PEDAGOGIKA TARIXI FAN SIFATIDA. ENG QADIMGI DAVRLARDAN VII ASRGACHA TA’LIM-TARBIYA VA PEDAGOGIK FIKRLAR Reja: 1.1 “Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari 1.2.Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti. 1.3.Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi 1.1 “Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari Maktab va pedagogika ko‘p asrlik tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan, mazkur davrda pedagogika fani ko‘plab g‘oyalar va konsepsiyalar bilan boyib bordi. “Pedagogika tarixi” faning predmeti - yeng qadimgi zamonlardan to hozirgi kungacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlarning rivojlanish jarayonidir. “Pedagogika tarixi” faning maqsadi-yeng qadimgi zamonlardan to hozirgi kungacha turli tarixiy davrlarda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar taraqqiyotini tizimli yondashuv asosida o‘rganishdan iborat. “Pedagogika tarixi” fanining vazifalari-milliy o‘z-o‘zini anglash, kasbiy rivojlanish bilan bog‘liqlikda umumiy va pedagogik madaniyatni shakllantirish; pedagogik fikrlar rivojini tahlil yetish va tizimlashtirish; pedagogik g‘oyalarni tahlil yetish asosida ularni o‘quv-tarbiya jarayoniga tatbiq yetish. Pedagoka tarixini o‘rganish manbalari-arxeologik yodgorliklar, qo‘lyozmalar, xalq og‘zaki ijodi, adabiy yodgorliklar, hujjatlar, badiiy adabiyot, Sharq va G‘arb mutafakkirlarining asarlari. 1.2.Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti. Pedagogika tarixini davrlashtirish muammosi-pedagogika tarixini davrlashtirishga doir xilma-xil yondashuvlar mavjud. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda pedagogika tarixini o‘rganishga doir yeng keng tarqalgan davrlashtirish o‘zida quyidagi bosqichlarni aks yettiradi: eng qadimgi davrlardan O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgunga qadar; mustaqillikka yerishilgandan to hozirgi kungacha O‘zbekistonda pedagogik fikrlar rivoji; jahon pedagogik fikrlari rivoji (eng qadimgi davrlardan hozirgi kungacha). Biroq pedagogika tarixini insoniyat tarixi bilan bog‘liqlikda o‘rganish maqsadida quyidagi tarzda davrlashtish maqsadga muvofiq: yeng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar; VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O‘rta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar; Sharq Uyg‘onish davrida pedagogik fikrlarning rivojllanishi; XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda tarbiya va maktab; XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda pedagogik fikrlar rivoji; XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji; XIX asrning 2-yarmi – XX asr boshida Turkiston o‘lkasida tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar; 1917-1991 yillardaO‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji; Mustaqil O‘zbekiston ta’lim tizimi. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivoji; eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi; XIX asrning 2-yarmi – XX asrda jahon pedagogika faning rivoji; hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti. Ibtidoiy jamoa tuzumida tarbiya Ibtidoiy jamiyat insoniyat tarixining dastlabki davri bo‘lib, mazkur davrda yozma manbalarning saqlanib qolmaganligi ushbu davrda tarbiyaning amalga oshirilishini arxeologik manbalarga asoslangan holda tahlil yetishni talab yetadi. Ibtidoiy jamoa tuzumi ikki davrga bo‘linadi: 1) ibtidoiy to‘da; 2) o‘rug‘chilik jamoasi. Qadimgi tosh asri Paleolit: Ilk o‘rta so‘nggi mil. av. 700/500-100 ming yilliklar. mil. av. 100-40 ming yilliklar. mil. av. 40-12 ming yilliklar. O‘rta tosh asri Mezolit mil. av.12 – 7 ming yilliklar. Yangi tosh asri Neolit mil. av. 6-4 ming yilliklar. Mis-tosh asri Eneolit mil. av. 4-3 ming yilliklar. Bronza davri Bronza davri mil. av. 3-1 ming yilliklar. Temir asri Ilk temir asri mil. av. X-VIII asrlar. So‘nggi temir asri VII–IV asrlar Insoniyat faoliyatining asosiy turi sifatida tarbiyaning yuzaga kelishi mil.av. 40-35 ming yilliklarda zamonaviy qiyofadagi odamlar (“homo sapiens”- “ongli odam”)ning paydob o‘lishi bilan bog‘liq. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida mehnat tarbiyasi yetakchi o‘rin tutgan. Anashu asosga ko‘ra mehnat bilan bog‘liqlikda kishilar uch guruhga bo‘lingan: 1) bolalar va o‘smirlar; 2) ijtimoiy hayot va mehnatda to‘la ishtirok etuvchilar; 3) keksalar. Co‘nggi paleolitda insoniyat o‘z taraqqiyotida yana bir bosqich yuqori ko‘tarildi. Odamlar ilk to‘da tarzida yashamay qo‘ydilar va qarindosh-urug‘chilik jamoalariga bo‘lindilar. Jamiyatda juft oilalar paydo bo‘ldi, ular ayrim urug‘larni birlashtirib, urug‘ jamoasini tashkil yetdilar. Odamlar g‘orlardan tashqari yerto‘la va chaylasimon uylarda ham yashashga o‘rgandilar. Juft oilalarning paydo bo‘lishi haqida kichik uy-joylarning tarqalishi darak beradi. O‘sha zamon jamoasida ona-ayolning ijtimoiy o‘rni baland bo‘lib, urug‘ uning nomi bilan boshlangan. Ayollar uy, o‘choq va muqaddas olovning yegasi sifatida uy xo‘jaligida hamda bolalarni tarbiyalash jarayonida, o‘choqda o‘tni saqlashda, ovqat pishirishda, ro‘zg‘or buyumlarini, mehnat qurollarini qo‘riqlash, uy-boshpanani asrash paytida muhim vazifalarni bajarganlar. Mezolit davrida O‘zbekistonda qoyatosh suratlari kashf yetilgan. Ularning ba’zisi rang berib cheqilgan, ba’zilari o‘yib ishlangan. Surxondaryo viloyatidagi Zarausoy qoya tasvirlari mezolit davriga oid. Ular qadimgi odamning fikru o‘ylari, atrof-muhit haqidagi tasavvuri, qanday hayvonlarni ovlagani, qaysi mehnat va ov qurollarini qo‘llagani haqida fikr yuritish imkonini beradi. Neolit davrida ona urug‘i matriarxat o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga o‘tadi. Urug‘ jamoalari kattalashadi va ularni bir joyda boqish amri mahol bo‘lib qoladi. Oqibatda urug‘ jamoasidan mayda guruxlar-kichik oilalar ajralib chiqa boshlaydi. O‘rta Osiyo hududida bronza davri miloddan avvalgi 3-mingyillik o‘rtalaridan boshlanadi va miloddan avvalgi 2-mingyillikka kelib o‘z rivojining yuksak darajasiga yetadi. Patriarxat urug‘chilikka o‘tish patriarxal oilaning vujudga kelishiga olib keladi. Sunday oila bir-biriga qarindosh ota urug‘i bo‘yicha yuritiladigan bir necha avlodlardan iborat bo‘ladi. Xalq pedagogikasi – empirik bilimlar sohasi sifatida Xalq pedagogikasi xalq ommasi orasida hukmronlik qiluvchi tarbiyaning maqsadi va vazifalariga bo‘lgan qarashlarni ifodalovchi amaliy pedagogik bilimlar va tajribasining sohasidir. Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari deganda xalq tarbiya tajribasidan joy olgan yempirik pedagogik bilimlar, ma’lumotlar, malakalar va ko‘nikmalarning zamonaviy maktab va oila tarbiyaviy sistemasida bolalar va o‘quvchi-yoshlarni tarbiyalash maqsad va vazifalarini hal yetish uchun zarurligi (qulay shart-sharoiat yaratishi) tushuniladi. Xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari deganda xalq ommasining yoshlarga bilimlar va amaliy ko‘nikmalar berish, ularni ijodiy ishlash uslublari bilan qurollantirish, dunyoqarashlarini o‘stirish va axloqiy nafosat g‘oyalarini yegallashlarida qo‘llab kelgan yempirik pedagogik tajribasini zamonaviy