Ilmiybaza.uz PEDAGOGIKA FANI, UNING PREDMETI, METODOLOGIYASI, ILMIY-TADQIQOT OB’EKTI, METODLARI. RIVOJLANISHNING ASOSIY QONUNIYATLARI. REJA: 1.1. “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. 1.2. Ta’limning uzviyligi va uzluksizligi. Uzluksiz ta’lim. 1.3. Pedagogika fani, uning predmeti, metodologiyasi, ilmiy-tadqiqot obekti, metodlari. 1.4. Pedagogik antropologiya. 1.5. Shaxs va uning rivojlanish qonuniyatlari. 1.6. Xorijiy mamlakatlarda boshlang’ich ta’lim-tarbiya tizimi yuzasidan qisqacha izoh. Ilmiybaza.uz Tayanch so’zlar: pedagogika, maqsad, vazifa, ob’yekt, predmet, kategoriya, pedagogikaning sohalari, pegagika fani metodologiyasi, ilmiy-tadqiqot metodlari. “Bizning asosiy maqsadimiz – yoshlarning sifatli ta’lim olish imkoniyatiga ega bo’lishiga erishish, ularning o’z qobiliyati va iste’dodini ro’yobga chiqarish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratib berishdan iborat”. Sh.M.Mirziyoyev 1.1“Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. .Mamlakatimizda Ta’lim to’g’risidagi Qonun dastlab 1992 yilda qabul qilingan bo’lsa , 1997 yil 29-avgustda da esa yangi tahrirdagisi qabul qilingan edi. 2020 yil 23 sentabrda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda ta’lim sohasida hozirgi davrdagi amalga oshirilgan islohotlar o‘z aksini topdi. Qonun loyihasini takomillashtirish davomida 238 ta norma va qoida qayta ko‘rib chiqildi, idoraviy normativ-huquqiy hujjatlarni qisqartirish imkoniyatidan foydalangan holda 123 ta norma loyiha tarkibidan chiqarildi hamda 54 ta to‘g‘ridan- to‘g‘ri amal qiluvchi modda bilan almashtirildi. Shuningdek, ma’muriy byurokratik mexanizmga doir 7 ta modda butunlay chiqarib tashlandi. Mazkur Qonunda ushbu yangi norma va qoidalar o‘z aksini topishi natijasida qonun 11 bob va 75 moddadan iborat tartibda ishlab chiqildi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning mazmun-mohiyati Ushbu Qonun bilan jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, har kimga ta’lim olish uchun teng huquqlar kafolatlanadi. Ta’lim turlari quyidagilardan iborat: • maktabgacha ta’lim va tarbiya; • umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim; Ilmiybaza.uz • professional ta’lim; • oliy ta’lim; • oliy ta’limdan keyingi ta’lim; • kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; • maktabdan tashqari ta’lim. Umumiy o’rta ta’lim I–XI sinflarni o’z ichiga oladi. O’rta maxsus ta’lim akademik litseylarda 9 yillik tayanch o’rta ta’lim asosida 2 yil mobaynida amalga oshiriladi. Professional ta’lim boshlang’ich, o’rta va o’rta maxsus professional ta’lim darajalariga ajratiladi. Boshlang’ich professional ta’lim kasb-hunar maktablarida IX sinf bitiruvchilari negizida kunduzgi ta’lim shaklida 2 yillik integratsiyalashgan dastur asosida bepul amalga oshiriladi. O’rta professional ta’lim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki to’lov-shartnoma asosida davomiyligi 2 yilgacha bo’lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo’yicha amalga oshiriladi. O’rta maxsus professional ta’lim texnikumlarda davlat buyurtmasi yoki to’lov-shartnoma asosida davomiyligi kamida 2 yil bo’lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo’yicha amalga oshiriladi. Oliy ta’limdan keyingi ta’limni oliy ta’lim va ilmiy tashkilotlarda olish mumkin. Oliy ta’limdan keyingi ta’lim doktorlik dissertatsiyasini tayyorlash va himoya qilish maqsadida mutaxassislikni chuqur o’rganishni va ilmiy izlanishlar olib borishni nazarda tutadigan tayanch doktorantura, doktorantura va mustaqil izlanuvchanlik asosida ilmiy darajaga ega ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashni ta’minlaydi. Ta’lim olish shakllari:  ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olish (kunduzgi);  ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta’lim olish (sirtqi, kechki, masofaviy);  dual ta’lim; Ilmiybaza.uz  oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish;  katta yoshdagilarni o’qitish va ularga ta’lim berish;  inklyuziv ta’lim;  eksternat tartibidagi ta’lim;  mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlar tayyorlash. Qonunga ko’ra, davlat oliy ta’lim, o’rta maxsus, professional ta’lim muassasalari va ularning filiallari, shuningdek davlat ishtirokidagi oliy, o’rta maxsus, professional ta’lim tashkilotlari va ularning filiallari Prezident yoki Hukumat qarorlari bilan tashkil etiladi. Nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish ularning ta’sischilari tomonidan amalga oshiriladi. Nodavlat ta’lim tashkilotlariga litsenziya Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspektsiyasi tomonidan beriladi. Ta’lim tashkilotlariga o’qishga qabul qilish barcha talabgorlar uchun ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi printsipi asosida amalga oshiriladi, shaxslarning ayrim toifalari bundan mustasno, ularga qonun hujjatlariga muvofiq imtiyozlar berilishi mumkin. Ta’lim tashkilotlari talabgorlarni va (yoki) ularning ota-onasini yoki boshqa qonuniy vakillarini ustav, litsenziya (nodavlat ta’lim tashkilotlari uchun), davlat akkreditatsiyasi to’g’risidagi sertifikat, o’quv dasturi hamda ta’lim faoliyatini tartibga soluvchi boshqa hujjatlar, ta’lim oluvchilarning huquqlari va majburiyatlari bilan tanishtirishi shart. Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan bolalar o’qishga o’z ota-onasining yoki boshqa qonuniy vakillarining roziligiga va tibbiy-psixologik- pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul qilinadi. Ayrim ta’lim tashkilotlariga (oliy ta’lim muassasalariga, akademik litseylarga, Prezident, ijod, ixtisoslashtirilgan maktablar va boshqalarga) o’qishga qabul qilish tanlov asosida amalga oshiriladi. Ilmiybaza.uz Davlat oliy ta’lim va professional ta’lim muassasalariga o’qishga qabul qilish davlat granti va (yoki) to’lov-shartnoma asosida amalga oshiriladi. Chet ellik fuqarolarni O’zbekistonning davlat ta’lim muassasalariga qabul qilish to’lov-shartnoma asosida (bundan davlat granti ajratilgan hollar mustasno) amalga oshiriladi. Davlat ta’lim muassasalariga o’qishga qabul qilish tartibi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Nodavlat ta’lim tashkilotlariga o’qishga qabul qilish tartibi ushbu ta’lim tashkilotlari tomonidan belgilanadi. Oliy ta’lim muassasalariga davlat granti asosida o’qishga qabul qilish parametrlari Prezident tomonidan belgilanadi. Oliy ta’lim muassasalariga o’qishga qabul qilish chog’ida imtiyozli kontingent uchun qo’shimcha qabul parametrlari belgilanadi. Shuningdek, mazkur Qonun bilan 1997 yil 29 avgustdagi “Ta’lim to’g’risida”gi hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”gi Qonunlar o’z kuchini yo’qotdi. Ushbu Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi. 1.2. Ta’limning uzviyligi va uzluksizligi. Uzluksiz ta’lim. “Ta’limda uzviylik ikki xil turda qo’llaniladi. Birinchidan, ta’lim turlari (bo’g’inlari) orasidagi uzviylik. Bunda ta’limning keyingi turi mazmuni avvalgisini qisman takrorlab, mazmun jihatidan uzviy bog’langan holda uning keyingi ta’lim turlarida davom etadi. Ikkinchidan, o’quv fanlari orasidagi uzviylik. Bu odatda fanlararo yoki predmetlararo bog’lanish orqali amalga oshiriladi. Uzviylik tushunchasi uzluksiz ta’lim tizimining har bir turida o’quvchilar bilimi, ko’nikma va malakalariga qo’yiladigan talablarni xarakterlaydi. Uzviylik o’quv materialining muayyan ketma-ketlikda, tizimli joylashtirilishi, bilimlarni o’zlashtirishda mavjud bilimlarga tayanish, o’quv materialining ma’lum darajada navbatdagi bosqichlarda qo’llanilishi, o’quv-tarbiya jarayoni bosqichlarining davomiyligini anglatadi. Mazkur hodisa o’quv predmeti materiallarini joylashtirish hamda ushbu predmet (fan) asoslarini o’zlashtirish Ilmiybaza.uz faoliyati turlarining samarali tanlanishiga yordam beradi. Bu jarayonda quyidagi ikki omil: muayyan fanning mazmuni mantig’i (o’quv predmetida uzviylikning mavjudligini aniqlovchi jihatlar -o’quv predmeti mazmunini tashkil qiluvchi tushuncha, qonun va dalillar. O’zaro organik bog’lanuvchi avval va keyin o’zlashtirilgan muayyan soha bilimlari mohiyatini ma’lum ketma-ketlik asosida asta-sekin ochib berilishini ta’minlovchi harakatlar) hamda bilimlarini o’zlashtirish jarayonining qonuniyatlari (didaktik jihatdan qayta ishlanmagan muayyan soha bilimlarining o’quv predmetiga to’g’ridan-to’g’ri singdirilishiga yo’l qo’ymaydigan harakat, amal)ni inobatga olish muhim ahamiyatga ega. Pedagogika sohasiga oid adabiyotlarda uzviylik tushunchasiga turlicha ta’riflar berilgan. Masalan, B.G.Ananyev «uzviylik» tushunchasiga quyidagicha ta’rif beradi: «Ta’limdagi uzviylik o’quvchilar fan asoslarini egallash jarayonida olgan bilimlar tizimining vaqt nuqtai nazaridan rivojlanishidir» . Sh.I.Ganelin fikricha, «...uzviylik - bu o’quvchilar tomonidan