PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEDAGOGIKA KATEGORIYALARI (Pedagogik tadqiqotlarning asosiy kategoriyalari va tushunchalari)

Yuklangan vaqt

2024-05-06

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

54,1 KB


1 Ilmiybaza.uz PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEDAGOGIKA KATEGORIYALARI KURS ISHI 1 Ilmiybaza.uz PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEDAGOGIKA KATEGORIYALARI KURS ISHI MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………….3-5 I-BOB. PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEADAGOGIKA KATEGORIYALARI.…………………….. 1.1. Pedagogik tadqiqotlarning asosiy kategoriyalari va tushunchalari …6-14 1.2. Pedagogik tadqiqotlarda ilmiy dalillar ……………………..15-25 Xulosa ………………………………………………………………………..26 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………...27 MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………….3-5 I-BOB. PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEADAGOGIKA KATEGORIYALARI.…………………….. 1.1. Pedagogik tadqiqotlarning asosiy kategoriyalari va tushunchalari …6-14 1.2. Pedagogik tadqiqotlarda ilmiy dalillar ……………………..15-25 Xulosa ………………………………………………………………………..26 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………...27 3 Kirish. Pedagogika - bu fundamental va amaliy fan. Fundamental va amaliy tadqiqotlar, avvalo ustuvor maqsadlarni o‘zida ifoda etishi bilan farqlanadi. Fundamental tadqiqotlarning strategik maqsadi - nazariya va konsepsiyalarni yaratish, qonun va qonuniyatlarni aniqlash, real obyektlarning ahamiyati va xususiyatlarini tizimlashtirishdan iborat. Fundamental tadqiqotlar jarayonida obyektlarning nazariy modellari yaratiladi. Fundamental tadqiqotlar nafaqat ontologik, prognostik, balki metodologik va evristik funksiyalarni ham bajaradi, ya’ni muammoning tadqiq etish lozim bo‘lgan yangi qirralarini ochib beradi hamda amaliy tadqiqotlarning evristik strategiyalari va texnologiyalarini ishlab chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Fan ilmiy bilimlar va ilmiy faoliyat tizimi sifatida natijasi esa, nazariy va amaliy turdagi yangi ilmiy bilimlarda o‘z ifodasini topadi. Umuman olganda, ilmiy bilim uchun haqiqat va yangining mavjudligi eng asosiy qadriyatdir. Ilm madaniyatning komponenti sifatida ijtimoiy- madaniy nuqtai nazardan asoslangan, muayyan tarixiy va madaniy kontekst, aksiologik doirada rivojlanadi; ikkinchi tomondan esa - ilm madaniyatni rivojlantirish uchun asos vazifasini bajaradi. Axborotlar globallashuvi sharoitida fanning turli ma’lumotlar bilan boyib borishi, axborotlarni tahlil va talqin qilishga erkinlikning yuqori darajada berilishi boshqa fanlar singari pedagogika faniga turli nuqtai nazardan, rakursdan qarash tuyg‘usini qaror toptirmoqda. Hatto so'nggi yillarda mazkur fanga uning tabiatiga mos kelmaydigan tushuncha, yondashuvlarni zo‘rma-zo‘raki singdirishga urinishlar ham ko‘zga tashlanadi. Pedagogika fanining fundamental xususiyatini saqlab qolishriing asosiy yo‘li - uning metodologiyasini aniqlashtirish va to‘g‘ri tushuntirib berishdan iboratdir. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev ta’kidlaganidek - «Ma'lumki, muallimlar hozirgi vaqtda eskicha usulda har 5 yilda malaka oshiradi. Bundan buyon ularning, «hayot davomida o‘qish» tamoyili asosida, o‘z malakasini uzluksiz oshirib borishi yo‘lga qo‘yiladi. Shuningdek, o‘qituvchilarning 3 Kirish. Pedagogika - bu fundamental va amaliy fan. Fundamental va amaliy tadqiqotlar, avvalo ustuvor maqsadlarni o‘zida ifoda etishi bilan farqlanadi. Fundamental tadqiqotlarning strategik maqsadi - nazariya va konsepsiyalarni yaratish, qonun va qonuniyatlarni aniqlash, real obyektlarning ahamiyati va xususiyatlarini tizimlashtirishdan iborat. Fundamental tadqiqotlar jarayonida obyektlarning nazariy modellari yaratiladi. Fundamental tadqiqotlar nafaqat ontologik, prognostik, balki metodologik va evristik funksiyalarni ham bajaradi, ya’ni muammoning tadqiq etish lozim bo‘lgan yangi qirralarini ochib beradi hamda amaliy tadqiqotlarning evristik strategiyalari va texnologiyalarini ishlab chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Fan ilmiy bilimlar va ilmiy faoliyat tizimi sifatida natijasi esa, nazariy va amaliy turdagi yangi ilmiy bilimlarda o‘z ifodasini topadi. Umuman olganda, ilmiy bilim uchun haqiqat va yangining mavjudligi eng asosiy qadriyatdir. Ilm madaniyatning komponenti sifatida ijtimoiy- madaniy nuqtai nazardan asoslangan, muayyan tarixiy va madaniy kontekst, aksiologik doirada rivojlanadi; ikkinchi tomondan esa - ilm madaniyatni rivojlantirish uchun asos vazifasini bajaradi. Axborotlar globallashuvi sharoitida fanning turli ma’lumotlar bilan boyib borishi, axborotlarni tahlil va talqin qilishga erkinlikning yuqori darajada berilishi boshqa fanlar singari pedagogika faniga turli nuqtai nazardan, rakursdan qarash tuyg‘usini qaror toptirmoqda. Hatto so'nggi yillarda mazkur fanga uning tabiatiga mos kelmaydigan tushuncha, yondashuvlarni zo‘rma-zo‘raki singdirishga urinishlar ham ko‘zga tashlanadi. Pedagogika fanining fundamental xususiyatini saqlab qolishriing asosiy yo‘li - uning metodologiyasini aniqlashtirish va to‘g‘ri tushuntirib berishdan iboratdir. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev ta’kidlaganidek - «Ma'lumki, muallimlar hozirgi vaqtda eskicha usulda har 5 yilda malaka oshiradi. Bundan buyon ularning, «hayot davomida o‘qish» tamoyili asosida, o‘z malakasini uzluksiz oshirib borishi yo‘lga qo‘yiladi. Shuningdek, o‘qituvchilarning 4 o‘z fanini bilishi, pedagogik mahorati va psixologik tayyorgarligidan kelib chiqib, toifa berish mezonlari ham qayta ko‘rib chiqiladi. Yana bir bor takrorlayman, jamiyatda o‘qituvchi kasbi eng nufuzli va obro‘li kasb bo‘lishi lozim. Muallimlarimiz bolalarga sifatli ta'lim berish va o‘z ustida ishlashdan boshqa narsa haqida o‘ylarnasligi uchun davlat barcha sharoitlarni yaratib berishi zarur. Shu bois, o‘qituvchi, murabbiy va metodistlar mehnatiga munosib haq to‘lash bo‘yicha boshlagan ishlarimiz kelgusi yilda ham davom ettiriladi. Buning uchun xalq ta'limi xodimlarini rag‘batlantirish hududiy jamg‘armalariga 330 milliard so‘m yo‘naltiriladi. Shu bilan birga, 240 mingdan ziyod maktab o‘qituvchilariga sinf rahbarligi uchun ustama to‘lovlar 1,5 barobarga oshirilib, budjetdan 400 milliard so‘m qo‘shimcha mablag‘ ajratiladi», dedi prezident. Prezidentimiz maktab bilan kollejlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlash, xususan, ushbu maktabda tajriba sifatida 11-yillik ta’limni qayta tiklash, uning qoshida o‘quv-kasb kursi tashkil etish zarurligini ta’kidladi. Yuqori sinflarda bolalar shaxs bo‘lib, jamoa bo‘lib shakllanadi, dedi davlatimiz rahbari. Ayni o‘sha paytda ularni o‘zlari o‘rgangan muhitdan ajratib qo‘ymaslik kerak. Bu yoshlarning ruhiyatiga, davomatiga, oxir- oqibatda ta’lim-tarbiyasiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Shu bois ta’lim jarayonining usluksizligini ta’minlash, o‘quv dasturlarini takomillashtirish zarur. Shavkat Mirziyoyev 15-iyun kuni Toshkentda bo‘lib o‘tgan "Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi" mavzuidagi anjumanda so‘zlagan nutqida yosh avlod tarbiyasi haqida alohida to‘xtalib o‘tdi. "Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan", deya ta’kidladi Prezidentimiz. Bu vazifalar maktab, oila, mahalla, butun jamoatchilikka katta mas’uliyat yuklaydi. Mamlakatimizda ta’lim- 4 o‘z fanini bilishi, pedagogik mahorati va psixologik tayyorgarligidan kelib chiqib, toifa berish mezonlari ham qayta ko‘rib chiqiladi. Yana bir bor