1
Ilmiybaza.uz
PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEDAGOGIKA
KATEGORIYALARI
KURS ISHI
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………….3-5
I-BOB. PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEADAGOGIKA
KATEGORIYALARI.……………………..
1.1. Pedagogik tadqiqotlarning asosiy kategoriyalari va tushunchalari …6-14
1.2. Pedagogik tadqiqotlarda ilmiy dalillar ……………………..15-25
Xulosa ………………………………………………………………………..26
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………...27
3
Kirish.
Pedagogika - bu fundamental va amaliy fan. Fundamental va amaliy tadqiqotlar,
avvalo ustuvor maqsadlarni o‘zida ifoda etishi bilan farqlanadi. Fundamental
tadqiqotlarning strategik maqsadi - nazariya va konsepsiyalarni yaratish, qonun va
qonuniyatlarni aniqlash, real obyektlarning ahamiyati va xususiyatlarini
tizimlashtirishdan iborat. Fundamental tadqiqotlar jarayonida obyektlarning nazariy
modellari yaratiladi. Fundamental tadqiqotlar nafaqat ontologik, prognostik, balki
metodologik va evristik funksiyalarni ham bajaradi, ya’ni muammoning tadqiq etish
lozim bo‘lgan yangi qirralarini ochib beradi hamda amaliy tadqiqotlarning evristik
strategiyalari va texnologiyalarini ishlab chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Fan ilmiy bilimlar va ilmiy faoliyat tizimi sifatida natijasi esa, nazariy va amaliy
turdagi yangi ilmiy bilimlarda o‘z ifodasini topadi. Umuman olganda, ilmiy bilim
uchun haqiqat va yangining mavjudligi eng asosiy qadriyatdir. Ilm madaniyatning
komponenti sifatida ijtimoiy- madaniy nuqtai nazardan asoslangan, muayyan tarixiy
va madaniy kontekst, aksiologik doirada rivojlanadi; ikkinchi tomondan esa - ilm
madaniyatni rivojlantirish uchun asos vazifasini bajaradi. Axborotlar globallashuvi
sharoitida fanning turli ma’lumotlar bilan boyib borishi, axborotlarni tahlil va talqin
qilishga erkinlikning yuqori darajada berilishi boshqa fanlar singari pedagogika
faniga turli nuqtai nazardan, rakursdan qarash tuyg‘usini qaror toptirmoqda. Hatto
so'nggi yillarda mazkur fanga uning tabiatiga mos kelmaydigan tushuncha,
yondashuvlarni zo‘rma-zo‘raki singdirishga urinishlar ham ko‘zga tashlanadi.
Pedagogika fanining fundamental xususiyatini saqlab qolishriing asosiy yo‘li -
uning metodologiyasini aniqlashtirish va to‘g‘ri tushuntirib berishdan iboratdir.
Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev ta’kidlaganidek -
«Ma'lumki, muallimlar hozirgi vaqtda eskicha usulda har 5 yilda malaka
oshiradi. Bundan buyon ularning, «hayot davomida o‘qish» tamoyili asosida, o‘z
malakasini uzluksiz oshirib borishi yo‘lga qo‘yiladi. Shuningdek, o‘qituvchilarning
4
o‘z fanini bilishi, pedagogik mahorati va psixologik tayyorgarligidan kelib chiqib,
toifa berish mezonlari ham qayta ko‘rib chiqiladi. Yana bir bor takrorlayman,
jamiyatda o‘qituvchi kasbi eng nufuzli va obro‘li kasb bo‘lishi lozim.
Muallimlarimiz bolalarga sifatli ta'lim berish va o‘z ustida ishlashdan boshqa narsa
haqida o‘ylarnasligi uchun davlat barcha sharoitlarni yaratib berishi zarur. Shu bois,
o‘qituvchi, murabbiy va metodistlar mehnatiga munosib haq to‘lash bo‘yicha
boshlagan ishlarimiz kelgusi yilda ham davom ettiriladi. Buning uchun xalq ta'limi
xodimlarini rag‘batlantirish hududiy jamg‘armalariga 330 milliard so‘m
yo‘naltiriladi. Shu bilan birga, 240 mingdan ziyod maktab o‘qituvchilariga sinf
rahbarligi uchun ustama to‘lovlar 1,5 barobarga oshirilib, budjetdan 400 milliard
so‘m qo‘shimcha mablag‘ ajratiladi», dedi prezident. Prezidentimiz maktab bilan
kollejlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlash, xususan, ushbu maktabda tajriba
sifatida 11-yillik ta’limni qayta tiklash, uning qoshida o‘quv-kasb kursi tashkil etish
zarurligini ta’kidladi. Yuqori sinflarda bolalar shaxs bo‘lib, jamoa bo‘lib
shakllanadi, dedi davlatimiz rahbari. Ayni o‘sha paytda ularni o‘zlari o‘rgangan
muhitdan ajratib qo‘ymaslik kerak. Bu yoshlarning ruhiyatiga, davomatiga, oxir-
oqibatda ta’lim-tarbiyasiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Shu bois ta’lim
jarayonining usluksizligini ta’minlash, o‘quv dasturlarini takomillashtirish zarur.
Shavkat Mirziyoyev 15-iyun kuni Toshkentda bo‘lib o‘tgan "Ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi" mavzuidagi
anjumanda so‘zlagan nutqida yosh avlod tarbiyasi haqida alohida to‘xtalib o‘tdi.
"Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning
odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq.
Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq
his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un
bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘
zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga
sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya
va faqat tarbiya hisobidan", deya ta’kidladi Prezidentimiz. Bu vazifalar maktab, oila,
mahalla, butun jamoatchilikka katta mas’uliyat yuklaydi. Mamlakatimizda ta’lim-
5
tarbiya sohasining barcha bo‘g‘inlari – maktabgacha ta’lim, maktab, o‘rta maxsus
va oliy ta’lim tizimini takomillashtirish, yangi muassasalar bunyod etish va
mavjudlarini qayta ta’mirlash bo‘yicha olib borilayotgan ishlar yoshlar kamolotida
o‘z samarasini beradi. Muloqot – yunoncha so‘z, so‘zlashuv, suhbatlashuv,
shaxslararo suhbat va fikr olishuv, og‘zaki nutq shakli ikki yoki undan ortiq
shaxslarning so‘zlashuvidir.