o’rganilayotgan o’quv materiali uchun tayanch bo’luvchi mavjud bilim, ko’nikma va malakalarning amalda shunday qo’llanilishi va istiqbol rivojlanishidirki, ular asosida bilimlar o’rtasida turli aloqalar yuzaga keladi, kursning asosiy g’oyalari ochiladi, eski va yangi bilimlarning o’zaro aloqadorligi ta’minlanadi, natijada o’quvchilarda puxta va chuqur bilimlar tizimi shakllanadi». Ba’zi tadqiqotlarda esa uzviylik qonuniyat, tamoyil, omil, sharoit, usul, qoida, vosita sifatida e’tirof etiladi. «Tor ma’noda uzviylik jarayoni - bu ta’limning turli bosqichlari orasidagi ketma-ketlik uzilishlarini to’ldiruvchi pedagogik namoyishlarning tartibi. Keng ma’noda - bu namoyishlar pedagogik faoliyatning umumiy kontekstiga kiritiladi». Shunday qilib, uzviylik tushunchasi ko’pchilik tadqiqotchilar tomonidan tizimlilik va ketma-ketlik tamoyillari bilan bog’langan (binobarin, ketma-ketlik o’quv-tarbiya jarayonining tartibini, bo’g’in va aloqalarni aniqlashtirish, belgilashning o’zi yetarli emasligi bois metodikaning barcha elementlarini qayta ko’rib chiqish zarur . Ilmiybaza.uz Demak, uzviylikning barcha metodik jihatlari - ta’lim mazmuni, tarkibiy tuzilmasi, shakllari, metodlari va vositalari uzviyligining ta’minlanishi har bir fanda o’qitish jarayonini takomillashtirishga, uning aniq masalalarini hal etishga bog’liq ekan. Ta’lim turlari xususan: • maktabgacha ta’lim va tarbiya; • umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim; • professional ta’lim; • oliy ta’lim; • oliy ta’limdan keyingi ta’lim; • kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; • maktabdan tashqari ta’lim. ta’limning har bir fandan Davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturlari tahlili ularda qaytarilish va takrorlashlarning ko’pligini ko’rsatadi. Bunda mavzularning to’laligiga takrorlanishi talablarning matematikaga bo’lgan qiziqishi, o’qitishning samaradorligini, shuningdek ta’limning rivojlantiruvchi ta’sirini susaytiradi, kibernetiklar ta’kidlanganidek, faqat takrorlash talabaga hech qanday yangi axborot bermaydi. Chunki, bu holda axborot koeffisiyenti nolga teng. Buning oldini olishda o’quv predmetlarini ularning ichki bog’lanishlariga alohida e’tibor qaratgan holda bayon qilish imkoniyatini beruvchi metodlar muhim o’rin tutadi. Mavzular mazmunining qaytarilishi keltirib chiqaradigan salbiy ta’sirlarni kamaytirish maqsadida bilimlarni o’zlashtirishning didaktik birliklarini yiriklashtirish jarayonida o’rganilishi zarur bo’lgan o’quv materialining oldingi ta’lim turida o’rganilganligiga tayanish yaxshi natijalar beradi.”1 1.3. Pedagogika fani, uning predmeti, metodologiyasi, ilmiy-tadqiqot obekti, metodlari. Pedagogika (yunoncha paidagogike bo’lib, paida – «bola» va gogike – «yetaklayman») ijtimoiy tarbiyaning umumiy qonuniyatlari, muayyan jamiyatda yagona ijtimoiy maqsadga muvofiq yosh avlodni tarbiyalash hamda unga ta’lim Ilmiybaza.uz berishning mohiyati va muammolarini o’rganadigan fan. Pedagogika ijtimoiy fanlar tizimiga kiruvchi fan sanalib, yosh avlod hamda kattalarni milliy istiqlol g’oyalari asosida tarbiyalash, unga ta’lim berish muammolarini o’rganadi. Pedagogika fani shaxsni rivojlantirishning ikki muhim jihati – uni o’qitish va tarbiyalashga asosiy e’tiborni qaratganligi bois didaktika (ta’lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasi fanning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. Didaktika (ta’lim nazariyasi, yunoncha didaktikos «o’rgatuvchi», didasko «o’rganuvchi») ta’limning nazariy jihatlari, ta’lim jarayonining mohiyati, qonun va qonuniyatlari, tamoyillari,o’qituvchi va o’qituvchi faoliyati, ta’limning maqsadi, mazmuni, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yo’llari kabi masalalarni tadqiq etadi. Tarbiya nazariyasi – pedagogikaning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, tarbiya jarayonining mazmuni, tarbiya turlari, shakl, metod, vosita va usullari, uni tashkil etish masalalarini o’rganadi. Ijtimoiy tarbiya fuqarolik, aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, huquqiy, iqtisodiy, ekologik tarbiya kabi yo’nalishlarda tashkil etiladi. Pedagogika fanining vazifalari. Pedagogika fani shaxsni shakllantirishdek ijtimoiy buyurtmani bajarish asosida jamiyat taraqqiyotini ta’minlashga alohida hissa qo’shadi. Pedagogika fani maqsadi va vazifalarining belgilanishida ijtimoiy munosabatlar mazmuni, davlat va jamiyat rivojlanish strategiyasi, uning hayotida yetakchi o’rin tutuvchi g’oyalar mohiyati muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasida demokratik, insonparvar hamda huquqiy jamiyatni barpo etish sharoitida mazkur fan yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob Pedagogika – ta’lim va tarbiya jarayonini yaxlitlikda o’rganadigan fan sohasi. Pedagogika fanining ob’yekti – yaxlit pedagogik jarayon. Pedagogika fanining predmeti – ta’lim-tarbiya jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod va vositalari. Ilmiybaza.uz beruvchi yuqori malakali kadrlarni tarbiyalash tizimini ishlab chiqish, ilg’or xorijiy tajribalar asosida ta’lim va tarbiya nazariyasini rivojlantirish vazifasini hal etadi. Mazkur jarayonda quyidagi vazifalarni bajarishga e’tibor qaratiladi: 1-rasm. Pedagogika fanining asosiy vazifalari Pedagogika fanining asosiy kategoriyalari. Bizga yaxshi ma’lumki, har bir fan o’zining tayanch tushunchalari, qonuniyatlari, tamoyillari, qoidalari tizimiga ega. Aynan mana shu holat uning fan sifatida e’tirof etilishini kafolatlaydi. Pedagogika fanining asosiy kategoriyalari shaxs kamolotini ta’minlash, ta’lim va tarbiya samaradorligiga erishishga qaratilgan jarayonlarning umumiy mohiyatini yoritadi. Eng muhim katego-riyalar sirasiga quyidagilar kiradi: shaxs, tarbiya, ta’lim (o’qitish, o’qish), bilim, ko’nikma, malaka, kompetensiya, ma’lumot, shakllantirish, rivojlantirish. Fanning mohiyatini ochib beruvchi eng muhim, asosiy tushuncha kategoriya deb ataladi. Analitik - ta’lim va tarbiya jarayoni mazmuni, mohiyati, sabab- oqibat aloqadorligini o’rganish; - pedagogik tajribani tahlil etish, umumlashtirish va baholash. Metodologik: pedagogik fanlarning umumnazariy asoslarini aniqlashtirish Prognostik - ilmiy asoslangan maqsadlarni belgilash va ta’lim-tarbiya tizimini rivojlantirish strategiyalarini belgilash; - ta’lim siyosatini samarali boshqarishni ta’minlash Tashkiliy - yangi pedagogik texnologiya, innovatsion shakl va vositalarni ishlab chiqish; - pedagogik tadqiqotlar natijalarini amaliyotga tadbiq etish; - ta’lim jarayonini boshqarishning ilmiy- metodik ta’minotini yaratish VAZIFALARI Ilmiybaza.uz Rivojlanish Shakllanish Ma’lumot Tarbiya Ta’lim 2-rasm. Pedagogikaning asosiy kategoriyalari Shaxs – psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti- harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan jamiyat a’zosi. Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyo-qarashini tarkib toptirish jarayoni. Ta’lim – o’quvchilarni nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, kompetentlikni tarkib toptirish, ularning bilish qobiliyatlarini o’stirish va dunyoqarashlarini shakllantirishga yo’naltirilgan jarayon. Bilim – shaxsning ongida tushunchalar, umumlashmalar, ma’lum obrazlar ko’rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui. Ko’nikma – shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish layoqati. Malaka – muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashtirilgan shakli. Ilmiybaza.uz Kompetensiya – egallangan bilim, ko’nikma va malakalarni kundalik va kasbiy faoliyatda qo’llay olish qobiliyati. Ma’lumot – ta’lim-tarbiya natijasida o’zlashtirilgan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko’nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui. Shakllantirish – shaxsda barqaror xususiyat va sifatlarni belgilangan talab va me’yorlae asosida tarkib toptirish jarayoni. Rivojlanish – shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon. Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi. Ijtimoiy tarbiya mohiyatini ilmiy jihatdan asoslash ma’lum pedagogik hodisaning muayyan vaziyatlarda namoyon bo’lish qonuniyatlarini bilishni taqozo etadi. Bizga ma’lumki, pedagogik hodisa murakkab tuzilmaga ega bo’lib, uning umumiy mohiyatini to’laqonli anglash uchun bir qator fanlarning imkoniyatlariga tayaniladi. Ana shu nuqtai nazardan pedagogika bilan quyidagi fanlar o’rtasida yaqin aloqadorlik mavjud: Falsafa – shaxs rivojlanishi jarayonining dialektik xususiyatlari, muayyan pedagogik g’oya, qarash hamda ta’limotlarning falsafiy jihatlari kabi masalalarni tahlil etishga imkon beradi. Etika – shaxs ma’naviyatini shakllantirish, unda eng oliy insoniy sifatlar, axloqiy ong va ma’naviy-axloqiy madaniyatni tarbiyalashda muhim o’rin tutuvchi nazariy g’oyalarni pedagogik jarayonga tatbiq etishda alohida o’rin tutadi. Estetika – shaxs tomonidan go’zallikning idrok etilishi, uni yaratishga intilishi, shuningdek, estetik didni tarbiyalashda muhim yo’nalishlarni aniqlashga xizmat qiladi. Iqtisod – ta’lim muassasalarining faoliyatini yo’lga qo’yish, o’quv binolarini qurish, ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va ularning moddiy-texnika va zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash kabi masalalarning iqtisodiy jihatlarini anglashga xizmat qiladi. Sotsiologiya – ijtimoiy munosabatlar mazmuni, ularni tashkil etish shartlari xususida ma’lumotlarga ega bo’lish asosida ta’lim-tarbiya jarayoni Ilmiybaza.uz ishtirokchilarining o’zaro munosabatlarini samarali tashkil etish uchun imkoniyat yaratadi. Fiziologiya – o’quv-tarbiya jarayonida bolalarning fiziologik, anotomik xususiyatlarini inobatga olinishi uchun boshlang’ich asoslarni o’rganishga yordam beradi. Gigiena – o’quvchilarning salomatligini muhofazalash, ularni jinsiy jihatdan to’g’ri shakllantirishga nazariy va amaliy g’oyalarni taqdim etadi. Psixologiya – shaxsda ma’naviy-axloqiy, ruhiy-intellektual, hissiy-irodaviy sifatlarni tarkib toptirish uchun zamin yaratadi. Tarix – pedagogika fani taraqqiyoti, ta’lim-tarbiya jarayonlarining dinamik, dialektik xususiyatlarini inobatga olish, shuningdek, tarixiy tajribani yosh avlodga o’rgatish uchun manba bo’lib xizmat qiladi. Madaniyatshunoslik – o’quvchilarda insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy madaniyat asoslari haqidagi tasavvurni shakllantirish, ularda madaniy xulq-atvor xislatlarini tarkib toptirish uchun xizmat qiladi. Tibbiy fanlar – shaxsning fiziologik-anatomik jihatidan to’g’ri rivojlani- shini ta’minlash, uning organizmida namoyon bo’layotgan ayrim nuqsonlarni bartaraf etishga amaliy yondashuv, shuningdek, nuqsonli bolalarni o’qitish hamda tarbiyalash muammolarini o’rganishda ko’maklashadi. Pedagogika fanlari tizimi. Shaxs kamolotini ta’minlash, uning intellektual, ma’naviy-axloqiy hamda jismoniy jihatdan rivojlanishiga erishishda turli yosh davrlari, har bir davrning o’ziga xos jihatlari, shuningdek, bolaning fiziologik, psixologik holatini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Shu bois yaxlit pedagogik jarayon muayyan turkumni tashkil etuvchi pedagogik fanlar tomonidan o’rganiladi. Ular quyidagilardir: Umumiy pedagogika – pedagogikaning kontseptual masalalari va amaliy jihatlarini tadqiq etadi. Pedagogika nazariyasi – pedagogikaning umumnazariy masalalari, qonuniyatlari va tamoyillari hamda tasniflashga oid masalalarni o’rganadi. Ilmiybaza.uz Pedagogika tarixi – pedagogik fikrlarning taraqqiy etishi, maktab va ta’lim turlarining davriy xususiyatlari, o’ziga xoj jihatlari va ahamiyatini tadqiq etadi. Pedagogik mahorat – o’qituvchilarni pedagogik faoliyatga samarali tayyorlash taktikasi, pedagogik qobiliyatlarni shakllantirish, pedagogik madaniyat va texnikani tarkib toptirish hamda nutq texnikasini egallash yo’llarini o’rganadi. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi – maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni tarbiyalash, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga yetkazish masalalarini o’rganadi. Boshlang’ich ta’lim pedagogikasi – boshlang’ich sinf o’quvchilarini tarbiyalash, ularga ta’lim berish, ularning o’ziga xos psixologik hamda fiziologik xususiyatlarini tadqiq etish, shuningdek, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga etkazish masalalarini o’rganadi. Korrektsion (maxsus) pedagogika – jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalarni tarbiyalash va o’qitish bilan bog’liq muammolarni o’rganadi. Metodika – xususiy fanlarni o’qitish mazmuni, qonuniyatlari, tashkiliy shart-shroitlarini tadqiq etadi. Pedagogik texnologiya – ta’lim va tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash, texnologik yondashuv asosida ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish muammolarini o’rganadi. Ta’lim menejmenti – ta’lim muassasalarining faoliyatini tashkil etish, boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini belgilash masalalarini o’rganadi. Ijtimoiy pedagogika – shaxs ijtimoiylashuvi, ijtimoiy me’yordan og’ishishning pedagogik diagnostikasi, korrektsiyasi va reabilitatsiyasi hamda ijtimoiy-pedagogik faoliyatni tashkil etish masalalarini tadqiq etadi. Oila pedagogikasi – oilaviy ta’lim-tarbiya, oilada bolalarni yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlar asosida tarbiyalash, ota-onalarning pedagogik madaniyatini oshirish masalalarini o’rganadi. Ilmiybaza.uz Xalq pedagogikasi – xalq og’zaki ijodi, urf-odatlar, marosimlar, milliy va bolalar o’yinlari, o’yinchoqlari kabilarda saqlanib qolgan pedagogik ma’lumotlar va milliy tarbiyaga doir tajribalar majmuidir. Qiyosiy pedagogika – qiyosiy aspektda turli davlat, hudud, umuman dunyo miqyosida, turli tarixiy davrlarda pedagogika nazariyasi va amaliyotining mavjud holati, rivojlanish tendensiyalari va qonuniyatlarini o’rganadigan pedagogik fan sohasi. Pedagogik innovatika – pedagogik innovatsiyalarning yuzaga kelishi va rivojlanishi qonuniyatlarini o’rganadigan, shuningdek pedagogik an’analar bilan istiqboldagi ta’lim loyihalarining o’zaro aloqadorligini ta’minlaydigan fan. Pеdаgоgik аksiоlоgiya ta’lim oluvchi vа tа’limni qаdriyat dеb e’tirоf etgаn hоldа, tа’limiy qаdriyatlаrni o’rganish hаmdа tа’lim-tarbiyagа аksiоlоgik yondаshuvni qaror toptirishga xizmat qiluvchi pеdаgоgik bilimlаr sоhаsidir. Neyropedagogika – bu bosh miya (o’ng va chap miya yarim sharlari) faoliyati va tuzilishidagi funksional tafovutlar to’g’risidagi bilimlar hamda mazkur bilimlarni ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llay olish haqidagi amaliy fan sohasi. Muzey pedagogikasi – pedagogika, psixologiya va muzeyshunslikning o’zaro uyg’unligi natijasida shakllangan fan sohasi bo’lib, muzey muhitida ta’lim-tarbiya berish yo’llarini tadqiq etadi. Muzeydagi mazkur ma’rifiy yo’nalish bilan shug’yllanadigan xodim muzey pedagogi deb ataladi. Pedagogik antropologiya – falsafiy, ijtimoiy, psixologik antropologiya qonuniyatlariga asoslangan holda ta’lim oluvchi uchun qulay va individual shart- sharoitlarni yaratish hamda ta’limning antropologik modeli va taexnologiyasini o’rganuvchi fan sohasi. Pedagogik akmeologiya – barcha yosh davrlari psixologiyasi bilan bog’liqlikda jadal rivojlanayotgan shaxsnig yetuk rivojlanish cho’qqisi – «akme shaxs» darajasiga yetkazish qonuniyatlari, texnika va texnologiyasini tadqiq etadi. 1.4. Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari Ilmiybaza.uz Pedagogika fani rivojining hozirgi bosqichida alohida dolzarb metodologik masalalarni hal etish bilan chegaralanmasdan xususiy bilimlar tizimi sifatida pedagogika fani metodologiyasini aniq belgilab olish zarur. Bu birinchidan, pedagogik nazariyalarning ishonchliligini ta’minlasa, boshqa tomondan metodologik bilimlarsiz pedagogik tadqiqotlarni samarli tashkil etish va o’tkazish mumkin emasligini uqtiradi. Ijodiy jarayonda bugungi kunda pedagogika fani metodologiyasiga, uning predmetiga nisbatan turlicha yondashuvlar vujudga kelmoqdaki, ularning mohiyatini qisqacha tushuntirishga harakat qilamiz. Metodologiya alohida fan sifatida ikkita funktsiyani bajaradi: deskriptiv (ifodalovchi) va perskriptiv (me’yorlovchi). Birinchisi – ob’yektni nazariy jihatdan ifodalashni ko’zlasa, keyingisi – tadqiqotchi uchun aniq mo’ljal olishga shart-sharoit yaratadi. Bu ikki vazifaning mavjudligi pedagogika metodologiyasini ham ikki guruhga ajratishni taqozo etadi – nazariy va me’yoriy. Pedagogikaning nazariy metodologiyasiga quyidagilarni kiritish mumkin: «metodologiya» tushunchasi ta’rifi; fan metodologiyasining umumiy tavsifi, uning darajalari; metodologik bilimlar va faoliyat tizim sifatida; pedagogika sohasidagi tadqiqiy faoliyatni metodologik ta’minlash manbalari; pedagogik tadqiqot ob’yekti va predmetining metodologik tahlili. Me’yoriy asos quyidagi savollar doirasini qamrab oladi: pedagogikani ob’yektiv borliqni ma’naviy jihatdan o’zgartirishning boshqa shaklidan farqli tomonlarini ilmiy asoslash; pedagogika sohasidagi ishlarni fanning fundamental asoslariga muvofiqligini aniqlash; maqsadning aniqligi; maxsus tadqiqot ob’yektini ajratish; maxsus bilish metodlari va vositalarini qo’llash; atamalarning bir xil qo’llanilishi; pedagogik tadqiqotlarni tizimlashtirish; tadqiqot asosnomasi: muammo, mavzu, uning dolzarbligi, tadqiqot ob’yekti, predmeti, maqsad va vazifalari, farazi, himoya qilinadigan holatlar, ilmiy yangiligi, ilmiy-amaliy ahamiyati; Ilmiybaza.uz pedagogik tadqiqotning tarkibi va mantiqiy ketma-ketligi; pedagogik fanlar tizimi, ularning o’zaro aloqasi. Tadqiqot muammosi bo’yicha qabul qilingan direktiv va me’yoriy hujjatlar ham bevosita metodologiyaning