takrorlayman, jamiyatda o‘qituvchi kasbi eng nufuzli va obro‘li kasb bo‘lishi lozim. Muallimlarimiz bolalarga sifatli ta'lim berish va o‘z ustida ishlashdan boshqa narsa haqida o‘ylarnasligi uchun davlat barcha sharoitlarni yaratib berishi zarur. Shu bois, o‘qituvchi, murabbiy va metodistlar mehnatiga munosib haq to‘lash bo‘yicha boshlagan ishlarimiz kelgusi yilda ham davom ettiriladi. Buning uchun xalq ta'limi xodimlarini rag‘batlantirish hududiy jamg‘armalariga 330 milliard so‘m yo‘naltiriladi. Shu bilan birga, 240 mingdan ziyod maktab o‘qituvchilariga sinf rahbarligi uchun ustama to‘lovlar 1,5 barobarga oshirilib, budjetdan 400 milliard so‘m qo‘shimcha mablag‘ ajratiladi», dedi prezident. Prezidentimiz maktab bilan kollejlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlash, xususan, ushbu maktabda tajriba sifatida 11-yillik ta’limni qayta tiklash, uning qoshida o‘quv-kasb kursi tashkil etish zarurligini ta’kidladi. Yuqori sinflarda bolalar shaxs bo‘lib, jamoa bo‘lib shakllanadi, dedi davlatimiz rahbari. Ayni o‘sha paytda ularni o‘zlari o‘rgangan muhitdan ajratib qo‘ymaslik kerak. Bu yoshlarning ruhiyatiga, davomatiga, oxir- oqibatda ta’lim-tarbiyasiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Shu bois ta’lim jarayonining usluksizligini ta’minlash, o‘quv dasturlarini takomillashtirish zarur. Shavkat Mirziyoyev 15-iyun kuni Toshkentda bo‘lib o‘tgan "Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi" mavzuidagi anjumanda so‘zlagan nutqida yosh avlod tarbiyasi haqida alohida to‘xtalib o‘tdi. "Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan", deya ta’kidladi Prezidentimiz. Bu vazifalar maktab, oila, mahalla, butun jamoatchilikka katta mas’uliyat yuklaydi. Mamlakatimizda ta’lim- 5 tarbiya sohasining barcha bo‘g‘inlari – maktabgacha ta’lim, maktab, o‘rta maxsus va oliy ta’lim tizimini takomillashtirish, yangi muassasalar bunyod etish va mavjudlarini qayta ta’mirlash bo‘yicha olib borilayotgan ishlar yoshlar kamolotida o‘z samarasini beradi. Muloqot – yunoncha so‘z, so‘zlashuv, suhbatlashuv, shaxslararo suhbat va fikr olishuv, og‘zaki nutq shakli ikki yoki undan ortiq shaxslarning so‘zlashuvidir. 5 tarbiya sohasining barcha bo‘g‘inlari – maktabgacha ta’lim, maktab, o‘rta maxsus va oliy ta’lim tizimini takomillashtirish, yangi muassasalar bunyod etish va mavjudlarini qayta ta’mirlash bo‘yicha olib borilayotgan ishlar yoshlar kamolotida o‘z samarasini beradi. Muloqot – yunoncha so‘z, so‘zlashuv, suhbatlashuv, shaxslararo suhbat va fikr olishuv, og‘zaki nutq shakli ikki yoki undan ortiq shaxslarning so‘zlashuvidir. 6 I-BOB. PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEDAGOGIKA KATEGORIYALAR 1.1. Pedagogik tadqiqotlarning asosiy kategoriyalari va tushunchalari Pedagogik ijodkorlik va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Ijod deganda keng ma’noda shaxs yoki jamiyatning tabiiy, ijtimoiy va ma'naviy olarnni insonning maqsad va vazifalariga, uning ehtiyojlari, istaklari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda o‘zgartirish borasidagi bunyodkor faolligi tushuniladi. Uzoq vaqtlar davomida ijod - bu insonga tabiat ehson etgan noyob qobiliyat, u har kimga ham berilmaydi, deb hisoblanib kelingan. Aslida ijod - bu insonning moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish faoliyati bo‘lib, unda inson tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, diqqati va irodasi faol ishtirok etadi hamda butun bilimi, tajribasi va iste'dodi namoyon bo‘ladi. 0‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida ijod - yaratish, kashf etish; vujudga keltirish ma’nolarini anglatib, badiiy, iimiy, san’atga oid asar yoki moddiy boylik yaratish, vujudga keltirish; yaratuvchilik faoliyati hamda yaratuvchilik faoliyati mahsuli, samarasi ekanligi qayd etib o‘tilgan. Ma'naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug‘atida esa mazkur tushunchaga quyidagi tarzda ta’rif berilgan: “Ijod (arab. yaratish, kashf etish, vujudga keltirish) - badiiy, ilmiy, amaiiy asar yoki moddiy boy- likni yaratish, vujudga keltirish. Ijod mohiyatan yaratuvchanlik faoliyati bo‘lib, inson ma’naviyatining amaldagi ko‘rinishini ifoda etadi”. Sh.Sharipov o‘quvchilarning kasbiy ijodkorligi uzviyligini tadqiq etish asosida ijod - insonning fan, texnika, ishlab chiqarish, madaniyat va boshqa sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘!gan yangilik yaratishi bilan bog‘!iq murakkab psixologik jarayondir, degan xulosaga kelgan. S.Golovin tomonidan ishlib chiqilgan amaliyotchi psixolog lug‘atida ijod - yangi qimmatli g‘oyalarni ishlab chiqishning psixik jarayoni, yangi moddiy va ma’naviy ahamiyatga ega ne’matlarni yaratish tarzida talqin etilgan. Ijodkorlik - individning ijodkorlik qobiliyati-noodatiy fikrlarni o‘ylab topish, an’anaviy fikrlash doirasidan 6 I-BOB. PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEDAGOGIKA KATEGORIYALAR 1.1. Pedagogik tadqiqotlarning asosiy kategoriyalari va tushunchalari Pedagogik ijodkorlik va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Ijod deganda keng ma’noda shaxs yoki jamiyatning tabiiy, ijtimoiy va ma'naviy olarnni insonning maqsad va vazifalariga, uning ehtiyojlari, istaklari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda o‘zgartirish borasidagi bunyodkor faolligi tushuniladi. Uzoq vaqtlar davomida ijod - bu insonga tabiat ehson etgan noyob qobiliyat, u har kimga ham berilmaydi, deb hisoblanib kelingan. Aslida ijod - bu insonning moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish faoliyati bo‘lib, unda inson tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, diqqati va irodasi faol ishtirok etadi hamda butun bilimi, tajribasi va iste'dodi namoyon bo‘ladi. 0‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida ijod - yaratish, kashf etish; vujudga keltirish ma’nolarini anglatib, badiiy, iimiy, san’atga oid asar yoki moddiy boylik yaratish, vujudga keltirish; yaratuvchilik faoliyati hamda yaratuvchilik faoliyati mahsuli, samarasi ekanligi qayd etib o‘tilgan. Ma'naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug‘atida esa mazkur tushunchaga quyidagi tarzda ta’rif berilgan: “Ijod (arab. yaratish, kashf etish, vujudga keltirish) - badiiy, ilmiy, amaiiy asar yoki moddiy boy- likni yaratish, vujudga keltirish. Ijod mohiyatan yaratuvchanlik faoliyati bo‘lib, inson ma’naviyatining amaldagi ko‘rinishini ifoda etadi”. Sh.Sharipov o‘quvchilarning kasbiy ijodkorligi uzviyligini tadqiq etish asosida ijod - insonning fan, texnika, ishlab chiqarish, madaniyat va boshqa sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘!gan yangilik yaratishi bilan bog‘!iq murakkab psixologik jarayondir, degan xulosaga kelgan. S.Golovin tomonidan ishlib chiqilgan amaliyotchi psixolog lug‘atida ijod - yangi qimmatli g‘oyalarni ishlab chiqishning psixik jarayoni, yangi moddiy va ma’naviy ahamiyatga ega ne’matlarni yaratish tarzida talqin etilgan. Ijodkorlik - individning ijodkorlik qobiliyati-noodatiy fikrlarni o‘ylab topish, an’anaviy fikrlash doirasidan 7 chetlashish, muammoli masalalarni tezda xal etish qobiliyatidir. U yangi g‘oyalarni yaratishga doimo tayyorlik bilan tavsiflanadi va qobiliyat tuzilmasi kornponenti bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida ijodkorlik tushunchasiga ijodkor ishi, ijodkorga xos faoliyat; yaratuvchilik tarzida qisqa ta’rif berilgan. Pedagogik ensiklopedik lug‘atda “Ijodiy faoliyat sifat jihatdan yangini yaratishga doir inson yoki jamoaviy faoliyat shakli. Ijodiy faoliyatning zaruriy sharti fikrning egiluvchanligi, tanqidiylik, idrok