6
I-BOB.
PEDAGOGIKA
VA
IJTIMOIY
PEDAGOGIKA
KATEGORIYALAR
1.1. Pedagogik tadqiqotlarning asosiy kategoriyalari va tushunchalari
Pedagogik ijodkorlik va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Ijod deganda keng ma’noda
shaxs yoki jamiyatning tabiiy, ijtimoiy va ma'naviy olarnni insonning maqsad va
vazifalariga, uning ehtiyojlari, istaklari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda
o‘zgartirish
borasidagi
bunyodkor
faolligi
tushuniladi.
Uzoq vaqtlar davomida ijod - bu insonga tabiat ehson etgan noyob qobiliyat, u har
kimga ham berilmaydi, deb hisoblanib kelingan. Aslida ijod - bu insonning moddiy
va ma’naviy boyliklarni yaratish faoliyati bo‘lib, unda inson tafakkuri, xotirasi,
tasavvuri, diqqati va irodasi faol ishtirok etadi hamda butun bilimi, tajribasi va
iste'dodi namoyon bo‘ladi. 0‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida ijod - yaratish,
kashf etish; vujudga keltirish ma’nolarini anglatib, badiiy, iimiy, san’atga oid asar
yoki moddiy boylik yaratish, vujudga keltirish; yaratuvchilik faoliyati hamda
yaratuvchilik faoliyati mahsuli, samarasi ekanligi qayd etib o‘tilgan. Ma'naviyat:
asosiy tushunchalar izohli lug‘atida esa mazkur tushunchaga quyidagi tarzda ta’rif
berilgan: “Ijod (arab. yaratish, kashf etish, vujudga keltirish) - badiiy, ilmiy, amaiiy
asar yoki moddiy boy- likni yaratish, vujudga keltirish. Ijod mohiyatan
yaratuvchanlik faoliyati bo‘lib, inson ma’naviyatining amaldagi ko‘rinishini ifoda
etadi”. Sh.Sharipov o‘quvchilarning kasbiy ijodkorligi uzviyligini tadqiq etish
asosida ijod - insonning fan, texnika, ishlab chiqarish, madaniyat va boshqa
sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘!gan yangilik yaratishi bilan bog‘!iq
murakkab psixologik jarayondir, degan xulosaga kelgan. S.Golovin tomonidan
ishlib chiqilgan amaliyotchi psixolog lug‘atida ijod - yangi qimmatli g‘oyalarni
ishlab chiqishning psixik jarayoni, yangi moddiy va ma’naviy ahamiyatga ega
ne’matlarni yaratish tarzida talqin etilgan. Ijodkorlik - individning ijodkorlik
qobiliyati-noodatiy fikrlarni o‘ylab topish, an’anaviy fikrlash doirasidan
7
chetlashish, muammoli masalalarni tezda xal etish qobiliyatidir. U yangi g‘oyalarni
yaratishga doimo tayyorlik bilan tavsiflanadi va qobiliyat tuzilmasi kornponenti
bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida ijodkorlik tushunchasiga
ijodkor ishi, ijodkorga xos faoliyat; yaratuvchilik tarzida qisqa ta’rif berilgan.
Pedagogik ensiklopedik lug‘atda “Ijodiy faoliyat sifat jihatdan yangini yaratishga
doir inson yoki jamoaviy faoliyat shakli. Ijodiy faoliyatning zaruriy sharti fikrning
egiluvchanligi, tanqidiylik, idrok etishning yaxlitligida aks etadi”, deb izoh berilgan.
Mazkur lug‘atda “ijod” va “ijodkorlik” tushunchalariga alohida ta’rif berilmagan.
Falsafiy,
pedagogik-psixologik
adabiyotlarda
“ijodkorlik”
original,
takrorlanmaydigan, ijtimoiy-tarixiy noyoblik bilan ajralib turuvchi faoliyat turi
sifatida e’tirof etiladi. So‘nggi vaqtlarda “ijodkorlik” tushunchasi bilan birgalikda
“kreativlik” atamasi ham keng qo‘llanilmoqda. Kreativlik - individning qayta ishlov
berish va yaratish bilan aloqador xilma-xil faoliyat turlari, tashabbuskorligi, faolligi,
boshqa kishilar bilan muloqot jarayonida, mental xatti-harakatlarigda namoyon
bo‘ladigan ijodiy salohiyati va qobiliyatlari majmuidir. N.M.Gnatko “ijodkorlik” va
“kreativlik” tushunchalari o‘rtasidagi farqni quyidagi tarzda izohlagan: mazkur
tushunchalar bir doiraga mansub hodisaning ikki jihatini, ya’ni ijodkorlik jarayonli-
natijaviy jihatni, kreativlik subyektivlik bilan bogMiqlikni o‘zida aks ettiradi.
Garchi olim mazkur tushunchalar o‘rtasidagi farqni ajratib ko‘rsatishga harakat
qilgan bo‘lsa ham, biroq ta’rif ancha noaniqlik kasb etgan. Adabiyotlar tahlili
hozirgi vaqtda “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari o‘rtasida qator qarma-
qarshilildar mavjudligini ko‘rsatadi: “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari
sinonim so‘zlar sifatida talqin qilinadi. Ya’ni kreativlik ijod psixologiyasi doirasida
qoMlanilib, mazkur tushuncha alohida ajratib ko‘rsatilmaydi; ijodkorlik yaxlitlikda
madaniy faoliyat bilan bog‘liq, kreativlik esa subyekt uchun yangi imkoniyatlarni
yuzaga chiqarish tarzida tavsiflanadi; kreativlik ijodkorlik masalasini o‘rganishning
alohida jihati sifatida inson salohiyati, ichki resurs bilan bog‘ iiqlik kasb etadi.