me’yoriy asosini tashkil etadi. Falsafiy nuqtai nazardan metodologiya nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish prinsiplari va usullari tizimi, shuningdek, bu tizim haqidagi ta’limot (nazariya) sifatida qabul qilinadi. Aniqrog’i, metodologiya predmeti – faoliyatni tashkil etish haqidagi nazariya demakdir. Ko’rinib turibdiki, bu ta’rifda ilmiy bilishning ikki jihati – bilimlar tizimi va ilmiy-tadqiqiy faoliyat qamrab olingan. Yoki ikki faoliyat turi – metodologik tadqiqot va metodologik ta’minot hisobga olinyapti. Agar birinchisining vazifasi pedagogika fanlari rivojining qonuniyatlari va yo’nalishlari, pedagogik tadqiqotlarning sifat va samaradorligini oshirish prinsiplari, ularning tushunchalari tarkibini aniqlashtirsa, ikkinchisi –metodologik bilimlardan tadqiqot dasturlarini asoslashda va sifatini baholashda foydalanishni anglatadi. Shu bilan birgalikda pedagogik muammolarning umumnazariy muammolar bilan almashtirishga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Chunki, birinchisi «qanday qilib metodologiyani pedagogikaga qo’llash mumkin» degan savolni aniqlashtirsa, ikkinchisi – umumnazariy savollar esa pedagogikaning predmeti, uning boshqa fanlar bilan aloqasi, ta’lim va tarbiya mohiyati kabi umumiy savollar yechimiga qaratiladi. Pedagog kadrlar tayyorlash sifatini oshirish masalasi respublikamiz va jahon miqyosida tadqiqotchilarning diqqat markazida bo’lib kelmoqda. Mazkur muammo ta’lim mazmunini modernizatsiyalash, ta’lim jarayonini tashkil qilish Pedagogika metodologiyasi o‘zida pedagogikaning nazariy asoslari va tuzilmasi haqidagi bilimlar tizimini, pedagogik hodisa va jarayonlarni tadqiq qilishga doir yondashuvlarini, pedagogik voqelikni haqqoniy ifoda etadigan axborotlarni olish usullarini, shuningdek, mazkur bilimlar tizimini qo‘lga kiritishga doir faoliyat tizimini o’zida mujassamlashtiradi. Ilmiybaza.uz texnologiyalari va usullarini optimallashtirish bilan chambarchas bog’langan. Ularning to’laqonli hal etilishiga esa pedagogik tadqiqotlarni amalga oshirishda yanada moslashuvchan va taraqqiyparvar yondashuvlarni keng joriy etish orqaligina erishish mumkin. O’z navbatida pedagogika fani boshqa fanlar kabi yangi-yangi faktlar, yuqori natijalarga erishish imkonini beruvchi texnologiyalar asosida rivojlanib boradi. Buning uchun esa ilmiy asoslangan tadqiqot metodlariga tayanish talab etiladi. Ilmiy tadqiqot metodlari esa o’z navbatida metodologiya tushunchasi bilan ataluvchi nazariy prinsiplar majmuasiga bog’liq bo’ladi. Pedagogik metodologiya sohasida amalga oshirilgan ilmiy ishlar tahlili «metodologiya», shuningdek, «pedagogik metodologiya» tushunchasiga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjudligini ko’rsatadi. Pedagogika fanida metodologiya tushunchasining gnoseologik talqini ko’proq ustuvorlik kasb etadi. Mazkur yondashuvga ko’ra «metodologiya» tushunchasi, mazmunan «gnoseologiya» (bilish to’g’risidagi fan), «nazariy bilish» kabi tushunchalarga yaqin turadi. Ushbu yo’nalish tarafdorlari masalaga bir tomonlama yondashib, metodologiyani faqat «bilish metodlari to’g’risidagi ta’limot» yoki hodisalarni bilish jarayoni sifatida talqin qiladilar. Shu o’rinda, ushbu tushunchaning «borliqni o’zgartirish metodlari to’g’risidagi ta’limot» ekanligini e’tibordan chetda qoldiradilar va metodologiyani gnoseologik qolip bilan cheklab qo’yadilar. Pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadqiq etish maqsadida olib borilgan tadqiqot ishlarining g’oyasi, mazmuni hamda natijalari hisobiga ta’minlanadi. Ijtimoiy va ishlab chiqarish jarayonining keskin rivojlanishi shaxsni har tomonlama kamol toptirish imkonini beruvchi omil hamda pedagogik shart-sharoitlarni aniqlash, jamiyat va shaxs ma’naviyatiga ziyon yetkazuvchi holatlarni bartaraf etishni taqozo qiladi. Tarbiya jarayonlarining mohiyatini anglash ularni keng yoki tor doirada o’rganish, mavjud ko’rsatkichlar vositasida ularning Pedagogika fani metodologiyasi – jamiyatning rivojlanishi sharoitida uzluksiz taraqqiy etib boruvchi pedagogik muhit holatini haqqoniy aks ettiruvchi, pedagogika nazariyasi hamda amaliyoti, ta’lim olish hamda unga yondashuv mezonlari haqidagi bilimlar tizimi. Ilmiybaza.uz sodir bo’lish sabablarini o’rganish, zarur chora-tadbirlarni belgilash ilmiy izlanishlarni tashkil etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik izlanishlarning samarali kechishi bir qator obyektiv va subyektiv omillarga bog’liq. Mazkur jarayonda maqsadga muvofiq keluvchi, maqbul, ayni vaqtda samarali bo’lgan metodlarni tanlay olish ham muhimdir. Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari shaxsni tarbiyalash, unga muayyan yo’nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlarni berishga berish tamoyillari, obyekti va subyektiv omillarini aniqlovchi pedagogik jarayonning ichki mohiyati, aloqa va qonuniyatlarini maxsus tekshirish va bilish usullaridir. Ayni vaqtda, O’zbekiston Respublikasida pedagogik yo’nalishda olib borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik yondashuvga asoslanadi. Pedagogik hodisa, voqelik va ularning qonuniyatlarilarni aniqlashga bunday yondashuv pedagogik hodisa va jarayondlarning umumiy aloqasi, ularning izchil, uzluksiz rivojlanishi, bolaning fiziologik rivoji uning psixologik, intellektual jihatdan takomilashtirib borishini ta’minlashi, qarama-qarshiliklarning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o’rni va roli, shuningdek, dialektika kategoriyalarining ahamiyatini e’tirof etadi. Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish murakkab, muayyan muddatni taqozo etuvchi, izchillik, uzluksizlik, tizimlilik hamda aniq maqsad kabi xususiyatlarga ega bo’lgan jarayon bo’lib, uning samarali bo’lishi uchun bir qator shartlarga rioya etish zarur. Ular quyidagilardir: muammoning dolzarbligi va mavzuning aniq belgilanganligi; ilmiy farazlarning to’g’ri shakllantirilganligi; vazifalarning tadqiqot maqsadi asosida to’g’ri belgilanganligi; tadqiqot metodlar tizimiga nisbatan obyektiv yondashuv; tajriba-sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning yosh, psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi qonuniyatlarining to’g’ri hisobga olinganligi; tadqiqot natijalarini oldindan tashhislash va uning natijalarini aytib o’tish; tadqiqot natijalarining kafolatlanganligi. Zamonaviy sharoitda, pedagogik yo’nalishda, tadqiqotlarni olib borishda quyidagi metodlardan foydalanilmoqda: Ilmiybaza.uz 1. Pedagogik kuzatish metodi. 2. Suhbat metodi. 3. Anketa metodi. 4. Intervyu metodi. 5. Ta’lim muassasasi hujjatlarini tahlil qilish metodi. 6. Test metodi. 7. Pedagogik tahlil metodi. 8. Bolalar ijodini o’rganish metodi. 9. Pedagogik tajriba metodi. 10. Matematik-statistik metod. Pedagogik kuzatish metodi. Uni qo’llash jarayonida, ta’lim muassasalarining o’quv-tarbiya ishlari jarayonini o’rganish asosida tadqiq etilayotgan muammo holat aniqlanadi, tajriba avvali va yakunida qo’lga kiritilgan ko’rsatkichlar o’rtasidagi farq to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’linadi. Pedagogik kuzatish murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega. Kuzatish aniq maqsad asosida, uzluksiz, izchil va tizimli amalga oshirilsa, kutilgan natijani qo’lga kiritish mumkin. Olib borilayotgan pedagogik kuzatish ta’lim-tarbiya sifatini oshirish, o’quvchi shaxsini shakllantirishga xizmat qilsa, mazkur metodning ahamiyati yanada oshadi. Pedagogik kuzatuvni tashkil etishda xatoga yo’l qo’ymaslik muhimdir. Buning uchun tadqiqotchidan quyidagilar talab etiladi: 1) kuzatuv jarayonida aniq maqsadga egalik; 2) kuzatishni tizimli ravishda yo’lga qo’yish; 3) kuzatishning har bir bosqichida muayyan vazifalarni hal etish; 4) har bir holatning mohiyatini sinchiklab o’rganish; 5) xulosa chiqarishga shoshilmaslik. Suhbat metodi. Bu metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bo’lingan ma’lumotlarni boyitish, mavjud holatga to’g’ri baho berish, muammoning echimini topishga imkon beruvchi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, tajriba-sinov ishlari subyektlari imkoniyatlarini muammo echimiga jalb etishga yordam beradi. Suhbat maqsadga muvofiq holda indiviudal, guruhli hamda ommaviy shaklda o’tkaziladi. Ilmiybaza.uz Suhbat jarayonida respondentlarning imkoniyatlari to’la-to’kis namoyon bilishga erishish muhimdir. Uning samarali bo’lishi uchun quyidagilarga amal qilish maqsadga muvofiq: 1) maqsaddan kelib chiqqan holda suhbat uchun belgilanuvchi savollarning mazmuni aniqlash hamda savollar o’rtasidagi mantiqiylik va izchillikni ta’minlash; 2) suhbat joyi va vaqtini aniq belgilash; 3) suhbat ishtirokchilarining soni xususida ma’lum to’xtamga kelish; 4) suhbatdosh to’g’risida avvaldan muayyan ma’lumotlarga ega bo’lish; 5) suhbatdosh bilan samimiy