etishning yaxlitligida aks etadi”, deb izoh berilgan. Mazkur lug‘atda “ijod” va “ijodkorlik” tushunchalariga alohida ta’rif berilmagan. Falsafiy, pedagogik-psixologik adabiyotlarda “ijodkorlik” original, takrorlanmaydigan, ijtimoiy-tarixiy noyoblik bilan ajralib turuvchi faoliyat turi sifatida e’tirof etiladi. So‘nggi vaqtlarda “ijodkorlik” tushunchasi bilan birgalikda “kreativlik” atamasi ham keng qo‘llanilmoqda. Kreativlik - individning qayta ishlov berish va yaratish bilan aloqador xilma-xil faoliyat turlari, tashabbuskorligi, faolligi, boshqa kishilar bilan muloqot jarayonida, mental xatti-harakatlarigda namoyon bo‘ladigan ijodiy salohiyati va qobiliyatlari majmuidir. N.M.Gnatko “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari o‘rtasidagi farqni quyidagi tarzda izohlagan: mazkur tushunchalar bir doiraga mansub hodisaning ikki jihatini, ya’ni ijodkorlik jarayonli- natijaviy jihatni, kreativlik subyektivlik bilan bogMiqlikni o‘zida aks ettiradi. Garchi olim mazkur tushunchalar o‘rtasidagi farqni ajratib ko‘rsatishga harakat qilgan bo‘lsa ham, biroq ta’rif ancha noaniqlik kasb etgan. Adabiyotlar tahlili hozirgi vaqtda “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari o‘rtasida qator qarma- qarshilildar mavjudligini ko‘rsatadi: “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari sinonim so‘zlar sifatida talqin qilinadi. Ya’ni kreativlik ijod psixologiyasi doirasida qoMlanilib, mazkur tushuncha alohida ajratib ko‘rsatilmaydi; ijodkorlik yaxlitlikda madaniy faoliyat bilan bog‘liq, kreativlik esa subyekt uchun yangi imkoniyatlarni yuzaga chiqarish tarzida tavsiflanadi; kreativlik ijodkorlik masalasini o‘rganishning alohida jihati sifatida inson salohiyati, ichki resurs bilan bog‘ iiqlik kasb etadi. Aynan uchinchi yondashuv obyektiv jihatdan o‘rinli bo‘lib, ke- rativlikni ijodkorlikning o‘ziga xos jihatlaridan biri sifatida qabul qiiish va uning doirasida mazkur masalani talqin etish maqsadga muvofiq. Respublikamizda o‘quvchiiarning 7 chetlashish, muammoli masalalarni tezda xal etish qobiliyatidir. U yangi g‘oyalarni yaratishga doimo tayyorlik bilan tavsiflanadi va qobiliyat tuzilmasi kornponenti bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida ijodkorlik tushunchasiga ijodkor ishi, ijodkorga xos faoliyat; yaratuvchilik tarzida qisqa ta’rif berilgan. Pedagogik ensiklopedik lug‘atda “Ijodiy faoliyat sifat jihatdan yangini yaratishga doir inson yoki jamoaviy faoliyat shakli. Ijodiy faoliyatning zaruriy sharti fikrning egiluvchanligi, tanqidiylik, idrok etishning yaxlitligida aks etadi”, deb izoh berilgan. Mazkur lug‘atda “ijod” va “ijodkorlik” tushunchalariga alohida ta’rif berilmagan. Falsafiy, pedagogik-psixologik adabiyotlarda “ijodkorlik” original, takrorlanmaydigan, ijtimoiy-tarixiy noyoblik bilan ajralib turuvchi faoliyat turi sifatida e’tirof etiladi. So‘nggi vaqtlarda “ijodkorlik” tushunchasi bilan birgalikda “kreativlik” atamasi ham keng qo‘llanilmoqda. Kreativlik - individning qayta ishlov berish va yaratish bilan aloqador xilma-xil faoliyat turlari, tashabbuskorligi, faolligi, boshqa kishilar bilan muloqot jarayonida, mental xatti-harakatlarigda namoyon bo‘ladigan ijodiy salohiyati va qobiliyatlari majmuidir. N.M.Gnatko “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari o‘rtasidagi farqni quyidagi tarzda izohlagan: mazkur tushunchalar bir doiraga mansub hodisaning ikki jihatini, ya’ni ijodkorlik jarayonli- natijaviy jihatni, kreativlik subyektivlik bilan bogMiqlikni o‘zida aks ettiradi. Garchi olim mazkur tushunchalar o‘rtasidagi farqni ajratib ko‘rsatishga harakat qilgan bo‘lsa ham, biroq ta’rif ancha noaniqlik kasb etgan. Adabiyotlar tahlili hozirgi vaqtda “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari o‘rtasida qator qarma- qarshilildar mavjudligini ko‘rsatadi: “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari sinonim so‘zlar sifatida talqin qilinadi. Ya’ni kreativlik ijod psixologiyasi doirasida qoMlanilib, mazkur tushuncha alohida ajratib ko‘rsatilmaydi; ijodkorlik yaxlitlikda madaniy faoliyat bilan bog‘liq, kreativlik esa subyekt uchun yangi imkoniyatlarni yuzaga chiqarish tarzida tavsiflanadi; kreativlik ijodkorlik masalasini o‘rganishning alohida jihati sifatida inson salohiyati, ichki resurs bilan bog‘ iiqlik kasb etadi. Aynan uchinchi yondashuv obyektiv jihatdan o‘rinli bo‘lib, ke- rativlikni ijodkorlikning o‘ziga xos jihatlaridan biri sifatida qabul qiiish va uning doirasida mazkur masalani talqin etish maqsadga muvofiq. Respublikamizda o‘quvchiiarning 8 kasbiy ijodkorligi sohasida fundamental tadqiqotlarni amalga oshirgan olim SH.Sharipovning fikricha, ijodkorlik shaxsda mustaqil fikrlash sifatlari namoyon bo‘lishining eng asosiy va faol shakli hisoblanib, uni quyidagi belgilariga ko‘ra tasniflash mumkin: ijod turi (texnik, texnologik, tashkilotchilik, iqtisodiy, iiti- moiy, ma’naviy, pedagogik, didaktik, kasbiy, aralash); ijod darajasi (mono ijod, multi ijod, mega ijod); ijod qamrovi (ixtisoslik, muU- xassislik, bilim sohasi, tarmoqlararo, milliy, mintaqaviy, mintaqalararo, xalqaro); ijodning davomiyligi (qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli); ijodning shakli (innovatsion, ilmiy-tadqiqotchilik, ta’iimiy, investitsion, aralash); umumiy jihatlariga ko‘ra (yangi g‘oya!arni hayotga tatbiq etish; prinsipial jihatdan yangi yechimlarni ilgari surish; yangilikni amaliy qo‘llash); yaratilgan ijod mahsulining ma’nosi va murakkabligiga ko‘ra (ratsionalizatorlik taklifi; ixtiro; kashfiyot) Ijodkorlikni tasniflashga doir yuqoridagi yondashuvdan ma’iuin bo‘ladiki, ijodkorlik hamma vaqt subyektning ijodiy faoliyatini talab etadi. Shu bilan birga mazkur tushunchaga berilgan ta’riflardan ijodkorlik hodisasini izohlash murakkab ekanligi anglanadi. Ijodiy jarayon o‘zida ikkita muhim belgini aks ettiradi. Ulardan biri intuitsiya (zehn, fahm-farosat), ikkinchisi - intuitiv fikrlash jarayonida qoiga kiritirilgan natijani rasmiylashtirishdir. Faqat uning samarasi anglangan va intuitiv va mantiqiy fikrlash birligi sifatida manticiy fikrlash vositasida ishlab chiqilganlik bilan tavsiflanadi. Ijodiy jarayon turli darajada insonning ijtimoiy tashabbuskorliginitig barcha ko‘rinishlari, asosan, uning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq shakllarida mutlaq o‘z aksini topadi. Ijodiy salohiyal - bu murakkab integral tushuncha boiib, o‘zida ijtimoiy axloq me’yorlari va axloqiylik doirasida turii sohalarda faoliyatni amalga oshirishga doir shaxsning bilim, ko‘nikma, qobiliyat va shaxsiy intilishlari yig‘indisini aks ettiruvchi tabiiy- genetik. ijtimoiy- shaxsiy va mantiqiy komponentlarni aks ettiradi. Bo‘lajak defekto- logiarda ijodiy salohiyat shaxsiy qobiliyat, bilim, ko‘nikmalar tizimi sifatida shaxsiy o‘zlikning ahamiyatini anglash, o‘quv faoliyatiga ijodiy yondashuv, o‘z-o‘zini namoyon etishga intilish, hayotiy maqsadlarning anglanganligi, ijodiy faoliyatga yo‘nalganlikda namoyon boiadi. Ijodiy fikrlash insonning muammoli vaziyat sharoitida obyektiar o‘rtasidagi yangi aloqalarni izlab topish, mavjud 8 kasbiy ijodkorligi sohasida fundamental tadqiqotlarni amalga oshirgan olim SH.Sharipovning fikricha, ijodkorlik shaxsda mustaqil fikrlash sifatlari namoyon bo‘lishining eng asosiy va faol shakli hisoblanib, uni quyidagi belgilariga ko‘ra tasniflash mumkin: ijod turi (texnik, texnologik, tashkilotchilik, iqtisodiy, iiti- moiy, ma’naviy, pedagogik, didaktik, kasbiy, aralash); ijod darajasi (mono ijod, multi ijod, mega ijod); ijod qamrovi (ixtisoslik, muU- xassislik, bilim