PEDAGOGIKA FANINING MAQSAD VAZIFALARI. Reja: 1. Pedagogika fan sifatida: 2. Pedagogika fanining predmeti: 3. Pedagogikaning metodologiyasi: 4. Pedagogikaning ilmiy tadqiqot obyekti: 5. Pedagogika metodlari. Tayanch tushunchalar: pedagogika, pedagogikaning tuzilishi, pedagogika tarmoqlari, bilim, ko’nikma, malaka, maxsus pedagogika, pedagogik tizim, ilmiy- pedagogik tadqiqot metodlari, kuzatish metodi, suhbat metodi, eksperiment metodi. 1. Pedagogika fan sifatida: Pedagoglik kasbining shakllanishi kishilik taraqqiyoti tarixi bilan uzviy bog'liq. Ibtidoiy davr kishilari bolalarni o'zlari bilan ergashtirib yurib, ularga ov qilish, turli daraxt mevalarini terish, o'simliklarning ildizini kovlab olish, suv manbalarini izlab topish kabi harakatlarni amalga oshirishni o'rgatganlar. Bunday harakatlar qabila (urug')ning tajribali kishilari yoki keksalar tomonidan amalga oshirilgan. Oddiy kundalik ehtiyojlarni qondirish yo'lida olib borilayotgan xatti-harakatlar asosida yoshlarga mavjud tajribalar asosida ma'lumotlarni berib, ularda amaliy ko'nikmalarni shakllantirganlar.Turli tovushlarni chiqarish yordamida atrofdagilarni yaqinlashayotgan xavfdan ogoh qilishni bolalar kattalarning namunalari asosida o'zlashtirganlar. Nutq va yozuv paydo bo'lgunga qadar bu kabi harakatlar imo-ishoralar asosida amalga oshirilgan. Kishilik tarixida tub inqilobni sodir etgan nutq va yozuvning paydo bo'lishi, shuningdek, urug' jamoasi tomonidan bajariladigan mehnat faoliyatining turli sohalarga ajralishi yoshlarga nisbatan munosabatning ilg'or (progressiv) xarakter kasb etishiga imkon berdi. Jamiyatning tabaqalanishi natijasida, quldorlik tuzumida bolalarni ta'lim maskanlariga olib borish va olib kelish vazifasini qullar bajarishgan va ular “pedagog” deb nomlanganlar. “Pedagogika” atamasi “Peyne”-“bola” va “aygogeyn”-“etaklamoq” degan ma’noni bildiruvchi lotincha “daydagogos” so’zlaridan paydo bo’lishi quyidagicha izohlanadi: eramizdan oldingi II asrlarda Gretsiyada, quldorlarning bolalalarini ovqatlantiradigan, sayrgaolibboruvchi, tarbiyachi-qullarni “pedagog” deb atalgan. U bolalarning kamolga yetishiga mas’ul bo’lgan. Uldorning bolasini yetaklab maktabga olib borgan va olib kelgan. Maktabda ishlovchi o’qituvchilarni “didaskallar” (didayko-men o’qitaman) deyishgan. Feodalizm jamiyatiga kelib esa har ikki kasbdagi kishilar hamkorligi natijasida ta’lim- tarbiya bilan maxsus shug’ullanuvchilar vujudga kelgan. Ularni “pedagog” deb nomlaganlar va bu so’z hozir ham ta’lim-tarbiya beruvchi o’qituvchilarga nisbatan qo’llaniladi. “Pedagog” kasbining ravnaq topishida Qadimgi Yunonistonlik allomalar Suqrot, Aflotun, Arastu, Demokrit va boshqalarning hissasi katta. Ular o‘z faoliyatida yoshlarni o‘qitish hamda tarbiyalash vazifalariga mos ravishda o‘z davrida ta'lim-tarbiya nazariyasini ishlab chiqdilar. Yunonistonda pedagogikaning rivojiga ulkan xissa qo‘shdilar. Antik davrda maktablar Sparta, Afina va Rim tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi sifatida faoliyat olib borganlar. Qadimgi Yunonistonda ustozlar tomonidan shogirtlarini yig’ib talim va tarbiya bilan shug’ullanadigan joylar akademiva deb nomlangan. “Akademiya” so'zi afsonaviy qahramon Akadema nomidan kelib chiqqan. Eramizdan avvalgi IV asrda Afina yaqinidagi Akadema nomi bilan nomlanuvchi joyda Platon o'z shogirdlariga ma'ruzalar o'qigan bo'lib, keyinchalik ta'lim tashkil etiluvchi maskan ham shunday nom bilan atala boshlagan. Sharqda