munosabatda bo’lish; 6) suhbatdoshning o’z fikrlarini erkin va batafsil ayta olishi uchun sharoit yaratish; 7) savollarning aniq, qisqa va ravshan berilishiga erishish; 8) olingan ma’lumotlarni o’z vaqtida tahlil qilish. Anketa metodi (fransuzcha – tekshirish). Ushbu metod yordamida pedagogik kuzatish va suhbat jarayonida to’plangan dalillar boyitiladi. Anketa metodi ham tizimlangan savollar asosida respondentlar bilan muloqotni tashkil etishga asoslanadi. Anketa savollariga javoblar, ko’p hollarda, yozma ravishda olinadi. O’rganilayotgan jarayon mohiyatidan kelib chiqqan holda anketa savollari quyidagicha bo’ladi: 1) ochiq turdagi savollar (respondentlarning erkin, bafsil javob berishlari uchun imkon beruvchi savollar); 2) yopiq turdagi savollar (respondentlar «ha», «yo’q», «qisman» yoki «ijobiy», «qoniqarli», «salbiy» va hokazo tarzdagi javob variantlarini tanlash orqali savollarga javob beradilar). Anketa metodini qo’llashda ham bir qator shartlarga amal qilish zarur. Ular quyidagilardir: 1) anketa savollari tadqiq etilayotgan muammoning mohiyatini yoritishga xizmat qilishi lozim; 2) anketa savollari yirik hajmli va noaniq bo’lmasligi kerak; Ilmiybaza.uz 3) anketa savollari o’quvchilarning dunyoqarashi, yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish asosida tuzilishi zarur; 4) anketa savollari respondentlar tomonidan to’la javoblar berilishini ta’minlovchi vaqtni kafolatlay olishi zarur; 5) anketa o’quvchilarning pedagogik va psixologik tavsifnomalarini tuzish manbaiga aylantirib yuborilmasligi zarur; 6) anketa javoblari muayyan mezonlar asosida puxta tahlil etilishi shart. Intervyu metodi respondent tomonidan tadqiq etilayotgan muammoning u yoki bu jihatini yorituvchi hodisaga nisbatan munosabat bildirilishini ta’minlaydi. Intervyu respondent e’tiboriga turkum savollarni havola etish asosida o’tkaziladi. Intervyu jarayonida olingan savollarga nisbatan tadqiqotchi tomonidan munosabat bildirilishi uning samarasini oshiradi. Ta’lim muassasasi hujjatlarni tahlil qilish metodi. Pedagogik hodisa va dalillarni tekshirish maqsadida ta’lim muassasalari faoliyati mazmunini yorituvchi ma’lumotlarni tekshirish maqsadga muvofiqdir. Mazkur metod O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablarining ta’lim muassasalari amaliyotidagi bajarilish holatini o’rganish, bu boradagi faolllik darajasi, erishilgan yutuq hamda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni aniqlash, ilg’or tajribalarni ommalashtirish va ta’lim muassasasi pedagogik tajribasini oshirish maqsadida qo’llaniladi. Ta’lim muassasasi faoliyati mohiyatini yorituvchi hujjatlar quyidagilardan iborat: O’quv mashg’ulotlarining jadvali, o’quv dasturi, guruh (yoki sinf) jurnallari, o’quvchilarning shaxsiy varaqalari, buyruqlar, Pedagogik Kengash yig’ilishi bayonnomalari yozilgan daftar, Pedagogik Kengash qarorlari, ta’lim muassasasi smetasi hamda pasporti, tarbiyaviy ishlar rejasi, o’quv-tarbiya ishlarini tashkil etish borasidagi hisobotlar, ta’lim muassasasi jihozlari (o’quv partalari, stol stullar, yumshoq mebellar va hokazo-lar) qayd etilgan daftar va hokazolar. Mazkur metod muayyan yo’nalishlarda o’quv-tarbiya ishlari samaradorligi darajasi, o’quvchilarda hosil bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar hajmi, ilg’or pedagogik tajribalar mazmunini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Ilmiybaza.uz Test metodi. Ushbu metod respondentlar tomonidan muayyan fan sohasi yoki faoliyat (shu jumladan, kasbiy faoliyat) bo’yicha o’zlashtirilgan nazariy bilim va amaliy ko’nikma, malakalar darajasini aniqlashga xizmat qiladi. Test o’z mohiyatiga ko’ra quyidagi savollardan iborat: 2) ochiq turdagi savollar (respondentlarning erkin, bafsil javob berishlari uchun imkon beruvchi savollar); 2) yopiq turdagi savollar (respondentlar «ha», «yo’q», «qisman» yoki «ijobiy», «qoniharli», «salbiy» va hokazo tarzdagi javob variantlarini tanlash orqali savollarga javob beradilar). 3) to’g’ri javob variantlari qayd etilgan savollar (respondentlar o’z yondashuvlariga ko’ra to’g’ri deb topgan javob variantini belgilaydilar). Test metodini qo’llashda aniqlanishi zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarni turkum asosida berilishiga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodning afzalligi respondentlar javoblarini aniq mezonlar bo’yicha tahlil etish imkoniyati mavjudligi hamda vaqtning tejalishi bilan tavsiflanadi. Biroq, metod ayrim kamchilikdan ham holi emas. Chunonchi, aksariyat holatlarda javoblar yozma ravishda olinadi, shuningdek, respondent taklif etilayotgan javob variantlardan birini tanlashi zarur. Shu bois respondent o’z fikrini batafsil ifoda etish imkoniyaga ega emas. Pedagogik tahlil metodi. Tadqiqotni olib borish jarayonida ushbu metodni qo’llashdan ko’zlangan maqsad tanlangan muammoning falsafiy, psixologik hamda pedagogik yo’nalishlarda o’rganilganlik darajasini aniqlashdan iborat bo’lib, tadqiqotchi ilgari surayotgan g’oyaning nazariy jihatdan haqqoniyligini asoslashga xizmat qiladi. Bolalar ijodini o’rganish metodi. Mazkur metod o’quvchilarning muayyan yo’nalishlardagi layoqati, qobiliyati, shuningdek, ma’lum fan sohalari bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash maqsadida qo’llaniladi. Uni qo’llashda o’quvchilarning ijodiy ishlari – kundaliklari, insholari, yozma ishlari, referatlari, hisobotlari muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Metodning afzalligi Ilmiybaza.uz shundaki, u ma’lum o’quvchiga xos bo’lgan individual imkoniyatni ko’ra olish, baholash va uni rivojlantirish uchun zamin yaratadi. Bolalar ijodini o’rganishning quyidagi shakllari mavjud: 1) bilimlar bellashuvi; 2) fan olimpiadalari; 3) turli mavzulardagi tanlovlar; 4) maktab ko’rgazmalari; 5) festivallar; 6) musobaqalar. Pedagogik tajriba (eksperiment – lotincha «sinab ko’rish», «tajriba qilib ko’rish») metodi. Pedagogik tajriba metodidan muammo echimini topish imkoniyatlarini o’rganish, mavjud pedagogik sharoitlarning maqsadga erishishning kafolatlay olishi, ilgari surilayotgan tavsiyalarning amaliyotda o’z in’ikosiga ega bo’la olishi hamda samaradorligini aniqlash maqsadida foydalaniladi. Muayyan muammo echimini topishga yo’naltirilgan pedagogik tajriba ma’lum doirada, soni aniq belgilangan respondentlar ishtirokida amalga oshiriladi. Mazkur metoddan foydalanish tadqiqotchi tomonidan ilgari surilayotgan maxsus metodikaning samaradorligini aniqlay hamda unga baho bera olishi zarur. 1.4. Pedagogik antropologiya. Zamonaviy pedagogika fan sifatida, uning rivojida bir necha bosqichda orqali ketdi. qayta-qayta SSSRda mafkuraviy sabablarga ko'ra ta'qib qilinmoqda ta'limot - Ulardan biri pedagogik antropologiya hisoblanadi. Bunday "qiyin yo'lga" asosiy sababi u ta'lim jarayonini muhokama qilgan, nima bo'ldi, nafaqat rasmiy, davlat va jamiyat institutlari, balki omillar, irsiyat, bo'lmagan-institutsional tabiatga tizimli inson ta'sir etish sifatida atrof-muhit, ijtimoiy hayot. Shu ma'noda pedagogik antropologiya yaqindan boshqalar psixologiya, sotsiologiya, psixiatriya, tarix, genetika kabi fanlar bilan bog'liq keng qamrovli ta'limotni Maktab ta'lim muammolari bilan bog'liq, bu yagona (bir necha farazlar bor edi) maktab ta'lim roli ham boshqa omillar, yoki nisbatan sifatida hukmron ko'rib kerak emas edi. jamiyat, oila, odamlar, urf-odatlari va e'tiqodlari, va hatto iqlim sharoitlari Ilmiybaza.uz mentaliteti - bir kam o'yin tarbiya va ob'ektiv muhitda roli ilmiy yo'nalishi vakillariga ko'ra. Bu tezisda asosida, psixologik va pedagogik antropologiya muvaffaqiyatli ta'lim maqsadlari hisobga Ushinsky aytilganidek, turli fanlar, yutuqlarini olish kerak erishish uchun, deb bahs yuritadi, shaxsning tabiatini "jismoniy va ruhiy o'rganib". 