Aynan uchinchi yondashuv obyektiv jihatdan o‘rinli bo‘lib, ke- rativlikni
ijodkorlikning o‘ziga xos jihatlaridan biri sifatida qabul qiiish va uning doirasida
mazkur masalani talqin etish maqsadga muvofiq. Respublikamizda o‘quvchiiarning
8
kasbiy ijodkorligi sohasida fundamental tadqiqotlarni amalga oshirgan olim
SH.Sharipovning fikricha, ijodkorlik shaxsda mustaqil fikrlash sifatlari namoyon
bo‘lishining eng asosiy va faol shakli hisoblanib, uni quyidagi belgilariga ko‘ra
tasniflash mumkin: ijod turi (texnik, texnologik, tashkilotchilik, iqtisodiy, iiti- moiy,
ma’naviy, pedagogik, didaktik, kasbiy, aralash); ijod darajasi (mono ijod, multi ijod,
mega ijod); ijod qamrovi (ixtisoslik, muU- xassislik, bilim sohasi, tarmoqlararo,
milliy, mintaqaviy, mintaqalararo, xalqaro); ijodning davomiyligi (qisqa muddatli,
o‘rta muddatli, uzoq muddatli); ijodning shakli (innovatsion, ilmiy-tadqiqotchilik,
ta’iimiy, investitsion, aralash); umumiy jihatlariga ko‘ra (yangi g‘oya!arni hayotga
tatbiq etish; prinsipial jihatdan yangi yechimlarni ilgari surish; yangilikni amaliy
qo‘llash); yaratilgan ijod mahsulining ma’nosi va murakkabligiga ko‘ra
(ratsionalizatorlik taklifi; ixtiro; kashfiyot) Ijodkorlikni tasniflashga doir yuqoridagi
yondashuvdan ma’iuin bo‘ladiki, ijodkorlik hamma vaqt subyektning ijodiy
faoliyatini talab etadi. Shu bilan birga mazkur tushunchaga berilgan ta’riflardan
ijodkorlik hodisasini izohlash murakkab ekanligi anglanadi. Ijodiy jarayon o‘zida
ikkita muhim belgini aks ettiradi. Ulardan biri intuitsiya (zehn, fahm-farosat),
ikkinchisi - intuitiv fikrlash jarayonida qoiga kiritirilgan natijani rasmiylashtirishdir.
Faqat uning samarasi anglangan va intuitiv va mantiqiy fikrlash birligi sifatida
manticiy fikrlash vositasida ishlab chiqilganlik bilan tavsiflanadi. Ijodiy jarayon
turli darajada insonning ijtimoiy tashabbuskorliginitig barcha ko‘rinishlari, asosan,
uning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq shakllarida mutlaq o‘z aksini topadi. Ijodiy
salohiyal - bu murakkab integral tushuncha boiib, o‘zida ijtimoiy axloq me’yorlari
va axloqiylik doirasida turii sohalarda faoliyatni amalga oshirishga doir shaxsning
bilim, ko‘nikma, qobiliyat va shaxsiy intilishlari yig‘indisini aks ettiruvchi tabiiy-
genetik. ijtimoiy- shaxsiy va mantiqiy komponentlarni aks ettiradi. Bo‘lajak
defekto- logiarda ijodiy salohiyat shaxsiy qobiliyat, bilim, ko‘nikmalar tizimi
sifatida shaxsiy o‘zlikning ahamiyatini anglash, o‘quv faoliyatiga ijodiy yondashuv,
o‘z-o‘zini namoyon etishga intilish, hayotiy maqsadlarning anglanganligi, ijodiy
faoliyatga yo‘nalganlikda namoyon boiadi. Ijodiy fikrlash insonning muammoli
vaziyat sharoitida obyektiar o‘rtasidagi yangi aloqalarni izlab topish, mavjud
9
tajribalarga asosianib, yangi harakat usullaridan foydalanish, muvaffaqiyatli yechim
topishi uchun zarur jarayon bo'lib, verbal-mantiqiy, ong osti va intuitiv-amaliy
komponentlar birligini aks ettiradi. Ijodiy jarayon tuzilmasida ijodiy fikrlash
motivatsiyasi asosiy 0‘rinni egallaydi. U bilish va subyektiv ahamiyatga ega
motivlarda o‘z ifodasini topadi. Ijodiy fikrlshning asosiy mexanizmi intellektuai
faollikdir. Intellektual faollik shaxs ijodiy salohiyatining muhim tayanch
komponenti sifatida aqliy faoiiyatning intellektuai va motivatsion omillarini aks
ettiradi. Ana shu jihat bilan bog'liqlikda intellektuai faollik uch darajada namoyon
bo‘ladi; reproduktiv,
evristik
va
kreativ.