milliy maktab o‘qitash jarayonida qo‘llash uchun qulayligi tushuniladi. Masalan, milliy amaliy san’atga o‘rgatishning xalq orasida tarkib topgan uslubiyotini xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari doirasiga kiritish mumkin. Xususan, ganch va yog‘och o‘ymakorligi, zardo‘zlik, musiqa asboblari yasash, kulolchilik va boshqa ko‘plab amaliy san’at turlarini yegallashning xalq ustalari va chevarlari tomonidan tajribada yaratilgan o‘z usullari, uslub va vositalari mavjud. Ulardan milliy maktabdagi mehnat ta’limi darslarlda yoki to‘garak mashg‘ulotlarida o‘quvchilarga bilimlar va amaliy ko‘nikmalar berishda foydalanish mumkin. O‘zbek xalq poetik ijodida bolalarni oilada va bola yashab turgan muhitda insoniy fazilatlarni tarbiyalashning juda uzoq zamonlardan beri davom yetib kelayotgan o‘ziga xos xilma-xil metod va vositalari mavjud yekanligi ko‘rinadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, xalq ijodi ham shu orqali xalq pedagogikasida qo‘llaniladigan: tushuntirish, namuna ko‘rsatish, odatlantirish (o‘rganish, mashq qildirish), iltimos qilish, tilak-istak bildirish, yolvorish-iltijo qilish, maslahat berish, ko‘ndirish, undash, ma’qullash, rahmat aytish, duo qilish, olqish (oq yo‘l tilash), taqiq qilish, ta’na (gina, o‘pka) qilish, mashara - mazax qilish, majbur qilish, tanbeh berish, koyish, qarg‘ash, qo‘rqitish, uzr so‘rash, ont - qasam ichirish, la’natlash, so‘kish, urish, kaltaklash metodlari bo‘lsa-da, yoshlarning insoniy fazilatlarini tarbiyalashda asosan: o‘git-nasihat, ibrat ko‘rsatish, ma’qullash va maqtash, alqash, mukofotlash, qoralash - qarg‘ish, jismoniy jazo berish kabi metodlardan foydalanilgani ko‘zga tashlanadi. 1.3.Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi “Avesto”dagi ta’limiy-axloqiy g‘oyalar. “Avesto” zardushtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblanib, dastlabki Sharq falsafiy qarashlarini o‘zida aks yettiruvchi manbadir. Unda insonni kamolotga yerishuvida mehnat, yezgulik, insoniylik, soflik, bag‘rikenglik kabi sifatlarning ahamiyati chuqur ifodalangan. Zardushtiylik dinining nomi ushbu din asoschisi Zardusht (turli tillarda Zaratushtra, Zoroastr) ismidan olingan. Uning tug‘ilgan joyi noma’lum. Zardusht miloddan avvalgi 1-mingyillikning birinchi choragida yashagan. Zero, zardushtiylikda axloqiylikning asosi, sahovatlilik belgisi - mehnat deb ko‘rsatilsa, ishyoqmaslik barcha nuqsonlarni keltirib chiqaruvchi sabab yekanligiga urg‘u beriladi. Zardushtiylik yoyilayotgan davrda ibodatxona ham, maxsus ilohiy kitoblar ham bo‘lmagan. Diniy marosimlar ochiq havoda, gulxan yonida ado yetilgan. Keyinchalik kohinlar Zardusht va’zlarini yozib borganlar. Zardusht dini kohinlari bunday diniy matnlarni yod bilganlar va ibodat paytida o‘qiganlar. Zardusht vafotidan bir necha asr o‘tgach barcha diniy marosimlar, madhiya va duolar kitob holiga keltirildi. Bu zardushtiylar muqaddas kitobi «Avesto» yedi. «Avesto» so‘zi «qat’iy qonunlar» ma’nosini bildiradi. Zardushtiylar hayotining asosiy mazmuni xayrli ish, shirin so‘z, olijanob o‘y-fikrdan iborat bo‘lgan. Insonning asosiy burchi adolatli turmush tarzi bo‘lmog‘i kerak. Yaxshilikning yomonlik ustidan g‘alaba qilishini ko‘zlab yashash kerak: yolg‘on gapirmaslik, so‘zning ustidan chiqmoq, faqat yaxshilik qilmoq. Zardusht dini bo‘yicha har bir inson hayot yo‘lini o‘zi belgilaydi; kimga yon bosmoqlik, kimni himoya qilishni o‘zi hal qiladi. Zardushtiylikda olov, yer, suv va havo muqaddas sanaladi. Ularni yomon, yovuz narsalar bilan aralashtirmaslik lozim. Zardusht