sohasi, tarmoqlararo, milliy, mintaqaviy, mintaqalararo, xalqaro); ijodning davomiyligi (qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli); ijodning shakli (innovatsion, ilmiy-tadqiqotchilik, ta’iimiy, investitsion, aralash); umumiy jihatlariga ko‘ra (yangi g‘oya!arni hayotga tatbiq etish; prinsipial jihatdan yangi yechimlarni ilgari surish; yangilikni amaliy qo‘llash); yaratilgan ijod mahsulining ma’nosi va murakkabligiga ko‘ra (ratsionalizatorlik taklifi; ixtiro; kashfiyot) Ijodkorlikni tasniflashga doir yuqoridagi yondashuvdan ma’iuin bo‘ladiki, ijodkorlik hamma vaqt subyektning ijodiy faoliyatini talab etadi. Shu bilan birga mazkur tushunchaga berilgan ta’riflardan ijodkorlik hodisasini izohlash murakkab ekanligi anglanadi. Ijodiy jarayon o‘zida ikkita muhim belgini aks ettiradi. Ulardan biri intuitsiya (zehn, fahm-farosat), ikkinchisi - intuitiv fikrlash jarayonida qoiga kiritirilgan natijani rasmiylashtirishdir. Faqat uning samarasi anglangan va intuitiv va mantiqiy fikrlash birligi sifatida manticiy fikrlash vositasida ishlab chiqilganlik bilan tavsiflanadi. Ijodiy jarayon turli darajada insonning ijtimoiy tashabbuskorliginitig barcha ko‘rinishlari, asosan, uning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq shakllarida mutlaq o‘z aksini topadi. Ijodiy salohiyal - bu murakkab integral tushuncha boiib, o‘zida ijtimoiy axloq me’yorlari va axloqiylik doirasida turii sohalarda faoliyatni amalga oshirishga doir shaxsning bilim, ko‘nikma, qobiliyat va shaxsiy intilishlari yig‘indisini aks ettiruvchi tabiiy- genetik. ijtimoiy- shaxsiy va mantiqiy komponentlarni aks ettiradi. Bo‘lajak defekto- logiarda ijodiy salohiyat shaxsiy qobiliyat, bilim, ko‘nikmalar tizimi sifatida shaxsiy o‘zlikning ahamiyatini anglash, o‘quv faoliyatiga ijodiy yondashuv, o‘z-o‘zini namoyon etishga intilish, hayotiy maqsadlarning anglanganligi, ijodiy faoliyatga yo‘nalganlikda namoyon boiadi. Ijodiy fikrlash insonning muammoli vaziyat sharoitida obyektiar o‘rtasidagi yangi aloqalarni izlab topish, mavjud 9 tajribalarga asosianib, yangi harakat usullaridan foydalanish, muvaffaqiyatli yechim topishi uchun zarur jarayon bo'lib, verbal-mantiqiy, ong osti va intuitiv-amaliy komponentlar birligini aks ettiradi. Ijodiy jarayon tuzilmasida ijodiy fikrlash motivatsiyasi asosiy 0‘rinni egallaydi. U bilish va subyektiv ahamiyatga ega motivlarda o‘z ifodasini topadi. Ijodiy fikrlshning asosiy mexanizmi intellektuai faollikdir. Intellektual faollik shaxs ijodiy salohiyatining muhim tayanch komponenti sifatida aqliy faoiiyatning intellektuai va motivatsion omillarini aks ettiradi. Ana shu jihat bilan bog'liqlikda intellektuai faollik uch darajada namoyon bo‘ladi; reproduktiv, evristik va kreativ. Ijodiy qobiliyat - bu yangilik yaratish zarurligi va mumkinligini tushunish, muammoni ifodalay olish, g‘oya farazini ilgari surish uchun kerak boMadigan bilimlardan foydalanish, farazni nazariy va amaliy tasdiqlash, muammoni hal qilishni izlash hamda yechimini topish, natijada yangi original mahsulotlar yaratish (ilmiy kashfiyot, ixtiro, san’at asari, tavsifnoma va boshqalar) sifatlari majmuidir, P.Ergashev, G.Gozibekova, G.Baykunusovalar ta’kidlab o‘tish~ ganidek, shubxasiz yuksak ijodiy kobiliyatlar kandaydir yagona va xatto bir necha omilning emas balki pedagogik-psixologik shart- sharoitlarning kattagina kompleksi maxsulidir. Biroq ushbu inkor etish kiyin bo‘lgan mulohazani e’tirof kilish, birinchidan, kreativlikni rivojlantiruvchi bir kator omillarni sun’iy xosii kilishning iloji yo‘q, degani emas, ikkinchidan, psixik taraqqiyotning kompensatsiya qonu- niga ko‘ra, muayyan omilning etishmayotgan ta’siri boshka omillar bilan muayyan darajada qoplanishi mumkinligi ehtimoldan xoli emas. Xususan, bir qator tadqiqotlarda maxsus uyushtirilgan mashg‘u- lotlar yordamida shaxs ijodiy qobiliyati taraqqiyotida ijobiy dinami- kaga erishish mumkinligi isbotlanmoqda. Jumladan, o‘quvchilar bilan art- terapiya va improvizatsiya usullari vositasida amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazilganda kreativlikning qator ko'rsatkichlari bo'yicha sezilarli o'sishga erishish mumkinligini ko'rsatdi.Ijodiy faoliyat - bu subyekt faoliyatining o‘z mehnatiga (ishdan qoniqish, uni bajarish jarayonida yangilikka intilish, muammo yechimini topishda ijodiy motivatsiya) munosabati va masalani ijodiy hal etish (awal o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni hamda faoliyat usullarini yangi holatga mustaqil 9 tajribalarga asosianib, yangi harakat usullaridan foydalanish, muvaffaqiyatli yechim topishi uchun zarur jarayon bo'lib, verbal-mantiqiy, ong osti va intuitiv-amaliy komponentlar birligini aks ettiradi. Ijodiy jarayon tuzilmasida ijodiy fikrlash motivatsiyasi asosiy 0‘rinni egallaydi. U bilish va subyektiv ahamiyatga ega motivlarda o‘z ifodasini topadi. Ijodiy fikrlshning asosiy mexanizmi intellektuai faollikdir. Intellektual faollik shaxs ijodiy salohiyatining muhim tayanch komponenti sifatida aqliy faoiiyatning intellektuai va motivatsion omillarini aks ettiradi. Ana shu jihat bilan bog'liqlikda intellektuai faollik uch darajada namoyon bo‘ladi; reproduktiv, evristik va kreativ. Ijodiy qobiliyat - bu yangilik yaratish zarurligi va mumkinligini tushunish, muammoni ifodalay olish, g‘oya farazini ilgari surish uchun kerak boMadigan bilimlardan foydalanish, farazni nazariy va amaliy tasdiqlash, muammoni hal qilishni izlash hamda yechimini topish, natijada yangi original mahsulotlar yaratish (ilmiy kashfiyot, ixtiro, san’at asari, tavsifnoma va boshqalar) sifatlari majmuidir, P.Ergashev, G.Gozibekova, G.Baykunusovalar ta’kidlab o‘tish~ ganidek, shubxasiz yuksak ijodiy kobiliyatlar kandaydir yagona va xatto bir necha omilning emas balki pedagogik-psixologik shart- sharoitlarning kattagina kompleksi maxsulidir. Biroq ushbu inkor etish kiyin bo‘lgan mulohazani e’tirof kilish, birinchidan, kreativlikni rivojlantiruvchi bir kator omillarni sun’iy xosii kilishning iloji yo‘q, degani emas, ikkinchidan, psixik taraqqiyotning kompensatsiya qonu- niga ko‘ra, muayyan omilning etishmayotgan ta’siri boshka omillar bilan muayyan darajada qoplanishi mumkinligi ehtimoldan xoli emas. Xususan, bir qator tadqiqotlarda maxsus uyushtirilgan mashg‘u- lotlar yordamida shaxs ijodiy qobiliyati taraqqiyotida ijobiy dinami- kaga erishish mumkinligi isbotlanmoqda. Jumladan, o‘quvchilar bilan art- terapiya va improvizatsiya usullari vositasida amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazilganda kreativlikning qator ko'rsatkichlari bo'yicha sezilarli o'sishga erishish mumkinligini ko'rsatdi.Ijodiy faoliyat - bu subyekt faoliyatining o‘z mehnatiga (ishdan qoniqish, uni bajarish jarayonida yangilikka intilish, muammo yechimini topishda ijodiy motivatsiya) munosabati va masalani ijodiy hal etish (awal o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni hamda faoliyat usullarini yangi holatga mustaqil 10 ko‘chirish, muammoli, ma’lum obyektni yangi funksiyasini ko‘ra bilish) jarayonidir. Ijodiy faoliyat o‘zida quyidagi muhim jihatlarni aks ettiradi: tizim ichida va tizim o‘rtasidagi bilim va ko‘nikmalarni yangi tizimga qisqa va uzoq muddat ichida o‘tkazishni mustaqil amalga oshirish; kutilmagan vaziyatda (holatda) yangi muammoni ko‘ra bilish; obyekt tuzilishini ko‘ra bilish; muammoni hal etishda muqobillikni hisobga olish; yangi muammolarning yechimini izlab topishni ijodiy faoliyatning avvaldan ma’lum boMgan usullari bilan uyg‘unlashtirish; muammolarni hal etishda butunlay yangicha yondashuvni qaror toptirish. Pedagogik