20-- Sovet Ittifoqi XX asrning 30-yillar ta'lim omillaridan ajralmas yondashuv zarurligini ta'kidladilar butun bir ilmiy maktab o'qituvchilari, antropologlar, shakllangan. Ushinsky, Sevostyanov, Uznadze - bu maktab eng ko'zga ko'ringan vakillari orasida. eng keng tarqalgan ilmiy va o'quv jamiyatda ishlatiladigan Ushinsky pedagogik antropolojiyi qabul qildi. Bu o'qituvchi ta'lim Sovet tizimining shakllanishi ishtirok nega Ushinsky bo'lgan, hatto bir o'qituvchi ta'lim muassasalari va fakultet va antropologik nafaqat yaratish uchun taklif qildi. U bunday yondashuv inson vahiy va dunyo aql limitlar kengaytirish va, binobarin, kelajak Sovet odam shakllanishiga hissa deb ishonch hosil qildi. Ushinsky va pedagogik antropologiya, o'qish, yozish va hisoblash uchun bir kishini o'rgatish uchun etarli emas shaxsi, har tomonlama rivojlanish tamoyilini ilgari suradi. Bunday bir tomonlama ta'lim, antropologlar o'qituvchilar ko'ra, odamlar tez o'zgaruvchan ijtimoiy haqiqatga sharoitida juda unadapted o'sadi, deb aslida olib kelishi va shunday kommunistik anglatadi yangi jamiyat qurish, bir "balast" bo'lishi mumkin. Amalda, bu ta'lim uchun haqiqatga faktlari har qanday foydalanish imkoniyatiga ega bo'lish uchun har bir o'qituvchi va tarbiyachi bunday tarzda tayyorlangan bo'lishi kerak edi. Faqat bu holda, belgi va sifatini yosh avlod tuyg'ulari haqida to'liq ta'sir erishish mumkin. Sovet pedagogik antropologiya diqqat G'arbiy Evropa va boshqa mamlakatlarning ilg'or pedagogik tajribasini o'rganish kerak, lekin u o'zi pedagogik anthropologism asosiy g'oyasiga zid bo'lgani kabi, biz ko'r-ko'rona, ularni nusxa kerak emas bu erda ta'kidladi. pedagogika oqilona anthropologism hisobga shaxslar psixo-fiziologik xususiyatlari asosida uning rivojiga moyillik shaxsi shakllanishi barcha, ijtimoiy, Ilmiybaza.uz madaniy, aqliy, tarixiy va siyosiy holatlarni oladi. Bu mezon sifatida foydalanish uchun taklif anthropologism o'rgatish, ta'lim, ijtimoiy-madaniy va psixo-jismoniy komponentlar birlashtirish haqida so'raladigan printsipi prirodosoobraznosti, tabiiy fanlar va gumanitar, ham erishish uchun o'quv jarayonida barkamol birlashtirish hisoblanadi. 1.5. Shaxs va uning rivojlanish qonuniyatlari. Shaxs haqida umumiy tushuncha. Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat qiladi. Shaxs rivojlanishi. Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo’ladi. Ana shular ta’sirida odam inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi. Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Rivojlanish mohiyatan oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga o’tish, yangilanish, yangining paydo bo’lishi, eskining yo’qolib borishi, miqdor o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbai qarama-qarshiliklarni o’rtasidagi kurashdan iboratdir. Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir degan falsafiy ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir- biridan ajratib bo’lmaydi. Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush taj-ribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi. Odam shaxs bo‘lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o‘zini yaxlit inson sifatida his etishi, o‘z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak. Ilmiybaza.uz Inson butun umri davomida o’zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga etadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo’lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o’ziga munosib o’rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. Shaxsning fazilatlarini to’g’ri ko’rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o’sish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish va hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, rivojlanish va tarbiya o’rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. 2.2. SHaxsiy rivojlanish jarayoni shaxs shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar Fanda, odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o’rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko’pdan buyon davom etmoqda. Insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta’siri kuchli bo’ladimi? Yoki tabiiy omillar yetakchi o’rin tutadimi? Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? Ular o’rtasidagi o’zaro munosabat qanday? Fanda biologik yo’nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o’rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qo’yadi. Ular tug’ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o’rnini belgilab bergan, deydilar. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir ohim – bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo’lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o’tib, Ilmiybaza.uz insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.Dyui, A.Kombe ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o’zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog’laydilar. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishni ijtimoiy omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog’liq deb ko’rsatadilar. Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o’zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Ular ijtiomiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblay-dilar. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo’lib kamolga etishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’-sirini aniqlashda ilg’or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog’liq, deb hisoblaydilar. Falsafiy-antropologik yondashuv o’zining tadqiqotchilik va tarbiyaviy funktsiyasiga ko’ra o’quvchining ma’naviy dunyosiga yo’naltirilgandir. Ana shu sababli mazkur yondashuv pedagogikadagi mavjud boshqa ilmiy yoki gnoseologik yondashuvlardan farqli ravishda muloqot va o’zaro bir-birini tushunish asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni talab etadi. Mazkur yondashuvning o’ziga xosligi ta’lim-tarbiya jarayonining barcha sub’ektlariga nafaqat dunyoqarash ko’rinishida, balki mavjudlik usuli tarzida Ilmiybaza.uz qarashni talab etadi. Mazkur mavjudlik usulini birinchi navbatda borliqni anglab etish sifatida tushunish lozim. Ikkinchidan, mazkur mavjudlik usulini uzluksiz ravishda o’z-o’zi, boshqalar va boshqa madaniyatlar bilan muloqot tarzi sifatida aniqlashtirish maqsadga muvofiqdir. Shaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham muhim. Bu tarbiya orqali amalga oshiriladi. Birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’liq ko’nikma va malakalar hosil bo’ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug’ma kamchiliklar ham o’zgartirilib, shaxs kamolga etadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yo’qotish mumkin. To’rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluksizdir. Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o’ringa ega bo’lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. Zamonaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir to’rt yondashuv qaror topgan: 1. Biologik yondashuv – inson tabiiy mavjudot bo’lib, uning butun xatti- harakatlari tug’ma instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jamiyat talablariga bo’ysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham namoyon qilib boradi. 2. Ijtimoiy yondashuv – inson biologik mavjudot sifatida tug’iladi, faqat hayotiy faoliyati davomida boshqalar bilan doimiy muloqot va ijtimoiy guruhlarning ta’siri ostida ijtimoiylashadi. 3. Psixologik yondashuv – insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, fikrlash kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning yo’nalganligi – qiziqishlari, qobiliyatlari ijtimoiy hodisa sanaladi. Ilmiybaza.uz 4. Yaxlit yondashuv – shaxs yaxlit tavsifga ega bo’lib, uning rivojiga nafaqat uning faoliyatidagi o’ziga xosliklar, balki turmush tarzi ham ta’sir ko’rsatadi. SHu bilan birga ijtimoiy hayot natijalari – motiv, maqsad, qiziqish kabilar ham uning rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. 2.3. Shaxsiy faoliyat rivojlanishning yosh va individual xususiyatlari. . Muayyan bir yosh davriga xos bo’lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo’ladi. Bolalarning tarbiyasiga to’g’ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o’qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola orginizmining o’sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida turlicha bo’ladi. Abu Ali Ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o’tganlar. Bolaning o’ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, ko’rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg’ayrat yoki g’ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, palapartish va chala ishlaydigan, yig’inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo’lib, o’qituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur. Zamonaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir to‘rt – bilologik, ijtimoiy, psixologik va yaxlit yondashuv qaror topgan. Muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ilmiybaza.uz Bolaning individual – o’ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning o’ziga xos xususiyatini o’rganish, metodikasini bilish muhim. Temperament (lot. “temperamentum” “qismlarning bir-biriga munosabati” ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir. Shuningdek, turli yosh davrlarining o’ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham mavjud. Bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi davrlarga bo’linadi: 1. Go’daklik davri – chaqaloqlik (1 oy) davri tugagandan to bir yoshgacha bo’lgan davr. 2. Bog’chagacha bo’lgan yosh davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3. Maktabgacha bo’lgan yosh davri – 3 yoshdan 7 yoshgacha. 4. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar (bolalar) –7 yoshdan 11-12 yoshgacha. 