esa akademiya ko'rinishidagi ta'lim muassasalari “Donishmandlar uyi” (IX asr, Bag'dod), “Ma'mun akademiyasi” (XI asrboshlari, Xorazm), observatoriyalar qoshidagi jamiyatlar (XV asr, Samarqand) tarzida nomlangan. Fanning maqsadi; jamiyatningbarchaa’zolariniijtimoiyehtiyojgamosholdatarbiyalash, shaxssifatidashakllantirish, barkamolavlodnitarbiyalash. Fanning vazifalari; o’qitishning, ta’lim–tarbiyaning zamonaviy qonuniyatlari, mazmuni, usullari, vositalarini o’rganish, yoshlarni zamonaviy pedagogik bilimlar bilan qurollantirish, intellektual salohiyatini oshirish. Fanni o’rganish natijasida o’quv tarbiyaviy faoliyatni muvaffaqiyatli olib borish uchun zarur bo’lgan pedagogik bilim va ko’nikmalarning umumiy hajmini, o’qituvchi –murabbiyga xos umumiy kasbiy va shaxsiy fazilatlarni egallaydi. 2. Pedagogika fanining pretmeti: Pedagogika ijtimoiy fanlar tizimiga kiruvchi fan sanalib, yosh avlod hamda kattalarni milliy istiqlol g`oyalari asosida tarbiyalash, unga ta’lim berish muammolarini o`rganadi. Pedagogika fani shaxsni rivojlantirishning ikki muhim jihati – uni o`qitish va tarbiyalashgaasosiy e’tiborni qaratganligi bois didaktika (ta’lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasi fanning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. Didaktika (ta’lim nazariyasi, yunoncha didaktikos «o`rgatuvchi», didasko «o`rganuvchi»)ta’limning nazariy jihatlari, ta’lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, o`qituvchi va o`qituvchi faoliyatlari, ta’limning maqsadi, mazmuni, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yo`llari va hokazo muammolarni tadqiq etadi. Ta’lim o`z mohiyatiga ko`raumumiy va maxsus kabi turlargaajratiladi. Umumiy ta’lim har bir shaxsning kamol topishi hamda u tomonidan hayotiy faoliyatni tashkil etaolishi uchun zarur bo`lgan ma’lumotlarni berishga yo`naltiriladi. Umumiy ta’lim asosida o`zlashtirilgan ma’lumotlar kelgusida shaxsning kasbiy tayyorgarligini ta’minlashga imkon beruvchi maxsus ta’lim olishi uchun asos bo`ladi. Maxsus ta’lim– o`zida mutaxassislik xususiyatlarini namoyon qilib, shaxsga muayyan kasbiy faoliyatni tashkil etish borasida nazariy bilimlarni berish asosidaamaliy ko`nikma hamda malakalarni shakllantirishgaxizmat qiladi. Ta’lim, shuningdek, turli darajadagi ta’lim dasturlarini amalgaoshirishiga ko`ra maktabgacha ta’lim, umumiy o`rta ta’lim, o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy o`quv yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash hamda maktabdan tashqari ta’lim kabi turlarga bo`linadi. Tarbiya nazariyasi – pedagogikaning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo`lib, tarbiya jarayoni mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari, uni tashkil etish muammolarini o`rganadi. Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajribaasosida yosh avlodni har tomonlama o`stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayonidir. Ijtimoiy tarbiya aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, iqtisodiy, huquqiy va ekologik tarbiya kabi yo`nalishlarda tashkil etiladi. 