Ijodiy qobiliyat - bu yangilik yaratish zarurligi va mumkinligini tushunish,
muammoni ifodalay olish, g‘oya farazini ilgari surish uchun kerak boMadigan
bilimlardan foydalanish, farazni nazariy va amaliy tasdiqlash, muammoni hal
qilishni izlash hamda yechimini topish, natijada yangi original mahsulotlar yaratish
(ilmiy kashfiyot, ixtiro, san’at asari, tavsifnoma va boshqalar) sifatlari majmuidir,
P.Ergashev, G.Gozibekova, G.Baykunusovalar ta’kidlab o‘tish~ ganidek, shubxasiz
yuksak ijodiy kobiliyatlar kandaydir yagona va xatto bir necha omilning emas balki
pedagogik-psixologik shart- sharoitlarning kattagina kompleksi maxsulidir. Biroq
ushbu inkor etish kiyin bo‘lgan mulohazani e’tirof kilish, birinchidan, kreativlikni
rivojlantiruvchi bir kator omillarni sun’iy xosii kilishning iloji yo‘q, degani emas,
ikkinchidan, psixik taraqqiyotning kompensatsiya qonu- niga ko‘ra, muayyan
omilning etishmayotgan ta’siri boshka omillar bilan muayyan darajada qoplanishi
mumkinligi ehtimoldan xoli emas. Xususan, bir qator tadqiqotlarda maxsus
uyushtirilgan mashg‘u- lotlar yordamida shaxs ijodiy qobiliyati taraqqiyotida ijobiy
dinami- kaga erishish mumkinligi isbotlanmoqda. Jumladan, o‘quvchilar bilan art-
terapiya va improvizatsiya usullari vositasida amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazilganda
kreativlikning qator ko'rsatkichlari bo'yicha sezilarli o'sishga erishish mumkinligini
ko'rsatdi.Ijodiy faoliyat - bu subyekt faoliyatining o‘z mehnatiga (ishdan qoniqish,
uni bajarish jarayonida yangilikka intilish, muammo yechimini topishda ijodiy
motivatsiya) munosabati va masalani ijodiy hal etish (awal o‘zlashtirilgan bilim,
ko‘nikma va malakalarni hamda faoliyat usullarini yangi holatga mustaqil
10
ko‘chirish, muammoli, ma’lum obyektni yangi funksiyasini ko‘ra bilish)
jarayonidir. Ijodiy faoliyat o‘zida quyidagi muhim jihatlarni aks ettiradi: tizim ichida
va tizim o‘rtasidagi bilim va ko‘nikmalarni yangi tizimga qisqa va uzoq muddat
ichida o‘tkazishni mustaqil amalga oshirish; kutilmagan vaziyatda (holatda) yangi
muammoni ko‘ra bilish; obyekt tuzilishini ko‘ra bilish; muammoni hal etishda
muqobillikni hisobga olish; yangi muammolarning yechimini izlab topishni ijodiy
faoliyatning
avvaldan
ma’lum
boMgan
usullari
bilan
uyg‘unlashtirish;
muammolarni hal etishda butunlay yangicha yondashuvni qaror toptirish. Pedagogik
ijodkorlik o‘qituvchi bilimlarining chuqur va keng bo‘lishini, ushbu bilimlarning
tanqidiy o‘zlashtirilishi va yangicha qo‘llanishini, bilim va intuitsiyaga asoslangan
yangiliklar yaratishga qodirlikni, bir paytning o‘zida ko‘plab variantlarni ko‘ra
bilish va maqbullarini tanlab olish malakasini taqozo etadi. Tahlil natijalari
pedagogik ijodkorlikning quyidagi muhim jihatlarini ajratib ko‘rsatish imkonini
berdi: pedagog ijodkorligining harakatlantiruvchi va yo‘naitiruvchi kuchi bo lgan
pedagogik ijod vaqt va fazoda bir oz cheklangan bo‘Iadi. Ijodiy jarayon bosqichlari
(pedagogik g‘oyaning paydo bo‘lishi, ishlab chiqilishi, amalga oshirilishi va h.k.)
bir-biri bilan ma’lum vaqt oralig‘ida qat’iyan bogiiq boiib, o‘zaro tutashib ketadi.
Bu o‘rinda bir bosqichdan ikkinchisiga tezkor o‘tish talab qilinadi. Pedagog faoliyati
muayyan mavzu, bo‘limni o‘tishga dastur bo‘yicha ajratilgan soatlar chegarasida
ham vaqt jihatdan cheklangan; pedagog ijodiy izlanishlarining natijalari ancha uzoq
vaqtni talab etadi. Moddiy va ma’naviy faoliyat sohasida uning natijalari tez yuzaga
chiqadi va qo‘yilgan maqsad bilan tezda qiyoslash imkoniyati yuzaga keladi.
0‘qituvchi faoliyatining natijalari esa o‘quvchi egallagan bilim, ko‘nikma va
malakalarda, ularning faoliyat turlari va xulq-atvorida o‘z ifodasini topadi hamda
ko‘pincha nihoyatda nisbiy va qisman baholanadi; o‘qituvchining ijodi o‘z
o‘quvchilari va hamkasblari bilan bir maqsadga asoslangan birgalikdagi
hamkorlikdagi faoliyat muhitida kechadi. 0‘qituvchilar va o‘quvchiiar jamoalaridagi
ijodiy izlanish muhiti ijod va ijodkorlikning qudratli rag‘batlantiruvchi omilidir.
Pedagog o‘z sohasining mutaxassisi sifatida ta’lim jarayonida o‘z o‘quvchilariga
o‘quv-bi!ish faoliyatga ijodiy yondashuvini amalga os'niradi; o'qituvchining ijodiy
11
pedagogik imkoniyatlarining namoyon bo‘lishi ta’lim jarayonining metodik va
texnik jihatdan ta’minlanganlik darajasiga bog‘liq; o'qituvchi o‘z hissiy-ruhiy
hoiatini boshqara olishi va o‘quv- chilarida ham shu holatni yarata olish malakasiga
ega bo‘lishi talab qilinadi. 0‘qituvchi o‘quvchilari bilan muloqotni ijodiy jarayon va
o‘zaro muloqot sifatida, o‘quvchilarining tashabbusi va ijodkorligini qo‘llab-
quvvatlagan holda, ularning o‘z-o'zini toiiq namoyon etishiga yordam bergan holda
tuzish
qobiliyatiga
ega
boMishi
kerak.
Intuitsiya va pedagogik tafakkur. Intuitsiya (lot. intuitio - sinchiklab qarayman) -
haqiqatni dalil bilan isbotlarnasdan, bevosita fahm-farosat bilan anglab olish
qobiliyati; fikran ilg‘ab olish yo‘li bilan tajriba doirasidan chiqish, shaxsiy qobiliyati
yoki bilib olinmagan aloqalar, qonuniyatlarni jonli shakida umumiashtirish.