ijodkorlik o‘qituvchi bilimlarining chuqur va keng bo‘lishini, ushbu bilimlarning tanqidiy o‘zlashtirilishi va yangicha qo‘llanishini, bilim va intuitsiyaga asoslangan yangiliklar yaratishga qodirlikni, bir paytning o‘zida ko‘plab variantlarni ko‘ra bilish va maqbullarini tanlab olish malakasini taqozo etadi. Tahlil natijalari pedagogik ijodkorlikning quyidagi muhim jihatlarini ajratib ko‘rsatish imkonini berdi: pedagog ijodkorligining harakatlantiruvchi va yo‘naitiruvchi kuchi bo lgan pedagogik ijod vaqt va fazoda bir oz cheklangan bo‘Iadi. Ijodiy jarayon bosqichlari (pedagogik g‘oyaning paydo bo‘lishi, ishlab chiqilishi, amalga oshirilishi va h.k.) bir-biri bilan ma’lum vaqt oralig‘ida qat’iyan bogiiq boiib, o‘zaro tutashib ketadi. Bu o‘rinda bir bosqichdan ikkinchisiga tezkor o‘tish talab qilinadi. Pedagog faoliyati muayyan mavzu, bo‘limni o‘tishga dastur bo‘yicha ajratilgan soatlar chegarasida ham vaqt jihatdan cheklangan; pedagog ijodiy izlanishlarining natijalari ancha uzoq vaqtni talab etadi. Moddiy va ma’naviy faoliyat sohasida uning natijalari tez yuzaga chiqadi va qo‘yilgan maqsad bilan tezda qiyoslash imkoniyati yuzaga keladi. 0‘qituvchi faoliyatining natijalari esa o‘quvchi egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarda, ularning faoliyat turlari va xulq-atvorida o‘z ifodasini topadi hamda ko‘pincha nihoyatda nisbiy va qisman baholanadi; o‘qituvchining ijodi o‘z o‘quvchilari va hamkasblari bilan bir maqsadga asoslangan birgalikdagi hamkorlikdagi faoliyat muhitida kechadi. 0‘qituvchilar va o‘quvchiiar jamoalaridagi ijodiy izlanish muhiti ijod va ijodkorlikning qudratli rag‘batlantiruvchi omilidir. Pedagog o‘z sohasining mutaxassisi sifatida ta’lim jarayonida o‘z o‘quvchilariga o‘quv-bi!ish faoliyatga ijodiy yondashuvini amalga os'niradi; o'qituvchining ijodiy 10 ko‘chirish, muammoli, ma’lum obyektni yangi funksiyasini ko‘ra bilish) jarayonidir. Ijodiy faoliyat o‘zida quyidagi muhim jihatlarni aks ettiradi: tizim ichida va tizim o‘rtasidagi bilim va ko‘nikmalarni yangi tizimga qisqa va uzoq muddat ichida o‘tkazishni mustaqil amalga oshirish; kutilmagan vaziyatda (holatda) yangi muammoni ko‘ra bilish; obyekt tuzilishini ko‘ra bilish; muammoni hal etishda muqobillikni hisobga olish; yangi muammolarning yechimini izlab topishni ijodiy faoliyatning avvaldan ma’lum boMgan usullari bilan uyg‘unlashtirish; muammolarni hal etishda butunlay yangicha yondashuvni qaror toptirish. Pedagogik ijodkorlik o‘qituvchi bilimlarining chuqur va keng bo‘lishini, ushbu bilimlarning tanqidiy o‘zlashtirilishi va yangicha qo‘llanishini, bilim va intuitsiyaga asoslangan yangiliklar yaratishga qodirlikni, bir paytning o‘zida ko‘plab variantlarni ko‘ra bilish va maqbullarini tanlab olish malakasini taqozo etadi. Tahlil natijalari pedagogik ijodkorlikning quyidagi muhim jihatlarini ajratib ko‘rsatish imkonini berdi: pedagog ijodkorligining harakatlantiruvchi va yo‘naitiruvchi kuchi bo lgan pedagogik ijod vaqt va fazoda bir oz cheklangan bo‘Iadi. Ijodiy jarayon bosqichlari (pedagogik g‘oyaning paydo bo‘lishi, ishlab chiqilishi, amalga oshirilishi va h.k.) bir-biri bilan ma’lum vaqt oralig‘ida qat’iyan bogiiq boiib, o‘zaro tutashib ketadi. Bu o‘rinda bir bosqichdan ikkinchisiga tezkor o‘tish talab qilinadi. Pedagog faoliyati muayyan mavzu, bo‘limni o‘tishga dastur bo‘yicha ajratilgan soatlar chegarasida ham vaqt jihatdan cheklangan; pedagog ijodiy izlanishlarining natijalari ancha uzoq vaqtni talab etadi. Moddiy va ma’naviy faoliyat sohasida uning natijalari tez yuzaga chiqadi va qo‘yilgan maqsad bilan tezda qiyoslash imkoniyati yuzaga keladi. 0‘qituvchi faoliyatining natijalari esa o‘quvchi egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarda, ularning faoliyat turlari va xulq-atvorida o‘z ifodasini topadi hamda ko‘pincha nihoyatda nisbiy va qisman baholanadi; o‘qituvchining ijodi o‘z o‘quvchilari va hamkasblari bilan bir maqsadga asoslangan birgalikdagi hamkorlikdagi faoliyat muhitida kechadi. 0‘qituvchilar va o‘quvchiiar jamoalaridagi ijodiy izlanish muhiti ijod va ijodkorlikning qudratli rag‘batlantiruvchi omilidir. Pedagog o‘z sohasining mutaxassisi sifatida ta’lim jarayonida o‘z o‘quvchilariga o‘quv-bi!ish faoliyatga ijodiy yondashuvini amalga os'niradi; o'qituvchining ijodiy 11 pedagogik imkoniyatlarining namoyon bo‘lishi ta’lim jarayonining metodik va texnik jihatdan ta’minlanganlik darajasiga bog‘liq; o'qituvchi o‘z hissiy-ruhiy hoiatini boshqara olishi va o‘quv- chilarida ham shu holatni yarata olish malakasiga ega bo‘lishi talab qilinadi. 0‘qituvchi o‘quvchilari bilan muloqotni ijodiy jarayon va o‘zaro muloqot sifatida, o‘quvchilarining tashabbusi va ijodkorligini qo‘llab- quvvatlagan holda, ularning o‘z-o'zini toiiq namoyon etishiga yordam bergan holda tuzish qobiliyatiga ega boMishi kerak. Intuitsiya va pedagogik tafakkur. Intuitsiya (lot. intuitio - sinchiklab qarayman) - haqiqatni dalil bilan isbotlarnasdan, bevosita fahm-farosat bilan anglab olish qobiliyati; fikran ilg‘ab olish yo‘li bilan tajriba doirasidan chiqish, shaxsiy qobiliyati yoki bilib olinmagan aloqalar, qonuniyatlarni jonli shakida umumiashtirish. Tadqiqot- chilarning fikricha, intuitsiyaning hissiy, aqliy va mistik turlari bor. Hissiy intuitsiya deb, aqliy mushohada va boshqa sezgi obrazlariga bog‘liq boimagan holda tushunchadan oldin keladigan intuitiv sezishga aytiladi. Hodisalarning mohiyatini birdaniga aql bilan ilg‘ab olish aqliy (intellektual) intuitsiya deyiladi (E. Gusseri). Ilohiy qudrat bilan muloqot jarayonida vujudga keladigan mutlaqo ongsiz ilohiy ilhom mistik intuitsiya hisoblanadi (J. Mariten). Intuitsiya - subyektning obyekt bilan bevosita qo‘shilishib ketishi okibatidir (A.Bergson). Psixoanalizda intuitsiya ijodning ongsizlikdagi ilk tamoyili deb talqin etiladi (3.Freyd). SHarq falsafasida intuitsiyani “ilohiy ilhom” yoki “ilohiy zeh” deb atashgan (Ibn Sino). Intuitsiyani o‘rganib, boshqarib ham bo‘lmaydi. U to‘satdan miyaga kelib qoluvchi fikrdir. Inson miyasida ro‘y beruvchi refleksiv jarayonlar shu qadar murakkab zanjirli bogManishlar hosil qiladiki, ba’zan turli sabab-oqibatli zanjirlar tizimidagi halqalar bir- biriga tutashib ketadi. Shunday tutashuv jarayonida inson miyasiga yarq etib yangi fikr kelib qoladi. Ana shu holat intuitsiyaning nerv-fiziologik asosi hisoblanadi. Bu kutilmaganda, behosdan ro‘y berganligi uchun ki- shilar intuitsiyani ilohiy va g‘ayritabiiy mohiyatga bog‘!ab tushun- tirishga urinishadi, lekin uning zamirida o‘ziga xos psixik jarayoniar yo- tadi. Intuitsiya inson miyasida ro‘y beruvchi o‘z-o‘zini sozlash, o‘z- o‘zini muvofiqlash mexanizmi bilan bog'langan. Miyada muayyan payt- da o‘z-o‘zidan ishlash jarayoni sodir bo‘ladi va u o‘z-o‘zicha 11 pedagogik imkoniyatlarining namoyon bo‘lishi ta’lim jarayonining metodik va texnik jihatdan ta’minlanganlik darajasiga bog‘liq; o'qituvchi o‘z hissiy-ruhiy hoiatini boshqara olishi va o‘quv- chilarida ham shu holatni yarata olish malakasiga ega bo‘lishi talab qilinadi. 