent taklif etilayotgan javob variantlardan birini
tanlashi zarur. Shu bois respondent o‘z fikrini batafsil ifoda etish imkoniyaga ega
emas.
Pedagogik tahlil metodi. Tadqiqotni olib borish jarayonida ushbu metodni
qo‘llashdan ko‘zlangan maqsad tanlangan muammoning falsafiy, psixologik hamda
pedagogik yo‘nalishlarda o‘rganilganlik darajasini aniqlashdan iborat bo‘lib,
tadqiqotchi ilgari surayotgan g‘oyaning nazariy jihatdan haqqoniyligini asoslashga
xizmat qiladi.
Bolalar ijodini o‘rganish metodi. Mazkur metod o‘quvchilarning muayyan
yo‘nalishlardagi layoqati, qobiliyati, shuningdek, ma’lum fan sohalari bo‘yicha
bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi. Uni
qo‘llashda o‘quvchilarning ijodiy ishlari – kundaliklari, insholari, yozma ishlari,
referatlari, hisobotlari muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Metodning afzalligi
shundaki, u ma’lum o‘quvchiga xos bo‘lgan individual imkoniyatni ko‘ra olish,
baholash va uni rivojlantirish uchun zamin yaratadi.
Bolalar ijodini o‘rganishning quyidagi shakllari mavjud:
Bilimlar bellashuvi;
Fan olimpiadalari;
Turli mavzulardagi tanlovlar;
Maktab ko‘rgazmalari;
Festivallar;
Musobaqalar.
Pedagogik tajriba (eksperiment – lotincha «sinab ko‘rish», «tajriba qilib
ko‘rish») metodi. Pedagogik tajriba metodidan muammo echimini topish
imkoniyatlarini o‘rganish, mavjud pedagogik sharoitlarning maqsadga erishishning
kafolatlay olishi, ilgari surilayotgan tavsiyalarning amaliyotda o‘z in’ikosiga ega
bo‘la olishi hamda samaradorligini aniqlash maqsadida foydalaniladi. Muayyan
Ilmiybaza.uz
muammo echimini topishga yo‘naltirilgan pedagogik tajriba ma’lum doirada, soni
aniq belgilangan respondentlar ishtirokida amalga oshiriladi. Mazkur metoddan
foydalanish tadqiqotchi tomonidan ilgari surilayotgan maxsus metodikaning
samaradorligini aniqlay hamda unga baho bera olishi zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
Asosiy adabiyotlar:
1.
http://arm.sies.uz/wp-content/uploads/2020/11/13Pedagogika-nazariyasi-va-
tarixi-2010-darslik-R.Mavlonova-va-bosh.pdf
2.https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://n.ziyouz.com/
books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika/Pedagogika.%25201-
qism%2520(M.To%27xtaxo%27jayeva,%2520S.Nishonova).pdf&ved=2ahUKEwi
ql6OOlP31AhWUn4sKHVLLB6QQFnoECAcQAQ&usg=AOvVaw29iJulREoVJc
-PryuKDKL6
Qo’shimcha adabiyotlar:
1. https://uzsmart.uz/kitoblar/files/Elektron%20kutubxona/Pedagogika_va_psi
xologiya/Pedagogika%20nazariyasi%20X.Ibragimov%20darslik%202008.p
df
2. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Pedagogika