Tadqiqot- chilarning fikricha, intuitsiyaning hissiy, aqliy va mistik turlari bor. Hissiy
intuitsiya deb, aqliy mushohada va boshqa sezgi obrazlariga bog‘liq boimagan holda
tushunchadan oldin keladigan intuitiv sezishga aytiladi. Hodisalarning mohiyatini
birdaniga aql bilan ilg‘ab olish aqliy (intellektual) intuitsiya deyiladi (E. Gusseri).
Ilohiy qudrat bilan muloqot jarayonida vujudga keladigan mutlaqo ongsiz ilohiy
ilhom mistik intuitsiya hisoblanadi (J. Mariten). Intuitsiya - subyektning obyekt
bilan bevosita qo‘shilishib ketishi okibatidir (A.Bergson). Psixoanalizda intuitsiya
ijodning ongsizlikdagi ilk tamoyili deb talqin etiladi (3.Freyd). SHarq falsafasida
intuitsiyani “ilohiy ilhom” yoki “ilohiy zeh” deb atashgan (Ibn Sino). Intuitsiyani
o‘rganib, boshqarib ham bo‘lmaydi. U to‘satdan miyaga kelib qoluvchi fikrdir.
Inson miyasida ro‘y beruvchi refleksiv jarayonlar shu qadar murakkab zanjirli
bogManishlar hosil qiladiki, ba’zan turli sabab-oqibatli zanjirlar tizimidagi halqalar
bir- biriga tutashib ketadi. Shunday tutashuv jarayonida inson miyasiga yarq etib
yangi fikr kelib qoladi. Ana shu holat intuitsiyaning nerv-fiziologik asosi
hisoblanadi. Bu kutilmaganda, behosdan ro‘y berganligi uchun ki- shilar intuitsiyani
ilohiy va g‘ayritabiiy mohiyatga bog‘!ab tushun- tirishga urinishadi, lekin uning
zamirida o‘ziga xos psixik jarayoniar yo- tadi. Intuitsiya inson miyasida ro‘y
beruvchi o‘z-o‘zini sozlash, o‘z- o‘zini muvofiqlash mexanizmi bilan bog'langan.
Miyada muayyan payt- da o‘z-o‘zidan ishlash jarayoni sodir bo‘ladi va u o‘z-o‘zicha
12
yangi bi- limni ishlab chiqadi. Bu jarayonni ongii nazorat qilmaganligimiz tufayli
miyamizga yangi fikr quyilib kelgandek bo‘lib tuyuladi. Asiida bu fikrni miyamiz
o‘zo‘zidan hisoblab chiqqan bo‘Iadi. Mushohada, insayt, intuitsiya mashaqqatli
ilmiy izlanish, yangi faktlarni topish va ularni ilmiy farazlar, tizimlar, nazariyalar va
qonun- larda ratsional, mantiqiy-diskursiv anglab etish bilan bir qatorda, ilmiy
ijodning zarur jihatlari, olimning izlanuvchan, jonli, tirishqoq aqlining doimiy
hamrohlaridir. Buyuk fizik A. Eynshteyn ilmiy ijodda intuitsiya, faraz,
mushohadaning ahamiyatini qayd etgan holda, «Mohiyat e’tibori bilan, faqat
intuitsiyagina chinakam qimmatga egadir», deb ko‘rsatib o‘tgan edi. Insonning
dunyoni bilish, subyektning obyekt bilan o‘zaro ta’sirga kirishish jarayoni o‘ta
murakkab va ziddiyatli jarayondir. U olimdan nafaqat ongli, balki ongsiz faoliyat
ko‘rsatishni ham talab etadi. Insonning ong osti sohasining bilish faoliyati intuitiv
bilish deb ata- ladi. Intuitsiya esa - bu bilish obyektining ayni shartlarda boshqa yo‘l
bilan asoslab boMmaydigan xossalariga bevosita, nomantiqiy tarzda haqqoniy deb
qarashdir. Ilmiy ijodda intuitsiya sezgi va aql-idrok fao- liyatiga qarshilik
ko‘rsatmaydi, balki bilishning hissiy va ratsional jihatlari bilan uzviy bog'lanib,
ularni to‘ldiradi. Subyektning obyekt borlig‘i qonuniyatlarini, uning xossalari va
aloqalarini hissiy va ratsional bilishi ongning ijodiy faolligiga yorqin misol bo‘la
oladi. Ammo ongli darajada sodir boMuvchi insonning ijodiy jarayoni uning
ruhiyatining yanada chuqur - ongsiz va ong osti qatlarnlariga ham kirib boradi.
Hozirgi zamon ilmiy tasavvurlariga ko‘ra, insonning ongsiz ong osti ruhiy faoliyati
sohasi ba’zan ong anglab etmaydigan sezgilar, tasavvurlarni o‘z ichiga oladi. Ong
osti sohasi ma’naviy hayotning tush ko‘rish, gipnoz holati, anglanmagan istaklar,
tashvishli sezgilar, masalan, inson hayotida ko‘ngilsiz hodisa sodir bo‘lishi
arafasidagi tashvishli sezgilarni qamrab oladi. Ruhiyatda ong, ong osti sohasi va
ongli narsalarnirig o‘zaro aloqasi masalalariga psixoanaliz asoschisi Zigmund Freyd
katta e’tibor bergan. Uning fikricha, inson ruhiyati uch sohadan: “U”, “Men”,
“Mendan Us- tun” sohalardan tashkil topgan. “U” - ongsiz mayllarning teran
qatlarni bo'lib, unda gedonizm, lazzatlanish prinsipi etakchilik qiladi. “Men” - bu
shaxsning ong sohasi, ongsiz soha bilan reallik prinsipi hukm suruv- chi tashqi olarn
13
o‘rtasida vositachidir. “Mendan Ustun” soha-bu shaxsning ichki ma’naviyati,
vijdoni, ta’bir joiz bo‘lsa, shaxsning ichki ijtiomiylashish darajasidir. Z.Freyd
eksperimentlar va klinik tadqiqotlar negizida insonning ma’naviy olarnida ongsiz
narsalar, shu jumladan bilish va ijodiy faollikning rolini asoslab berdi.