3. Pedagogikaning metodologiyasi: Pedagogikaning fan sifatida shakllanib borishi ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat mahsuli sifatida turli fanlar bilan qadim-qadim zamonlardan bog‘liqligidir. Shuni ta'kidlamoq kerakki pedagogika fanining metodologik asosi diniy va dunyoviy fanlar tarkibida rivojlangan. Qur'onda “Ilm” so‘zi turli hollarda 765 marta takrorlanadi. G‘arb faylasuf olimlari ham Islom falsafasiga suyangan holda ijod etganlar. Pedagogika fanining metodologiyasini yaratishda qomusiy mutafakkir va pedagoglarning o‘rni diqqatga sazovardir. Al-xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Rudakiy, Firdavsiy, Alisher Navoiy, chex olimi Yan Amos Kamenskiy, shveytsariyalik pedagog Iogann Genrix Pestalotstsi, nemis pedagogi Adol'f Disterverg, rus pedagogi K.D.Ushinskiy kabilar o‘z ijodiyotlarida pedagogikaning metodologik asosini yaratib, komil inson tarbiyalashdagi qonuniyatlarni asosladilar. Yangicha sharqona pedagogikaning metodologiyasi o‘tmish ajdodlarimizning barkamol inson tarbiyasidagi g‘oya va ta'limotlarini o‘rganib, unga suyangan holda milliy istiqlol mafkurasini mustaqkamlash va unga amal qilishdir. Pedagogika fanining mazmuni, maqsadi, vazifalari, tamoyil usul va vositalari, umuman, har-bir inson uchun zarur bo‘lgan tarbiyaviy ta'sirlar yangicha asosga ega bo‘lishi kerak. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin birinchi marotaba 1992 yil iyul oyida fuqarolarga ta’lim, tarbiya berish, kasb-hunar o‘rgatishning huquqiy asoslarini belgilaydi hamda har kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta’minlashga qaratilgan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilindi va 1997 yilning 29 avgustida bir qancha o’zgartirishlar kiritilgan holda qaytadan tasdiqlandi, Qonun 5 bo’lim va 34 moddadan iborat bo’lib 3 bosqichda amalga oshirish nazarda tutilgan ya’ni: Birinchi bosqch (1997-2001 yillar) mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, kadrlar jihatidan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy shart-sharoitlarni yaratish. Ikkinchi bosqch (2001-2005 yillar) - Mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobgaolgan holda ungaaniqliklar kiritish. Bu bosqchda, shuningdek, ta’lim muassasalarini maxsus tayyorlangan malakali pedagog kadrlar bilan to`ldirish ta’minlanadi, ularning faoliyatida raqobatgaasoslangan muhit vujudga keltirish hamda ta’lim muassasalarining moddiy-texnika vaaxborot bazasini mustahkamlash davom ettiriladi, o`quv-tarbiya jarayonining yuqori sifatli o`quv adabiyotlari va ilg`or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash, uzluksiz ta’lim tizimini axborotlashtirish vazifalarining ham hal etilishi alohida urg`u beriladi. Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillar) to`plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim quyidagi ko’rinishlarda amalga oshirilib kelinmoqda. 1. Maktabgacha ta’lim; 2. Umumiy o’rta ta’lim; 3. Kasb-hunar ta’limi, Akademik litsey; 4. Oliyta’lim; 5. Oliy o’quv yurtidan keying ta’lim; 6. Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; 7. Maktabdan tashqari ta’lim. 201_ yil _ ___________dagi F-____ sonli Farmoniga binoan 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi qabul qilindi. Mazkur hujjat asosida boshqa sohalar kabi ta’lim sohasida ham qator islohotlar amalga oshirildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi «O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to’g’risida» PQ- 3305-son qarori asosida respublikamizda ilk bor Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi «O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi faoliyatini takomillashtirish to’g’risida» gi PQ- 3304-son Qarori qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 25-yanvardagi «Umumiy o’rta, o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida»gi PF-5313-son Farmoni