0‘qituvchi o‘quvchilari bilan muloqotni ijodiy jarayon va o‘zaro muloqot sifatida, o‘quvchilarining tashabbusi va ijodkorligini qo‘llab- quvvatlagan holda, ularning o‘z-o'zini toiiq namoyon etishiga yordam bergan holda tuzish qobiliyatiga ega boMishi kerak. Intuitsiya va pedagogik tafakkur. Intuitsiya (lot. intuitio - sinchiklab qarayman) - haqiqatni dalil bilan isbotlarnasdan, bevosita fahm-farosat bilan anglab olish qobiliyati; fikran ilg‘ab olish yo‘li bilan tajriba doirasidan chiqish, shaxsiy qobiliyati yoki bilib olinmagan aloqalar, qonuniyatlarni jonli shakida umumiashtirish. Tadqiqot- chilarning fikricha, intuitsiyaning hissiy, aqliy va mistik turlari bor. Hissiy intuitsiya deb, aqliy mushohada va boshqa sezgi obrazlariga bog‘liq boimagan holda tushunchadan oldin keladigan intuitiv sezishga aytiladi. Hodisalarning mohiyatini birdaniga aql bilan ilg‘ab olish aqliy (intellektual) intuitsiya deyiladi (E. Gusseri). Ilohiy qudrat bilan muloqot jarayonida vujudga keladigan mutlaqo ongsiz ilohiy ilhom mistik intuitsiya hisoblanadi (J. Mariten). Intuitsiya - subyektning obyekt bilan bevosita qo‘shilishib ketishi okibatidir (A.Bergson). Psixoanalizda intuitsiya ijodning ongsizlikdagi ilk tamoyili deb talqin etiladi (3.Freyd). SHarq falsafasida intuitsiyani “ilohiy ilhom” yoki “ilohiy zeh” deb atashgan (Ibn Sino). Intuitsiyani o‘rganib, boshqarib ham bo‘lmaydi. U to‘satdan miyaga kelib qoluvchi fikrdir. Inson miyasida ro‘y beruvchi refleksiv jarayonlar shu qadar murakkab zanjirli bogManishlar hosil qiladiki, ba’zan turli sabab-oqibatli zanjirlar tizimidagi halqalar bir- biriga tutashib ketadi. Shunday tutashuv jarayonida inson miyasiga yarq etib yangi fikr kelib qoladi. Ana shu holat intuitsiyaning nerv-fiziologik asosi hisoblanadi. Bu kutilmaganda, behosdan ro‘y berganligi uchun ki- shilar intuitsiyani ilohiy va g‘ayritabiiy mohiyatga bog‘!ab tushun- tirishga urinishadi, lekin uning zamirida o‘ziga xos psixik jarayoniar yo- tadi. Intuitsiya inson miyasida ro‘y beruvchi o‘z-o‘zini sozlash, o‘z- o‘zini muvofiqlash mexanizmi bilan bog'langan. Miyada muayyan payt- da o‘z-o‘zidan ishlash jarayoni sodir bo‘ladi va u o‘z-o‘zicha 12 yangi bi- limni ishlab chiqadi. Bu jarayonni ongii nazorat qilmaganligimiz tufayli miyamizga yangi fikr quyilib kelgandek bo‘lib tuyuladi. Asiida bu fikrni miyamiz o‘zo‘zidan hisoblab chiqqan bo‘Iadi. Mushohada, insayt, intuitsiya mashaqqatli ilmiy izlanish, yangi faktlarni topish va ularni ilmiy farazlar, tizimlar, nazariyalar va qonun- larda ratsional, mantiqiy-diskursiv anglab etish bilan bir qatorda, ilmiy ijodning zarur jihatlari, olimning izlanuvchan, jonli, tirishqoq aqlining doimiy hamrohlaridir. Buyuk fizik A. Eynshteyn ilmiy ijodda intuitsiya, faraz, mushohadaning ahamiyatini qayd etgan holda, «Mohiyat e’tibori bilan, faqat intuitsiyagina chinakam qimmatga egadir», deb ko‘rsatib o‘tgan edi. Insonning dunyoni bilish, subyektning obyekt bilan o‘zaro ta’sirga kirishish jarayoni o‘ta murakkab va ziddiyatli jarayondir. U olimdan nafaqat ongli, balki ongsiz faoliyat ko‘rsatishni ham talab etadi. Insonning ong osti sohasining bilish faoliyati intuitiv bilish deb ata- ladi. Intuitsiya esa - bu bilish obyektining ayni shartlarda boshqa yo‘l bilan asoslab boMmaydigan xossalariga bevosita, nomantiqiy tarzda haqqoniy deb qarashdir. Ilmiy ijodda intuitsiya sezgi va aql-idrok fao- liyatiga qarshilik ko‘rsatmaydi, balki bilishning hissiy va ratsional jihatlari bilan uzviy bog'lanib, ularni to‘ldiradi. Subyektning obyekt borlig‘i qonuniyatlarini, uning xossalari va aloqalarini hissiy va ratsional bilishi ongning ijodiy faolligiga yorqin misol bo‘la oladi. Ammo ongli darajada sodir boMuvchi insonning ijodiy jarayoni uning ruhiyatining yanada chuqur - ongsiz va ong osti qatlarnlariga ham kirib boradi. Hozirgi zamon ilmiy tasavvurlariga ko‘ra, insonning ongsiz ong osti ruhiy faoliyati sohasi ba’zan ong anglab etmaydigan sezgilar, tasavvurlarni o‘z ichiga oladi. Ong osti sohasi ma’naviy hayotning tush ko‘rish, gipnoz holati, anglanmagan istaklar, tashvishli sezgilar, masalan, inson hayotida ko‘ngilsiz hodisa sodir bo‘lishi arafasidagi tashvishli sezgilarni qamrab oladi. Ruhiyatda ong, ong osti sohasi va ongli narsalarnirig o‘zaro aloqasi masalalariga psixoanaliz asoschisi Zigmund Freyd katta e’tibor bergan. Uning fikricha, inson ruhiyati uch sohadan: “U”, “Men”, “Mendan Us- tun” sohalardan tashkil topgan. “U” - ongsiz mayllarning teran qatlarni bo'lib, unda gedonizm, lazzatlanish prinsipi etakchilik qiladi. “Men” - bu shaxsning ong sohasi, ongsiz soha bilan reallik prinsipi hukm suruv- chi tashqi olarn 12 yangi bi- limni ishlab chiqadi. Bu jarayonni ongii nazorat qilmaganligimiz tufayli miyamizga yangi fikr quyilib kelgandek bo‘lib tuyuladi. Asiida bu fikrni miyamiz o‘zo‘zidan hisoblab chiqqan bo‘Iadi. Mushohada, insayt, intuitsiya mashaqqatli ilmiy izlanish, yangi faktlarni topish va ularni ilmiy farazlar, tizimlar, nazariyalar va qonun- larda ratsional, mantiqiy-diskursiv anglab etish bilan bir qatorda, ilmiy ijodning zarur jihatlari, olimning izlanuvchan, jonli, tirishqoq aqlining doimiy hamrohlaridir. Buyuk fizik A. Eynshteyn ilmiy ijodda intuitsiya, faraz, mushohadaning ahamiyatini qayd etgan holda, «Mohiyat e’tibori bilan, faqat intuitsiyagina chinakam qimmatga egadir», deb ko‘rsatib o‘tgan edi. Insonning dunyoni bilish, subyektning obyekt bilan o‘zaro ta’sirga kirishish jarayoni o‘ta murakkab va ziddiyatli jarayondir. U olimdan nafaqat ongli, balki ongsiz faoliyat ko‘rsatishni ham talab etadi. Insonning ong osti sohasining bilish faoliyati intuitiv bilish deb ata- ladi. Intuitsiya esa - bu bilish obyektining ayni shartlarda boshqa yo‘l bilan asoslab boMmaydigan xossalariga bevosita, nomantiqiy tarzda haqqoniy deb qarashdir. Ilmiy ijodda intuitsiya sezgi va aql-idrok fao- liyatiga qarshilik ko‘rsatmaydi, balki bilishning hissiy va ratsional jihatlari bilan uzviy bog'lanib, ularni to‘ldiradi. Subyektning obyekt borlig‘i qonuniyatlarini, uning xossalari va aloqalarini hissiy va ratsional bilishi ongning ijodiy faolligiga yorqin misol bo‘la oladi. Ammo ongli darajada sodir boMuvchi insonning ijodiy jarayoni uning ruhiyatining yanada chuqur - ongsiz va ong osti qatlarnlariga ham kirib boradi. Hozirgi zamon ilmiy tasavvurlariga ko‘ra, insonning ongsiz ong osti ruhiy faoliyati sohasi ba’zan ong anglab etmaydigan sezgilar, tasavvurlarni o‘z ichiga oladi. Ong osti sohasi ma’naviy hayotning tush ko‘rish, gipnoz holati, anglanmagan istaklar, tashvishli sezgilar, masalan, inson hayotida ko‘ngilsiz hodisa sodir bo‘lishi arafasidagi tashvishli sezgilarni qamrab oladi. Ruhiyatda ong, ong osti sohasi va ongli narsalarnirig o‘zaro aloqasi masalalariga psixoanaliz asoschisi Zigmund Freyd katta e’tibor bergan. Uning fikricha, inson ruhiyati uch sohadan: “U”, “Men”, “Mendan Us- tun” sohalardan tashkil topgan. “U” - ongsiz mayllarning teran qatlarni bo'lib, unda gedonizm, lazzatlanish prinsipi etakchilik qiladi. “Men” - bu shaxsning ong sohasi, ongsiz soha bilan reallik prinsipi hukm suruv- chi tashqi olarn 13 o‘rtasida vositachidir. “Mendan Ustun” soha-bu shaxsning ichki ma’naviyati, vijdoni, ta’bir joiz bo‘lsa, shaxsning ichki ijtiomiylashish darajasidir. Z.Freyd eksperimentlar va klinik tadqiqotlar negizida insonning ma’naviy olarnida ongsiz narsalar, shu jumladan bilish va ijodiy faollikning rolini asoslab berdi. Ong osti sohasi va intuitsiya ilmiy bilish jarayonida bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Strukturaviy lingvistika sohasidagi yirik mutaxassis, til psixomexanikasi nazariyasining asoschisi Gyustav Giyom bilish jarayonida hodisalarni aniq ko‘rish, ularning mohiyatini teran tushunishda in- tuitsiya muhim rol o‘ynaydi, deb e’tirof etgan. 