Ong osti sohasi va intuitsiya ilmiy bilish jarayonida bir-biri bilan uzviy bog‘liq.
Strukturaviy lingvistika sohasidagi yirik mutaxassis, til psixomexanikasi
nazariyasining asoschisi Gyustav Giyom bilish jarayonida hodisalarni aniq ko‘rish,
ularning mohiyatini teran tushunishda in- tuitsiya muhim rol o‘ynaydi, deb e’tirof
etgan. 0‘z ma’ruzalarida Giyom shunday deb qayd etgan: “Intuitiv mexanikada
barcha operatsiyalar ongsiz ravishda sodir bo‘ladi. Ongsizlik, intuitsiya - bir xil
narsalardir, nati- jani ko‘rish imkonini beruvchi til strukturalari bilan tasdiqlanuvchi
intuitiv mexanika operatsiyalarning samaradorligi bizda o‘zimiz boshqara
olmaydigan, kuchi bilimlarimizni oshirishda emas, balki bashorat qilish (luicidite)
qobiliyatimizni kuchaytirishda bo‘lgan faoliyat darajasi mav- judligidan dalolat
beradi”. Q.Abduraximovning fikricha, ongsizlik vaqt oqimi davomida infor-
matsion fazoning o‘zgarishi, axborotlar oqimidagi kamchilikiarni to‘l- dirish,
mental strukturalar o‘z-o‘zining tarkib topishini oxiriga etkazishida sodir bo‘ladi.
Ilmiy tadqiqot ishida faoliyatning avtomat- lashgan, ongli, yarim ongli va ongsiz
holatda nazorat qilinadigan komponentlari - ko‘nikma, malaka va odatlar inson
bilish faoliyatining anglanmagan komponentlari sifatida kognitiv psixologiya
yo‘nalishi o‘rganishi kerak bo‘lgan muammolardan ekanligiga alohida urg‘u
berilgan. Bilish jarayonida anglanmagan (implitsit) bilimlarning anglangan (eksp
o‘tishi ko‘pincha insayt sifatida talqin qilinadi, boshqa bir tomondan esa,
anglanganlikning
nazorat
qilinishi
avtomatik
harakatlarga
o‘tish
bilan
uyg‘unlashadi va malakani shakllantiradi. Ongsizlik tuzilishi bilan bog‘liq nuqtai
nazar asosiga intuitsiyani kiritish uning asosiy komponentlari va mexanizmlari
harakatini yanada aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirish imkonini yaratadi.
Intuitsiyaning turli modallikdagi axborot oqimlari va ularning o‘tmish, hozirgi vaqt
(dolzarb) va potensial holatlarda vujudga kelish darajalari tanlovni universal
integrativ mexanizm sifatida ko‘rish mumkinligidan dalolat beradi. Intuitsiya - bu
14
ijodiy faoliyatning ichki, subyektiv tomoni bo‘lib, unda ongsiz komponent bilish
faoliyati natijalarini umumlashtirish, birlashtirish, tushunib etishga yo‘naltiriladi.
Shu bilan birga, ilmiy ijodda onglilik va ongsizlikning, intuitivning o‘zaro ta’sirini
haddan tashqari soddalashtirib yubormaslik kerak, zotan, bu juda murakkab,
chalkash va ancha mavhum jarayondir. Pedagogik tafakkur. Eng avvalo, “tafakkur”
tushunchasining mohiyatini aniqlashtirib olish zarur. “Falsafa: qomusiy lug‘at”da
“tafakkur” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Tafakkur (arab. - fikrlash,
aqliy bilish) - predmet va hodisalarning umumiy, muhirn xususiyatlarini
aniqlaydigan, ular o‘rtasida ichki, zaruriy aloqalar, qonuniy bog'lanishlarni aks
etadigan bilishning ratsional bosqichi». Psixologiya fanlari doktori, professor
E.G‘oziev esa, mazkur tushunchaning mohiyatini quyidagicha izohlaydi: “Tafakkur
inson aqliy faoliyatining, aqliy zakovotining, ongli harakatining yuksak shakli
hisoblanadi. Tafakkur tevarak-atrofni, ijtimoiy muhitni hamda voqelikni bilish
quroli, shuningdek, insonning keng ko‘larndagi faoliyatini oqilona amalga
oshirishning asosiy sharti hisoblanadi”. E.Z.Usmonovaning fikricha, tafakkur
ijtimoiy hayot sharoitida shakllanadigan jarayon boiib, dastavval keng predmetli
(amaliy) faoliyat tarzida namoyon bo‘ladi, keyinchalik u “aqliy” xatti-harakat
xarakterini oluvchi shaklga aylanadi. Q.Shonazarov “tafakkur” tushunchasining
quyidagi ta’riflar maj- muini taklif etgan: tafakkur voqelikni inson tomonidan
bevosita hissiy idrok qilib bo‘lmaydigan obyektiv xususiyatlari, aloqalari, muno-
sabatlari bilan ongli ravishda aks ettirilishini bildiradi; tafakkur biror tayyor yechimi
yo‘q muammo paydo bo’lganda boshlanadi. Inson biror narsani bilish ehtiyoji paydo
bo‘lganda fikrlay boshlaydi; tafakkur ongning voqelikni aniq, chuqur, to‘!iq va
bevosita umumlashtirib va bevosita aks ettirish (biiish)ga qaratilgan faoliyatidir;
tafakkur bu inson miyasida predmet va hodisalarning o‘z qonuniy aloqalari va
muno- sabatlari bilan umumlashtirib aks ettirish jarayonidir; tafakkur yangilikni
qidirish va ochishga sotsial jihatdan bog/liq, aloqador, analiz, sintez jarayonida
voqelikni bevosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir; tafakkur individni
bilvosita va umumlashgan holda aks ettirishga qaratilgan bilish jarayoni; tafakkur
obyektiv voqelikning faol in’ikosi; bilimlarning tushuricha, mulohaza, fikr, xulosa,
15
nazariya va hakozolar tarzidagi shakllanishi, harakati va rivojlanishidir. “Tafakkur”
tushunchasini tahlil etish asosida uning quyidagi asosiy xususiyatlarga ega ekanligi
haqidagi xulosaga kelingan: 1) unda voqelik abstraklashgan va umumlashgan holda
in’ikos qilinadi. Hissiy bilishdan farqli o‘laioq tafakkur bizga predmetning
nomuhim, ikkinchi darajali belgilaridan chetlashgan, mavhumlashgan holda
e’tiborimizni uning umumiy, muhim, takrorlanib turuvchi xususiyatlariga va
munosabatlariga qaratishimizga imkon beradi; 2) tafakkur borliqni bilvosita aks
ettiradi. Unda yangi bilimlar tajribaga har safar murojaat etmasdan, mavjud
bilimlarga tayangan holda hosil qilinadi. Fikrlash bunda predmet va hodisalar
o'rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi; 3) tafakkur insonning ijodiy faoliyatidan
iborat. Unda bilish jarayoni borliqda real anologiga ega boMmagan narsalar - yuqori
darajada ideallashgan obyektlarni yaratish, ularning eng muhim xususiyatlarini
o‘rganish, hodisalarni oldindan ko‘rish, bashorat qilish imkoniyati vujudga keladi;
4) tafakkur til bilan uzviy aloqada mavjud. Fikr - ideal hodisadir. U faqat tilda -
moddiy hodisada reallashadi, boshqa kishilar bevosita qabul qila oiadigan, his
etadigan shaklga kiradi va odamlarning o‘zaro fikr aimashish vositasiga aylanadi.