5. O’rta va kata maktab yoshidagi o’quvchilar (o’smirlar, ilk o’spirinlar) – 12-17 yosh. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli ravishda quyidagi davrlarga bo’linadi: - go’daklik (1 yoshgacha); - ilk yosh (1-2 yosh); - ilk yosh guruhi (2-3 yosh); - kichik yosh (3-4 yosh); - o’rta yosh (4-5 yosh); - katta yosh (5-6 yosh); - maktabga tayyorlov davri (7 yosh, majburiy ta’lim). Kichik maktab yoshida o’yin faoliyatining o’rnini endi o’qish faoliyati egallaydi. Bu juda qiyin o’tish davri bo’lib, bolaning bo’yi, og’irligi jihatdan uning tashqi ko’rinishi kam farq qiladi. Suyaklari qotmagani tufayli tez shikastlanadi. Muskullari tez o’sishi tufayli serharakat bo’ladi. Bosh miyasi tez rivojlanadi. Jismoniy o’sishiga xos bu xususiyatlar tarbiyachidan ehtiyotkorlikni talab etadi. Bu yoshda bola bilim olish va o’rganishga qiziquvchan bo’ladi. Ilmiybaza.uz O’rta va katta maktab yoshi (o’smirlik, ilk o’spirinlik 12-17 yosh). O’smirlikning murakkabligi anotomik-fiziologik va psixologik xususiyatdagi kuchli o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Bolaning o’sishi tezlashadi. Bu davrni o’tish davri ham deyiladi. Bu davrda jinsiy etilish davri boshlanadi. Bu bolaning fe’l-atvoriga ta’sir etadi. O’smir hayotida mehnat, o’yin, sport va jamoat ishlari katta rol o’ynaydi. Ba’zilarining o’zlashtirishi pasayadi, intizomi bo’shashadi. Bu davr o’spirinlarning ilk balog’atga etgan davridir. Mazkur davrda jinsiy etilish tugaydi. Ularda mustaqillik sezila boshlaydi. O’spirin yoshlar hayotga kelajak nuqtai nazaridan qaray boshlaydilar. Madaniy darajasini orttirishga intilish kuchaya boradi, his-tuyg’ularida ham o’zgarish yuz beradi. O’z-o’zlarini tarbiyalashga kirishadilar. Ideal tanlash va unga ergashish kuchayadi. Bu davrda, ular o’rtasida munozaralar o’tkazish yaxshi natija beradi. O’spirinlar o’z guruhiga intiladi. Shuning uchun ham o’spirinning barcha intilishlari ma’lum maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi zarur. Ularda o’quv fanlarini tanlashga nisbatan ehtiyoj kuchaya boradi. O’spirinlik – bu aqliy faoliyatning ham rivojlanish davri sanaladi. Ular o’z fikrlarini mustaqil ifodalashga harakat qilib, shaxslik xislat-larini namoyish eta boshlaydilar. Shunda o’qituvchilar va katta yoshlilar ularning hali g’o’r fikrlari va dunyoqarashlarini to’g’ri yo’naltirishlari muhim. Zero, bu davrda o’z-o’zini anglash, ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy xislatlari tez shakllanadi. Bunga uning faoliyati, jamoada va jamoat joylarida o’zini tutishi, odamlar bilan tez muloqotga kirishishi ham turtki bo’ladi. O’zini kattalardek his etish, o’ziga xosligini namoyon etish, boshqalarning diqqatini o’ziga qaratishga harakat qiladi. Axloqiy muammolarni o’z qarashlari nuqtai nazaridan hal eta boshlaydi. Hayot mohiyati, baxt, burch, shaxs erkinligini o’z qiziqishlari bilan o’lchaydilar. Shu bois ularga katta yoshlilarning beg’araz, to’g’ri yo’nalish berishlari o’ta muhim. Mazkur davrda yoshlar xulqi ham tarkib topa boshlaydi. Bunda shaxsning jamoadagi mavqei, jamoa shaxslari bilan muomala-muloqoti muhimdir. Albatta, bu borada, ta’lim muassasasida faoliyat ko’rsatayotgan yoshlar ijtimoiy harakati ta’siri katta ahamiyatga ega. CHunki o’spirin-yoshlar mustahil Ilmiybaza.uz hayot ostonasida bo’lib, ularning bu hayotga to’g’ri qadam qo’yishi uning jamiyatning faol fuqarosi bo’lishining muhim shartidir. 2.4. Shaxs ijtimoiylashuvi Ijtimoiylashuv insonning madaniyat, kommunikatsiya ta’siri ostida shakllanish jarayoni, bir-birlari bilan muloqotda bo’lishlarini ifodalasa, ijtimoiylashtirish namunali xulq, psixologik mexanizm, sotsial norma va qadriyatlarni o’zlashtirish jarayonidir. Ijtimoiy-falsafiy, psixologik va pedagogik tadqiqotlar jarayonida shaxs ijtimoiylashuviga xos bo’lgan quyidagi holatlar aniqlangan: shaxsning ijtimoiylashuvida ayrim davrlarning va bir davrdan ikkinchi davrga o’tish jarayonida ro’y beruvchi ijtimoiy omillar (mega omillar, makro omillar, mezo omillar, mikro omillar), voqeliklar hamda ularning ta’siri etakchi o’rin tutadi; amol topishi, shaxs bo’lib shakllanishida ijtimoiy, xususan, ota-onalar va bola o’rtasidagi munosabatlar, ularning o’zaro hissiy birligi muhim ahamiyatga ega; shaxs ijtimoiy ta’sirlar yordamida ilmiy bilimlar hamda kishilik madaniyati unsurlarini o’zlashtiradi, ularning negizida esa u aqliy jihatdan kamol topadi va shaxsning ijtimoiylashuvi turli ijtimoiy tuzumlar, jamiyat rivojining muayyan davrlarida bir xil kechmaydi; har bir davri shaxsning ijtimoiylashuvida o’ziga xos ko’rinishda namoyon bo’ladi; ijtimoiylashuv bolalikkagina xos xususiyat bo’lmay, shaxs hayotining barcha Ma’lumki, ijtimoiylashuv shaxsning jamiyatdagi qadriyatlarni qabul qilishi va zaruriy darajada ijtimoiy, fuqaroviy va shaxsiy etuklikka erishishi asosida jamiyatga kirib borishidir. Shaxsning ijtimoiylashuvi esa, inson o’zini jamiyatda shaxs sifatida anglab borishi jarayonidir. Bu tarbiya, ta’lim, o’z-o’zini tarbiyalash jarayonida yuzaga kelib, inson qachonki, o’z maqsadlarini mustaqil aniqlay olsa va ularga Ilmiybaza.uz erishish yo’llarini belgilay olganida, o’z qadr-qimmatini anglab etganida, jamiyatdagi o’z o’rniga ishonch hosil qilgan taqdirda amalga oshadi. Ijtimoiylashuv jarayoni o’zining sifat xususiyatlariga, tarkibiga, qonuniyatlariga, omillariga, shart-sharoitlariga, boshqarilishiga va ijtimoiylashgan insonda namoyon bo’lishiga (uning xususiyatlari, sifatlari, o’ziga xosliklari) ko’ra murakkabdir. Ana shu sababli u o’zida turli fanlar tomonidan ko’rib chiqiladigan ijtimoiylashuvning xilma-xil – madaniy, axloqiy, xuquqiy, mehnat, psixologik ko’rinishlarini aks ettiradi. Pedagogika haqida gap ketganda esa, bu sohadagi ijtimoiylashuv jarayoni pedagogikaning predmeti, sohasi va ehtiyojlarining o’ziga xosligini hisobga olib, pedagogik ijtimoiylashuv turi sifatida alohida e’tibor bilan qarab o’tiladi. Bu insonning dunyoga kelgan vaqtidan boshlab ijtimoiy belgilangan va muhim pedagogik yangidan shakllanuvchi tajribalarni – tarbiyalanganlik, ta’lim olganlik, ma’lumotlilik va rivojlanganlik hamda ularning kelgusidagi butun umri mobaynida muttasil o’zgarib borishi (mukammallashuvi) jarayoni va yuzaga kelish natijasidir. Bu holda shaxsga nisbatan sust ravishda yondashuv kuzatilmaydi, balki u ijtimoiy munosabatlarning va pedagogik tizimning sub’yekti sifatida, tajriba egallashda faollik va mustaqillikni namoyon qiluvchi hamda o’z-o’zini shakllantiruvchi, shu bilan birga o’z hayot yo’li uchun javobgarlikni his etuvchi sub’yekt sifatida qaraladi. Pedagogikaning vazifasi – insonga fikrlovchi shaxs, ijtimoiy faol fuqaro bo’lib yetishishiga, jamiyatda o’z o’rnini va xulq-atvorini, o’z istak-maqsadlarini yo’nalishini anglaydigan, pedagoglar va jamiyatdagi pedagogik tizim bilan birgalikda umuminsoniy qadriyatlarni saqlash va mustahkamlashga yo’nalgan shaxs bo’lishiga yordam berishdir. Ijtimoiylashuvning quyidagi umumiy mexanizmlari mavjud: Shaxsning ijtimoiylashuvi – ta’lim-tarbiya ta’sirida inson psixologik funksiyalarining takomillashuvi, ijtimoiy-axloqiy qadriyatlar, xulq-atvor me’yor va qoidalarining o‘zlashtirilishi, dunyoqarashining boyish jarayoni va natijasi. Ilmiybaza.uz ana’naviy – oila va yaqin muhit orqali o’quvchilarni ijtimoiy faollikka jalb etish, faoliyat va muloqotda maqbul shar-sharoitlarni yaratish; institutsional – ijtimoiy institutlar va ta’lim muassasalari tomonidan o’quvchilarning rivojlanishi uchun zaruriy shart-sharoit va imkoniyatlarni yaratish; shaxslararo – o’quvchilarni ijtimoiy aloqalar tizimiga jalb etish, ularda muloqotmandlik malakalarini rivojlantirish; refleksiv – o’z-o’zini anglash, o’z-o’zini baholash, o’z-o’zini loyihalashni pedagogik qo’llab-quvvatlash orqali individual ongni taraqqiy ettirish. O’quvchilarni ijtimoiylashtirishning muhim sharti ularda ijtimoiy kompetentlikni qaror toptirishdir. Ijtimoiy kompetentlik insondan ijtimoiy vaziyatlarga yo’nalganlik va boshqarish qobiliyatini talab etuvchi boshqa kishilar bilan kommunikatsiyani yo’lga qo’yishda o’z ifodasini topadi. Ijtimoiy kompetentlikning asosiy funktsiyalariga moslashuv, ijtimoiy orientatsiya, shaxs integratsiyasi va umumijtimoiy tajribani kabilar kiradi. Faoliyatga yo’naltirilgan yondashuv nuqtai nazaridan ijtimoiy tajriba o’quvchining boshqa kishilar, atrof-muhit bilan o’zaro harakati natijasida yuzaga keluvchi ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va ustanovkalar yig’indisini o’zida aks ettiradi. Ana shu sababli shaxsda o’z-o’zini tashkillashtirish va o’z-o’zini korrektsiyalash madaniyatini shakllantirishga yo’naltirilgan “o’z-o’zini boshqarish tajribasi”ni ijtimoiy tajribaning komponenti sifatida qarash maqsadga muvofiqdir. O’z-o’zini boshqarish tajribasini shakllantirishning asosiy ijtimoiy