0‘z ma’ruzalarida Giyom shunday deb qayd etgan: “Intuitiv mexanikada barcha operatsiyalar ongsiz ravishda sodir bo‘ladi. Ongsizlik, intuitsiya - bir xil narsalardir, nati- jani ko‘rish imkonini beruvchi til strukturalari bilan tasdiqlanuvchi intuitiv mexanika operatsiyalarning samaradorligi bizda o‘zimiz boshqara olmaydigan, kuchi bilimlarimizni oshirishda emas, balki bashorat qilish (luicidite) qobiliyatimizni kuchaytirishda bo‘lgan faoliyat darajasi mav- judligidan dalolat beradi”. Q.Abduraximovning fikricha, ongsizlik vaqt oqimi davomida infor- matsion fazoning o‘zgarishi, axborotlar oqimidagi kamchilikiarni to‘l- dirish, mental strukturalar o‘z-o‘zining tarkib topishini oxiriga etkazishida sodir bo‘ladi. Ilmiy tadqiqot ishida faoliyatning avtomat- lashgan, ongli, yarim ongli va ongsiz holatda nazorat qilinadigan komponentlari - ko‘nikma, malaka va odatlar inson bilish faoliyatining anglanmagan komponentlari sifatida kognitiv psixologiya yo‘nalishi o‘rganishi kerak bo‘lgan muammolardan ekanligiga alohida urg‘u berilgan. Bilish jarayonida anglanmagan (implitsit) bilimlarning anglangan (eksp o‘tishi ko‘pincha insayt sifatida talqin qilinadi, boshqa bir tomondan esa, anglanganlikning nazorat qilinishi avtomatik harakatlarga o‘tish bilan uyg‘unlashadi va malakani shakllantiradi. Ongsizlik tuzilishi bilan bog‘liq nuqtai nazar asosiga intuitsiyani kiritish uning asosiy komponentlari va mexanizmlari harakatini yanada aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirish imkonini yaratadi. Intuitsiyaning turli modallikdagi axborot oqimlari va ularning o‘tmish, hozirgi vaqt (dolzarb) va potensial holatlarda vujudga kelish darajalari tanlovni universal integrativ mexanizm sifatida ko‘rish mumkinligidan dalolat beradi. Intuitsiya - bu 13 o‘rtasida vositachidir. “Mendan Ustun” soha-bu shaxsning ichki ma’naviyati, vijdoni, ta’bir joiz bo‘lsa, shaxsning ichki ijtiomiylashish darajasidir. Z.Freyd eksperimentlar va klinik tadqiqotlar negizida insonning ma’naviy olarnida ongsiz narsalar, shu jumladan bilish va ijodiy faollikning rolini asoslab berdi. Ong osti sohasi va intuitsiya ilmiy bilish jarayonida bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Strukturaviy lingvistika sohasidagi yirik mutaxassis, til psixomexanikasi nazariyasining asoschisi Gyustav Giyom bilish jarayonida hodisalarni aniq ko‘rish, ularning mohiyatini teran tushunishda in- tuitsiya muhim rol o‘ynaydi, deb e’tirof etgan. 0‘z ma’ruzalarida Giyom shunday deb qayd etgan: “Intuitiv mexanikada barcha operatsiyalar ongsiz ravishda sodir bo‘ladi. Ongsizlik, intuitsiya - bir xil narsalardir, nati- jani ko‘rish imkonini beruvchi til strukturalari bilan tasdiqlanuvchi intuitiv mexanika operatsiyalarning samaradorligi bizda o‘zimiz boshqara olmaydigan, kuchi bilimlarimizni oshirishda emas, balki bashorat qilish (luicidite) qobiliyatimizni kuchaytirishda bo‘lgan faoliyat darajasi mav- judligidan dalolat beradi”. Q.Abduraximovning fikricha, ongsizlik vaqt oqimi davomida infor- matsion fazoning o‘zgarishi, axborotlar oqimidagi kamchilikiarni to‘l- dirish, mental strukturalar o‘z-o‘zining tarkib topishini oxiriga etkazishida sodir bo‘ladi. Ilmiy tadqiqot ishida faoliyatning avtomat- lashgan, ongli, yarim ongli va ongsiz holatda nazorat qilinadigan komponentlari - ko‘nikma, malaka va odatlar inson bilish faoliyatining anglanmagan komponentlari sifatida kognitiv psixologiya yo‘nalishi o‘rganishi kerak bo‘lgan muammolardan ekanligiga alohida urg‘u berilgan. Bilish jarayonida anglanmagan (implitsit) bilimlarning anglangan (eksp o‘tishi ko‘pincha insayt sifatida talqin qilinadi, boshqa bir tomondan esa, anglanganlikning nazorat qilinishi avtomatik harakatlarga o‘tish bilan uyg‘unlashadi va malakani shakllantiradi. Ongsizlik tuzilishi bilan bog‘liq nuqtai nazar asosiga intuitsiyani kiritish uning asosiy komponentlari va mexanizmlari harakatini yanada aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirish imkonini yaratadi. Intuitsiyaning turli modallikdagi axborot oqimlari va ularning o‘tmish, hozirgi vaqt (dolzarb) va potensial holatlarda vujudga kelish darajalari tanlovni universal integrativ mexanizm sifatida ko‘rish mumkinligidan dalolat beradi. Intuitsiya - bu 14 ijodiy faoliyatning ichki, subyektiv tomoni bo‘lib, unda ongsiz komponent bilish faoliyati natijalarini umumlashtirish, birlashtirish, tushunib etishga yo‘naltiriladi. Shu bilan birga, ilmiy ijodda onglilik va ongsizlikning, intuitivning o‘zaro ta’sirini haddan tashqari soddalashtirib yubormaslik kerak, zotan, bu juda murakkab, chalkash va ancha mavhum jarayondir. Pedagogik tafakkur. Eng avvalo, “tafakkur” tushunchasining mohiyatini aniqlashtirib olish zarur. “Falsafa: qomusiy lug‘at”da “tafakkur” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Tafakkur (arab. - fikrlash, aqliy bilish) - predmet va hodisalarning umumiy, muhirn xususiyatlarini aniqlaydigan, ular o‘rtasida ichki, zaruriy aloqalar, qonuniy bog'lanishlarni aks etadigan bilishning ratsional bosqichi». Psixologiya fanlari doktori, professor E.G‘oziev esa, mazkur tushunchaning mohiyatini quyidagicha izohlaydi: “Tafakkur inson aqliy faoliyatining, aqliy zakovotining, ongli harakatining yuksak shakli hisoblanadi. Tafakkur tevarak-atrofni, ijtimoiy muhitni hamda voqelikni bilish quroli, shuningdek, insonning keng ko‘larndagi faoliyatini oqilona amalga oshirishning asosiy sharti hisoblanadi”. E.Z.Usmonovaning fikricha, tafakkur ijtimoiy hayot sharoitida shakllanadigan jarayon boiib, dastavval keng predmetli (amaliy) faoliyat tarzida namoyon bo‘ladi, keyinchalik u “aqliy” xatti-harakat xarakterini oluvchi shaklga aylanadi. Q.Shonazarov “tafakkur” tushunchasining quyidagi ta’riflar maj- muini taklif etgan: tafakkur voqelikni inson tomonidan bevosita hissiy idrok qilib bo‘lmaydigan obyektiv xususiyatlari, aloqalari, muno- sabatlari bilan ongli ravishda aks ettirilishini bildiradi; tafakkur biror tayyor yechimi yo‘q muammo paydo bo’lganda boshlanadi. Inson biror narsani bilish ehtiyoji paydo bo‘lganda fikrlay boshlaydi; tafakkur ongning voqelikni aniq, chuqur, to‘!iq va bevosita umumlashtirib va bevosita aks ettirish (biiish)ga qaratilgan faoliyatidir; tafakkur bu inson miyasida predmet va hodisalarning o‘z qonuniy aloqalari va muno- sabatlari bilan umumlashtirib aks ettirish jarayonidir; tafakkur yangilikni qidirish va ochishga sotsial jihatdan bog/liq, aloqador, analiz, sintez jarayonida voqelikni bevosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir; tafakkur individni bilvosita va umumlashgan holda aks ettirishga qaratilgan bilish jarayoni; tafakkur obyektiv voqelikning faol in’ikosi; bilimlarning tushuricha, mulohaza, fikr, xulosa, 14 ijodiy faoliyatning ichki, subyektiv tomoni bo‘lib, unda ongsiz komponent bilish faoliyati natijalarini umumlashtirish, birlashtirish, tushunib etishga yo‘naltiriladi. Shu bilan birga, ilmiy ijodda onglilik va ongsizlikning, intuitivning o‘zaro ta’sirini haddan tashqari soddalashtirib yubormaslik kerak, zotan, bu juda murakkab, chalkash va ancha mavhum jarayondir. Pedagogik tafakkur. Eng avvalo, “tafakkur” tushunchasining mohiyatini aniqlashtirib olish zarur. “Falsafa: qomusiy lug‘at”da “tafakkur” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Tafakkur (arab. - fikrlash, aqliy bilish) - predmet va hodisalarning umumiy, muhirn xususiyatlarini aniqlaydigan, ular o‘rtasida ichki, zaruriy aloqalar, qonuniy bog'lanishlarni aks etadigan bilishning ratsional bosqichi». Psixologiya fanlari doktori, professor E.G‘oziev esa, mazkur tushunchaning mohiyatini quyidagicha izohlaydi: “Tafakkur inson aqliy faoliyatining, aqliy zakovotining, ongli harakatining yuksak shakli hisoblanadi. Tafakkur tevarak-atrofni, ijtimoiy muhitni hamda voqelikni bilish quroli, shuningdek, insonning keng ko‘larndagi faoliyatini oqilona amalga oshirishning asosiy sharti hisoblanadi”. E.Z.Usmonovaning fikricha, tafakkur