Boshqacha aytganda til fikrning bevosita voqe bo‘lish shaklidir.
1.2. PEDAGOGIK TADQIQOTLARDA ILMIY DALILLAR VA
16
ULARNING ROLI
Ilmiy dalilning mantiqiy-gnoseologik mohiyati. Dalil deb haqiqatni
tasdiqlovchi, inkor etib bo‘lmaydigan narsa va hodisalar haqidagi bilimlar
majmuasiga aytiladi. Dalilning asosan ikkita xususiyati bor: hayotiy bo‘lgan real
voqealar, xususiyatlar, munosabatlar. bog‘lanishlar, o‘zgarishlar, jarayonlarni o'zida
ifoda etadi; haqiqatni isbotlovchi fikrlarni to‘laqonligini, inkor etib boimasligini,
reallikka mosligini qaror toptiradi. Tevarak atrofdagi barcha narsa va hodisalarning
mavjudligi, barqarorligi, hodisalarga munosabat kabi jarayonlar dalillarga suyangan
holda tahlil va mushohada qilinadi, Aslida esa dalil bolishi yoki bo‘lmasligi
mumkin. Sababi, shunday narsa va hodisalar borki, ular dalil va isbotni talab
qilmaydi, ularni tasvirlash uchun dalilga murojat qilish shart emas. Ammo, ilmiy
ijodda dalil zaruriy talab hisoblanadi, u fanning ajralmas qismidir, zero fan yangi,
haqiqiy bilimlarni berish uchun dalillarga suyanadi. Har bir ijod namunasi
falsafaning kate- goriyalari bo‘lmish - sabab va oqibat, imkoniyat va voqeilik,
mazmun va shakl, zaruriyat va tasodif, mohiyat va hodisa bir butun xolda hamda
qismlar orqali ularning metodologik xususiyatlaridan foydalanib, o‘z xulosalarini
chiqaradi. Bu xulosalar dalil tushunchasi orqali amalga oshiriiganda ijodda
mustahkam
o‘rinni
egallaydi,
ijod
natijasi
haqiqatga
aylanadi.
Dalil faisafiy kategoriyadir. Demak, u universal xarakterga ega bo‘lib, barcha narsa
va hodisalarga taalluqlidir. U haqiqatni to‘ldiruv- chidir. Ba’zi olimlar dalilni
haqiqat sinonimidir, deb tushuntiradilar. Bu kategoriyalar o‘zaro yaqin boMsalarda,
ular turlicha vazifalarni bajaradilar. Awalo, haqiqat tushunchasi dalil tushunchasiga
nisbatan keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, uning nisbiyligini qo‘shimcha dalillar
bilan to‘idirish mumkin va hokazo. Haqiqatlar dalillarningyig‘indisidir. Dalilning
quyidagi turlari mavjud: Haqiqiy dalil;Yolg‘on dalil;Toliq dalil;
4. To’liq bo'lmagan dalil; Taxminiy dalil; Isbotlanmaydigan dalil;
Isbotlangan dalil; Ilmiy dalil va boshqalar. Dalil turlari voqeilikdagi narsa va
xodisalarning xarakteridan kelib chiqadi. Dalil alohida-alohida olingan narsa va
hodisalarni o'zida aks ettiradi. Umumiy dalilning bo‘lishi mumkin emas, dalil -
konkret va aniqdir. Masalan, haqiqiy dalilda obyekt to‘g‘risida to‘la tavsif
17
mujassamlangandir va tavsif haqiqatga zid kelmaydi, balki qonun va qonuniyatlar
asosida vujudga kelgan bo‘ladi. Yolg‘on dalil esa buning aksi bo‘lib, qonunlar va
qonuniyatga mos emasdir. U faqat insonning tafakkurida aks etadi, xolos. Yolg‘on
dalillar shubhali bo‘lib, ularni bir necha bor tekshirish, aniqlash talab etiladi.
Yolg‘on dalillar inson tomonidan nojo‘ya ish va faoliyatlar jarayonida qoMlaniladi.