qabul qilindi. Farmonga muvofiq, 2018/2019 o’quv yilidan boshlab majburiy umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim umum ta’lim maktablarida, shujumladan, ixtisoslashtirilgan maktablarda, ixtisoslashtirilgan san’at va madaniyat maktab-internatlarida, ixtisoslashtirilgan olimpiya zaxiralari maktab-internatlarida hamda akademik litseylarda uzluksiz va 11 yillik muddatda; 2019/2020 o’quv yilidan boshlab kasb-hunar kollejlariga o’qishga qabul qilish umumta’lim maktablarining 11-sinflari bitiruvchilari hisobidan, ixtiyoriylik asosida, tegishli mutaxassislikka (kasbga) ega bo’lish uchun 6 oydan 2 yilgacha bo’lgan o’qitish muddatlarida amalga oshirilishi belgilab berildi. Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 24-oktabrdagi «Umumiy o’rta ta’lim muassasalarining 10-11-sinflari o’quvchilariga kasbiy ta’lim berishga ixtisoslashgan o’quv-ishlab chiqarish majmualarini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 868-son qarori qabul qilindi. 2017-yil 20-apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»g iPQ-2909-son Qarori qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim tizimini yanada takomillashtirish to’g’risida» 2017 yil 16 fevraldagi PF-4958-son Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida 4. Pedagogikaning ilmiy tadqiqot ob’ekti: Pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadqiq etish maqsadida olib borilgan tadqiqot ishlarining g'oyasi, mazmuni hamda natijalari hisobiga ta'minlanadi. Pedagogik ilmiv-tadqiqot metodlari shaxsni tarbiyalash, unga muayyan yo'nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlarni berishga berish tamoyillari, obyektiv va subyektiv omillarini aniqlovchi pedagogik jarayonning ichki mohiyati, aloqa va qonuniyatlarini maxsus tekshirish va bilish usullaridir. Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish murakkab, muayyan muddatni taqozo etuvchi, izchillik, uzluksizlik, tizimlilik hamda aniq maqsad kabi xususiyatlarga ega bo'lgan jarayon bo'lib, uning samarali bo'lishi uchun bir qator shartlarga rioya etish zarur. Ular quyidagilardir: 1) muammoning dolzarbligi va mavzuning aniq belgilanganligi; 2) ilmiy farazlarning to'g'ri shakllantirilganligi; 3) vazifalarning tadqiqot maqsadi asosida to'g'ri belgilanganligi; 4) tadqiqot metodlar tizimiga nisbatan obyektiv yondashuv; 5) tajriba-sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning yosh, psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi qonuniyatlarining to'g'ri hisobga olinganligi; 6) tadqiqot natijalarini oldindan tashxislash va uning natijalarini aytib o'tish; 7) tadqiqot natijalarining kafolatlanganligi. Zamonaviy sharoitda, pedagogik yo'nalishda, tadqiqotlarni olib oorishda quyidagi metodlardan foydalanilmoqda:Pedagogik kuzatish metodi, Suhbat metodi, Anketa metodi, Intervyu metodi, Ta'lim muassasasi hujjatlarini tahlil qilish metodi, Test metodi, Pedagogik tahlil metodi, Bolalar ijodini o'rganish metodi, Pedagogik tajriba metodi, Matematik-statistik metod. 5. Pedagogikaning metodlari. Pedagogik muammolarni hal qilishda turli-tuman tadqiqot metodlari mavjud.Metod lotincha-mitodos-yo‘l so‘zidan olingan.Ilmiy tadqiqot esa shu metod orqali nazariy, siyosiy, ilmiy, milliy va ijtimoiy hayot hodisalarini bilish maqsadida qizmat qiladi. Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlaridan biror pedagogik muammoni qal qilish maqsadida talaba, o‘qituvchi-tarbiyachi, aspirant-tadqiqotchi va ilmiy xodimlar