diniga ko‘ra, atrofdagi dunyo ikki qismdan tashkil topgan: yaxshilik va yomonlik. Bular o‘rtasida azaldan kurash ketadi. Masalan, nur bilan qorong‘ulik, hayot bilan o‘lim, yezgulik bilan yomonlik, qonun bilan qonunsizlik o‘rtasida. “Avesto”dagi ta’limiy-axloqiy g‘oyalar Avesta o‘zida dastlabki Zardushtiylik dini nomi bilan mashhur bo‘lgan muqaddas matnlar toplami iborat. Kitob o‘sha davr lahchasida yozilgan. “Avesto” matnlari ma’lum tartibda joylashgan bo‘lib,umurojaat mazmuniga yega. Avestoning asosiy qismi Yasna deb yuritiladi, Yasna atamasi marosim nomidan olingan. Zardushtiylikka bag‘ishlangan madhiyalardan iborat. Yasnaning asosiy 5 iborat bo‘lib, ularning 17 bobi Gotlar deb yuritiladi. Yasnaning tarkibiy qismi bolgan yeng qadimgi Avesto Avesto tilida yozilgan. Yasnaning matni parchalarida Kichik Avesto bayon qilingan ma’lumotlar orqali nafaqat til haqida, balki o‘sha hududga doir muhim geografik ma’lumotlar aks yetgan. Zardushtiylar hayotining asosiy mazmuni xayrli ish, shirin so‘z, olijanob o‘y- fikrdan iborat bo‘lgan. Insonning asosiy burchi adolatli turmush tarzi bo‘lmog‘i kerak. Yaxshilikning yomonlik ustidan g‘alaba qilishini ko‘zlab yashash kerak: yolg‘on gapirmaslik, so‘zning ustidan chiqmoq, faqat yaxshilik qilmoq. Zardusht dini bo‘yicha har bir inson hayot yo‘lini o‘zi belgilaydi; kimga yon bosmoqlik, kimni himoya qilishni o‘zi hal qiladi. Zardushtiylikda olov, yer, suv va havo muqaddas sanaladi. Ularni yomon, yovuz narsalar bilan aralashtirmaslik lozim. Zardo‘shtiylik axloqining asosiy uchligi Inson Ezgu fikr Ezgu so‘z Ezgu amal O‘rxun-Enasoy yozma yodgorliklarida ta’lim-tarbiya masalalari. VII-VIII asrlarda qabr toshlariga turk-runiy yozuvida o‘yib bitilgan «Urxun-Enasoy» bitiglarida ham bolalarni vatanparvar, xalqparvar, tadbirkor, uddaburon, oqil qilib tarbiyalash masalalariga alohida ye’tibor qaratilgan. Jumladan, Qultegin bitigida turk xalqini uzoqni ko‘ra olmaganligi natijasida Tabg‘ach yeliga qaram bo‘lib qolganligi, kelgusi avlodlar bunday xatoliklarni takrorlamasliklari zarurligi quyidagicha uqtiriladi: «So‘zimni tugal yeshitgil, keyindagi inim, urug‘im, xalqim….. bu so‘zlarni yaxshilab yeshit, diqqat bilan tingla…. Tabg‘ach xalqining so‘zi shirin, ipak kiyimi nafis….ekan. Shirin so‘zi, ipak kiyimi bilan aldab, yiroq xalqni shu holda birlashtirar yekan… Yaxshi dono kishini, yaxshi alp kishini yo‘latmas yekan. Biror kishi adashsa, urug‘i, xalqi, uyi, yopinchig‘igacha qo‘ymas yekan. Shirin so‘ziga, nafis ipagiga aldanib, yey turk xalqi, o‘lding». Pedagog olima A.S.Kaldibekovaning fikricha, bu bitigtoshlarda bolalarni baynalmilallik ruhida tarbiyalash masalasiga ham ye’tibor qaratilgan. Bitigtoshlarda turk xalqining Tabg‘ach xonligiga qarshi olib borgan urushlari ham ifoda yetilgan. Biroq turk xonlari (To‘nyuquq, Qultegin, Bilga hoqon, Eltarish hoqon) Tabg‘ach xonlarining botirligi, siyosatdonligi, ishbilarmonligi, vatanparvar hamda yelsevarligini inkor yetmaydi. Ayni shu jihatlarni turk xalqida mujassam bo‘lishini chin dildan istaydi. Urxun-Enasoy qabr toshlarida yozilishicha Xun qabilalari Oltoy tillar guruhi tegishli bo‘lgan o‘z tillarini boshqa qabilalar bilan muloqotga kirishishning asosiy vositasi deb bilishgan. Ular Turk qabilalarining tamadduni manbasi bo‘lib hisoblanadi. Turk Va Mug‘ul qabilalarning G‘arbga ko‘chish dastlabki davrlari aksetgan. Bu Ural mintaqasini mo‘g‘ul va Sakas qabilalari tomonidan zabt yetilgan, G‘arb tadqiqotchilari izlanishlariga ko‘ra bu xalqlarning tashqi ko‘rinishidagi o‘xshashliklariga asos bo‘lgan.