Ammo, yolg‘on dalillardan voz kechib bo‘lmaydi, ularning foydali tomonlarini olib,
hayotga tatbiq etish lozim. Masalan, shunday voqea va narsalar boMadiki, ular
to‘g‘risida (vaziyatga qarab) yolg‘on dalil aytishga to'g'ri keladi, ya'ni ikkala
qarama-qarshi tomonlarni moslashtirish, uyg‘un- lashtirish uchun vaqtinchayolg‘on
dalildan foydalanish mumkin. Bu bilan, albatta, yolg‘on dalillar ilmiy ijodning asosi
ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. ToMiq bo‘lmagan dalillar tug‘risida
so‘z yuritganda, izlanuvchi o‘z fikrining ilmiyligini isbotlash uchun qo‘shimcha
dalillar topishga xarakat qiladi. Qo‘shimcha dalillar esa to‘liq bo‘lmagan dalilni
to‘liq dalilga aylanguncha unga ko‘maklashadi. Qo‘shimcha dalillar ilmiy ijodda
katta ahamiyatga egadir. Ilmiy ijodda shunday dalillar ham borki, ularni qayta
isbotlashga to‘g‘ri keladi. Chunki davr o‘tishi bilan har qanday dalil qayta
isbotlanishni talab etadi. Bu holat, ayniqsa, ilmiy kashfiyotlarni ochishda ko‘proq
ko‘zda
tashlanadi.
Isbotlangan
dalillardan
amaliyotda
to‘g‘ridan
to‘g‘ri
foydalaniladi. Ilmiy ijod ilmiy dalillar negizida ish yuritadi, faoliyat ko‘rsatadi.
Ilmiy ijodda dalillarga erishish og‘ir va mashaqqatli mehnatni talab etadi, vaqt va
sabrlilikni istaydi.Dalillarni qoiga kiritish bevosita va bilvosita bo‘!ishi mumkin.
Ikkaia jarayon ham zaruriy holatdir. Bevosita dallilarni qo‘lga kiritishda narsa va
hodisalarning o‘z holati, taraqqiyoti, rivojlanishi kifoya qiladi. Bilvosita dallilarni
qo‘lga kiritishda ma’lum shart-sharoitlar, qo‘shimcha ashyolar, texnik vositalar,
ko‘rgazmali qurollar talab etiladi. Demak, dallilarni qo‘!ga kiritish subyektiv va
obyektiv shart-sharoitlarga bogiiqdir. Dalil insonning bilim doirasini kengaytiradi,
bilim esa insonning ajralmas qismidir. Moddiy olarn oddiy bilim asosi bo'lgan
cheksiz, rang-barang narsa va hodisalarning yig‘indisidan iboratdek bo‘lib
ko‘rinadi. Ammo oddiy kuzatish asosida hodisalarning mohiyatini bilish mumkin
emas. Agar bilish oddiy kuzatishdangina iborat boMsa, u vaqtda biz hodisalarning
18
qonun va qonuniyatlarini asio bila olmas edik. Shu sababli ham, dalilning asosiy
vazifasi moddiy olarnni bilishda ishtirok etib, u to‘g‘risida inkor etib boMmaydigan
fikrlar tasdig‘ini berishdir. Olarn va uning qonuniyatlarini bilish osonlikcha
kechmaydi. Olarnni bilish g‘oyat murakkab jaravondir.U haqiqiy ilmiy dalilni,
ijodni talab etadi. Dalillar farazlarni tahlil qilish uchun ham asosdir. CHunki farazlar
hali haqiqiy ilm emas. Farazlar ham bilishning ma’lum chegarasi bo‘lsa- da, inson
farazlarga asoslanib faoliyat ko‘rsatmaydi. Farazlarning haqiqiyligini tekshirish,
aniqlash dalillar yordamida amalga oshadi. Farazlarni hayotiyligini tasdiqlash yoki
inkor qilish voqeilikning xarakteriga qarab tajriba yoki kuzatish, moddellashtirish,
mantiqiy yondoshishlar orqali amalga oshiriladi. Har bir tadqiqot, ma’lumki,
farazlarni o‘rtaga tashlash bilan boshlanadi. Bu farazlar tadqiqot negizini tashkil
etsa-da, dalilga muhtoj. Ana shu dalil orqali tadqiqot natijasi ko‘rinadi. Ta’kidlash
lozimki, nazariyalar ham dalillar yordamida o‘rtaga tashlanadi va o‘z navbatida
isbotlanadi. Nazariyalar dalilsiz, dalillar nazariyasiz bo‘lishi mumkin emas. Aks
holda nazariyalar inson miyasidagi mulohazalardan iborat bo‘lib qolaveradi.
Zamonaviy ilmiy tadqiqot amalga oshirilishidan avval metodologik jihatdan
asoslangan bo‘lishi kerak (E.G.Yudin). Aslida tadqiqotni loyihalashtirish
bosqichidayoq izlanuvchi mavzu va muammoning dolzarbligi, obyekt, predmet,
maqsad, vazifalar, tadqiqot usullari, tadqiqot mantig‘i, ilmiy yangilig, amaliy
natijalari, tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati kabi metodologik me’yorlar bilan ish
ko‘radi, metodologik vositalar jamlanmasini tuzadi va aynan ushbu vositalar
(yondashuvlar, usular, mezonlar) ilmiy natija olish uchun qulay va samarali
hisoblanadi.
Umumiy
va
me’yoriy
metodologiuada,
aniq-ilmiy
fan
metodologiyasida turli darajali metodologik vositalar - me’yor, aniq o‘!cham,
standart, mezonlari ishlab chiqilgan. Bu esa paradigma deb ataladi. Paradigma
(grekcha, paradeigma) so‘zining o‘zi keng ma’noda turmush va fikrlashining biror
sohasining fundamental asoslarini aniqlab beruvchi o‘ziga xos tuzilishga ega
nazariya deb izohlanadi. Pedagogikada paradigma atamasining ikki xil ma’nosini
ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu faylasuf T.Kunning klassik ta’li- motiga
yaqin bo‘lib, umummilliy tushuncha hisoblangan paradigmalar ilmiy faoliyat