sohalari sifatida individni sub’yekt-sub’yekt munosabatlariga jalb etish; sub’yektda Ijtimoiylashuvning quyidagi umumiy mexanizmlari mavjud: ana’naviy, institutsional, shaxslararo, refleksiv Ijtimoiy tajriba o‘quvchilarni ijtimoiylashtirishning integral natijaviy tavsifini o‘zida aks ettirib, faoliyatga yo‘naltirilgan va aksiologik yondashuvlarga asoslanishni talab etadi. Ilmiybaza.uz tashabbuskorlikni shakllantirish; hayotiy faoliyat jarayonida o’z-o’zini tashkillashning universal namunalarini qabul qilish kabilarni kiritish mumkin. Aksiologik yondashuv nuqtai nazaridan shaxsda ijtimoiy tajribani shakllantirish ikkita o’zaro aloqador yo’nalishda amalga oshadi. Birinchidan, inson hayotining mazmuni, shaxslararo munosabatda ma’naviy-axloqiy me’yor va qoidalar sifatida individda qadriyatga yo’naltirilgan orientatsiyani shakllantirish, ikkinchi tomondan shaxsiy nuqtai nazardan yuqori mavqega ega o’z-o’zini boshqarishda aks etuvchi o’zaro birgalikdagi faoliyat jarayonidagi xatti-harakatlar, ijtimoiy va hayotiy ahamiyat kasb etuvchi xulq-atvor me’yorlarini o’zlashtirish bilan bog’liqlikni o’zida aks ettiradi. O’quvchilarni o’z-o’zini boshqarishga yo’naltirish pedagogik hodisa sifatida shaxs salohiyatini rivojlantirish bilan bog’liq intellektual, emotsional-hissiy va faoliyatga yo’naltirilgan sohalar uyg’unligini talab etadi hamda o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini yuqori darajada rivojlantirish asosida ijtimoiy faolligini oshirishga xizmat qiladi. O’quvchilarning ijtimoiy tajribani o’zlashtirishi quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi lozim: ijtimoiy moslashuv: ijtimoiy vaziyatlarda o’zining rolini aniqlay olish, vaziyatga moslashuvchanlik va safarbarlik; loyihaviy: ijtimoiy faoliyat jarayonida o’z-o’zini anglash, individual xulq- atvor strategiyalarini tanlay olish; interiorizatsiya: ijtimoiy faoliyatning asosiy me’yorlarini qabul qilish va faoliyatda namoyon etish 1.6. Xorijiy mamlakatlarda boshlang’ich ta’lim-tarbiya tizimi yuzasidan qisqacha izoh. Finlyandiya ta'lim tizimi. Finlyandiyada aql bovar qilmaydigan ta'lim islohoti: So'nggi paytlarda Skandinaviya mamlakatlarida, shu jumladan Finlyandiyada mashg'ulotlar juda mashhur bo'ldi. Ushbu davlatning ta'lim tizimi yaqinda mavjud bo'lganiga qaramay, u Evropa va dunyodagi eng yaxshi tizimlardan biri sifatida tan olingan. Fin o'quv yurtlari jahon reytingida birinchi o'rinlarni ishonchli egallab Ilmiybaza.uz turibdi. Finlyandiya ta'lim tizimining xususiyatlari qanday? Chet ellik talabalarni qanday kelajak kutmoqda? Fin ta'lim tizimining xususiyatlari Finlyandiya ta'lim tizimining tuzilishi shartli ravishda 4 bosqichga bo'linadi - maktabgacha, maktab, o'rta va yuqori. Tizimning har bir darajasida o'qitish asosan 2 ta davlat tilida (Fin va Shved tillarida), shimoliy mintaqalarda - Suomida olib boriladi. O'quv yilining boshlanishi avgust oyining o'rtalariga to'g'ri keladi (qoida tariqasida, 8-16-kuni ta'lim muassasalari ixtiyoriga ko'ra) va oxiri - may oyining oxirida. O'quv yili ikki semestrga bo'linadi - kuz (avgust oyining oxiri yoki sentyabrning boshidan dekabrning o'rtalariga qadar) va bahor (yanvardan maygacha). O'quvchilar va talabalar dushanbadan jumagacha (qisqartirilgan kun) faqat kunduzi o'qishadi, kuzda ta'til 3-4 kun, qishda va bahorda 2 hafta. O'quv yilining davomiyligi 190 kun. BMT tadqiqotlariga ko'ra, Finlyandiya 2011 yilda Avstraliyadan keyin dunyoda ta'lim bo'yicha dunyoda 2-o'rinni egalladi. Tuzilishi fin tizimi rus tiliga o'xshash ta'lim Maktabgacha ta'lim darajasi Maktabgacha ta'lim muassasalari - 9 oylikdan 6 yoshgacha bolalarni qabul qiladigan bolalar bog'chalari va bog'chalari. Maktabgacha ta'lim muassasalarining asosiy vazifalari bolalarga g'amxo'rlik qilish va ota-onalarga ta'lim berishda yordam berish, maktab intizomining asoslarini o'rgatish va jamoada bir-biri bilan o'zaro munosabatda bo'lishdir. Maktabgacha ta'lim uchun yagona ta'lim standartlari mavjud emas. Kundalik yurishlar va turli madaniy muassasalarga tashriflar darslarning majburiy qismidir. Guruhning kattaligi odatda turli yoshdagi 12 dan 20 gacha bolalarni tashkil qiladi. Bitta o'qituvchi eng ko'pi bilan 4 ta bola bilan shug'ullanishi mumkin, bu qoida qonun bilan mustahkamlangan. Maktabgacha ta'lim muassasalarida ish vaqti 06: 30-17: 00. Biroq, ota-onalar bolasini 4-5 soatga qoldirish imkoniga ega. Ba'zi bolalar bog'chalari tunda ishlaydi, ular ota-onalar ish safari yoki tunda ishlayotgan holatlar uchun mo'ljallangan. Ular, Ilmiybaza.uz shuningdek, xususiy va munitsipal bo'linadi. Kichik guruhlar va uyga imkon qadar yaqin joyda, qat'iy jadval bo'lmagan joylarda, oilaviy bog'lar juda mashhur. Immigratsion bolalar uchun muassasalar mavjud, ularda Fin va Shved tillari bilan birgalikda ularning ona tillari o'rganiladi. Bolalar bog'chalariga tashrif buyurish majburiy emas. Fin maktabgacha tarbiyachilarning uchdan bir qismi ushbu muassasalarda qatnashmaydi. Katta aholi punktlari bolalar bog'chalarida joylar ko'pincha etarli emas, shuning uchun mustaqil ravishda bolani tarbiyalash bilan shug'ullanadigan ota-onalarga 500 evro miqdorida nafaqa to'lanadi. 6-7 yoshida boshlang'ich maktabga kirishdan bir yil oldin, bolalar maktabgacha ta'lim oladi, bu hamma uchun majburiydir. Mahalliy maktablarda ham, bolalar bog'chalarida ham ixtisoslashtirilgan tayyorgarlik sinflari munitsipalitetlarning qaroriga binoan ishlaydi. Bolalarga o'qish, yozish, matematika, fan, axloq fanlari o'qitiladi Turli yoshdagi bolalarni bitta guruhda tarbiyalash mumkin Maktab (boshlang'ich) ta'limi Ta'lim majburiy va hamma uchun bepul. O'quv dasturlari birlashtirilgan (elita o'quv muassasalari, ixtisoslashtirilgan sinflar mavjud emas). Bolalar maktabga 7–8 yoshdan kirishadi, o'qish muddati 9–10 yil. Inklyuziv ta'lim ta'limning muhim tarkibiy qismi bo'lib, unda nogiron bolalar odatdagi maktablar bilan birga o'qishadi. Maktablar boshlang'ich va yuqori sinflarga bo'linadi. Xususiy maktablar davlat maktablari bilan bir qatorda ishlaydi, ammo ularga to'lovlarni olish taqiqlanadi. Boshlang'ich maktabda o'qish 6 yil davom etadi. Mashg'ulotlar bitta o'qituvchi tomonidan olib boriladi. 1-2 sinflarda bolalar matematika, o'qish, ona tili va tabiiy tarixni o'rganadilar. Bundan tashqari, talabalar jismoniy tarbiya, musiqa, ashula, rasm, modellashtirish bilan shug'ullanadi. Shu bilan birga, bitta dars doirasida bir nechta mavzularni o'rganish mumkin. Har yili fanlar soni ko'paymoqda. O'qituvchilar baholarni faqat 3-sinfdan keyin berishni boshlaydilar. Ilmiybaza.uz 7-sinfdan boshlab o'rta maktab boshlanadi. Qoida tariqasida, u alohida binoda joylashgan. Mavzular turli o'qituvchilar tomonidan o'qitiladi. Dars paytida ularning yordamchilari ham qatnashadilar. Qo'shimcha fanlarni talabalarning o'zi tanlaydi. O'qish muddati - 3 yil. Talabaning iltimosiga binoan, u o'z bilimining sifatini yaxshilash yoki ishlashga borish uchun yana 1 yil maktabda qolishi mumkin. Fin maktablari talabalar uchun juda ko'p imkoniyatlar yaratadi Boshlang'ich maktabda o'quvchilarning bilimlari og'zaki baholanadi. O'rta maktabda baholash tizimi o'n balldan iborat (4 eng past va keyingi qayta ko'rib chiqishni talab qiladi). Belgilar ota-onalar kirish imkoniga ega bo'lgan elektron sinflarda qayd etiladi. 1-sinfdan boshlab mashg'ulotlar fin tilida olib boriladi. 3-sinfdan boshlab o'quvchilar ingliz tilini o'rganishni boshlaydilar va 4-sinfdan boshlab ixtiyoriy til tanlanadi (frantsuz, nemis, rus). 7-sinfdan boshlab majburiy shved tilini o'rganish boshlanadi. Aytgancha, maktab o'quvchilariga deyarli uy vazifasi topshirilmaydi. 1. Pedagogika qanday fan ? 2. Pedagogika fanining obyekti va predmetini izohlang. 3. Pedagogika fanining asosiy vazifalariga izoh bering. 4. Pedagogikaning asosiy kategoriyalariga nimalar kiradi? 5. Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligini asoslang. 6. Pedagogik fanlar tizimini shartli ravishda asosiy, yordamchi va mustaqil fan sohasi yo’nalishlariga turkumlang. 7. Pedagogika fani metodologiyasi tushunchasiga izoh bering. 8. Pedagokaning ilmiy tadqiqot metodlari haqida gapirib bering. 9. Ta’lim to’g’risida”gi yangi tahrirda qabul qilingan Qonun mazmun-mohiyati haqida ma`lumot bering? 10. Ta’limning uzviyligi va uzluksizligini ta’riflang. NAZORAT UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR Ilmiybaza.uz 11. Pedagog kadr tavsifnomasi mazmuni 12. Pedagogik antropologiya deganda nimani tushunasiz. 13. “Individ” tushunchasi nimani ifoda etadi? 14. Odamning shaxs sifatida shakllanishining asosini nima tashkil etadi? 15. Shaxsning rivojlanishi tushunchasiga izoh bering. 16. Shaxs rivojlanishiga qanday omillar ta’sir ko’rsatadi? 17. Xorijiy mamlakatlarda boshlang’ich ta’lim-tarbiya tizimi haqida ma`lumot bering?