ijtimoiy hayot sharoitida shakllanadigan jarayon boiib, dastavval keng predmetli (amaliy) faoliyat tarzida namoyon bo‘ladi, keyinchalik u “aqliy” xatti-harakat xarakterini oluvchi shaklga aylanadi. Q.Shonazarov “tafakkur” tushunchasining quyidagi ta’riflar maj- muini taklif etgan: tafakkur voqelikni inson tomonidan bevosita hissiy idrok qilib bo‘lmaydigan obyektiv xususiyatlari, aloqalari, muno- sabatlari bilan ongli ravishda aks ettirilishini bildiradi; tafakkur biror tayyor yechimi yo‘q muammo paydo bo’lganda boshlanadi. Inson biror narsani bilish ehtiyoji paydo bo‘lganda fikrlay boshlaydi; tafakkur ongning voqelikni aniq, chuqur, to‘!iq va bevosita umumlashtirib va bevosita aks ettirish (biiish)ga qaratilgan faoliyatidir; tafakkur bu inson miyasida predmet va hodisalarning o‘z qonuniy aloqalari va muno- sabatlari bilan umumlashtirib aks ettirish jarayonidir; tafakkur yangilikni qidirish va ochishga sotsial jihatdan bog/liq, aloqador, analiz, sintez jarayonida voqelikni bevosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir; tafakkur individni bilvosita va umumlashgan holda aks ettirishga qaratilgan bilish jarayoni; tafakkur obyektiv voqelikning faol in’ikosi; bilimlarning tushuricha, mulohaza, fikr, xulosa, 15 nazariya va hakozolar tarzidagi shakllanishi, harakati va rivojlanishidir. “Tafakkur” tushunchasini tahlil etish asosida uning quyidagi asosiy xususiyatlarga ega ekanligi haqidagi xulosaga kelingan: 1) unda voqelik abstraklashgan va umumlashgan holda in’ikos qilinadi. Hissiy bilishdan farqli o‘laioq tafakkur bizga predmetning nomuhim, ikkinchi darajali belgilaridan chetlashgan, mavhumlashgan holda e’tiborimizni uning umumiy, muhim, takrorlanib turuvchi xususiyatlariga va munosabatlariga qaratishimizga imkon beradi; 2) tafakkur borliqni bilvosita aks ettiradi. Unda yangi bilimlar tajribaga har safar murojaat etmasdan, mavjud bilimlarga tayangan holda hosil qilinadi. Fikrlash bunda predmet va hodisalar o'rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi; 3) tafakkur insonning ijodiy faoliyatidan iborat. Unda bilish jarayoni borliqda real anologiga ega boMmagan narsalar - yuqori darajada ideallashgan obyektlarni yaratish, ularning eng muhim xususiyatlarini o‘rganish, hodisalarni oldindan ko‘rish, bashorat qilish imkoniyati vujudga keladi; 4) tafakkur til bilan uzviy aloqada mavjud. Fikr - ideal hodisadir. U faqat tilda - moddiy hodisada reallashadi, boshqa kishilar bevosita qabul qila oiadigan, his etadigan shaklga kiradi va odamlarning o‘zaro fikr aimashish vositasiga aylanadi. Boshqacha aytganda til fikrning bevosita voqe bo‘lish shaklidir. 1.2. PEDAGOGIK TADQIQOTLARDA ILMIY DALILLAR VA 15 nazariya va hakozolar tarzidagi shakllanishi, harakati va rivojlanishidir. “Tafakkur” tushunchasini tahlil etish asosida uning quyidagi asosiy xususiyatlarga ega ekanligi haqidagi xulosaga kelingan: 1) unda voqelik abstraklashgan va umumlashgan holda in’ikos qilinadi. Hissiy bilishdan farqli o‘laioq tafakkur bizga predmetning nomuhim, ikkinchi darajali belgilaridan chetlashgan, mavhumlashgan holda e’tiborimizni uning umumiy, muhim, takrorlanib turuvchi xususiyatlariga va munosabatlariga qaratishimizga imkon beradi; 2) tafakkur borliqni bilvosita aks ettiradi. Unda yangi bilimlar tajribaga har safar murojaat etmasdan, mavjud bilimlarga tayangan holda hosil qilinadi. Fikrlash bunda predmet va hodisalar o'rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi; 3) tafakkur insonning ijodiy faoliyatidan iborat. Unda bilish jarayoni borliqda real anologiga ega boMmagan narsalar - yuqori darajada ideallashgan obyektlarni yaratish, ularning eng muhim xususiyatlarini o‘rganish, hodisalarni oldindan ko‘rish, bashorat qilish imkoniyati vujudga keladi; 4) tafakkur til bilan uzviy aloqada mavjud. Fikr - ideal hodisadir. U faqat tilda - moddiy hodisada reallashadi, boshqa kishilar bevosita qabul qila oiadigan, his etadigan shaklga kiradi va odamlarning o‘zaro fikr aimashish vositasiga aylanadi. Boshqacha aytganda til fikrning bevosita voqe bo‘lish shaklidir. 1.2. PEDAGOGIK TADQIQOTLARDA ILMIY DALILLAR VA 16 ULARNING ROLI Ilmiy dalilning mantiqiy-gnoseologik mohiyati. Dalil deb haqiqatni tasdiqlovchi, inkor etib bo‘lmaydigan narsa va hodisalar haqidagi bilimlar majmuasiga aytiladi. Dalilning asosan ikkita xususiyati bor: hayotiy bo‘lgan real voqealar, xususiyatlar, munosabatlar. bog‘lanishlar, o‘zgarishlar, jarayonlarni o'zida ifoda etadi; haqiqatni isbotlovchi fikrlarni to‘laqonligini, inkor etib boimasligini, reallikka mosligini qaror toptiradi. Tevarak atrofdagi barcha narsa va hodisalarning mavjudligi, barqarorligi, hodisalarga munosabat kabi jarayonlar dalillarga suyangan holda tahlil va mushohada qilinadi, Aslida esa dalil bolishi yoki bo‘lmasligi mumkin. Sababi, shunday narsa va hodisalar borki, ular dalil va isbotni talab qilmaydi, ularni tasvirlash uchun dalilga murojat qilish shart emas. Ammo, ilmiy ijodda dalil zaruriy talab hisoblanadi, u fanning ajralmas qismidir, zero fan yangi, haqiqiy bilimlarni berish uchun dalillarga suyanadi. Har bir ijod namunasi falsafaning kate- goriyalari bo‘lmish - sabab va oqibat, imkoniyat va voqeilik, mazmun va shakl, zaruriyat va tasodif, mohiyat va hodisa bir butun xolda hamda qismlar orqali ularning metodologik xususiyatlaridan foydalanib, o‘z xulosalarini chiqaradi. Bu xulosalar dalil tushunchasi orqali amalga oshiriiganda ijodda mustahkam o‘rinni egallaydi, ijod natijasi haqiqatga aylanadi. Dalil faisafiy kategoriyadir. Demak, u universal xarakterga ega bo‘lib, barcha narsa va hodisalarga taalluqlidir. U haqiqatni to‘ldiruv- chidir. Ba’zi olimlar dalilni haqiqat sinonimidir, deb tushuntiradilar. Bu kategoriyalar o‘zaro yaqin boMsalarda, ular turlicha vazifalarni bajaradilar. Awalo, haqiqat tushunchasi dalil tushunchasiga nisbatan keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, uning nisbiyligini qo‘shimcha dalillar bilan to‘idirish mumkin va hokazo. Haqiqatlar dalillarningyig‘indisidir. Dalilning quyidagi turlari mavjud: Haqiqiy dalil;Yolg‘on dalil;Toliq dalil; 4. To’liq bo'lmagan dalil; Taxminiy dalil; Isbotlanmaydigan dalil; Isbotlangan dalil; Ilmiy dalil va boshqalar. Dalil turlari voqeilikdagi narsa va xodisalarning xarakteridan kelib chiqadi. Dalil alohida-alohida olingan narsa va hodisalarni o'zida aks ettiradi. Umumiy dalilning bo‘lishi mumkin emas, dalil - konkret va aniqdir. Masalan, haqiqiy dalilda obyekt to‘g‘risida to‘la tavsif 16 ULARNING ROLI Ilmiy dalilning mantiqiy-gnoseologik mohiyati. Dalil deb haqiqatni tasdiqlovchi, inkor etib bo‘lmaydigan narsa va hodisalar haqidagi bilimlar majmuasiga aytiladi. Dalilning asosan ikkita xususiyati bor: hayotiy bo‘lgan real voqealar, xususiyatlar, munosabatlar. bog‘lanishlar, o‘zgarishlar, jarayonlarni o'zida ifoda etadi; haqiqatni isbotlovchi fikrlarni to‘laqonligini, inkor etib boimasligini, reallikka mosligini qaror toptiradi. Tevarak atrofdagi barcha narsa va hodisalarning mavjudligi, barqarorligi, hodisalarga munosabat kabi jarayonlar dalillarga suyangan holda tahlil va mushohada qilinadi, Aslida esa dalil bolishi yoki bo‘lmasligi mumkin. Sababi, shunday narsa va hodisalar borki, ular dalil va isbotni talab qilmaydi, ularni tasvirlash uchun dalilga murojat qilish shart emas. Ammo, ilmiy ijodda dalil zaruriy talab hisoblanadi, u fanning ajralmas qismidir, zero fan yangi, haqiqiy bilimlarni berish uchun dalillarga suyanadi. Har bir ijod namunasi falsafaning kate- goriyalari bo‘lmish - sabab va oqibat, imkoniyat va voqeilik, mazmun va shakl, zaruriyat va tasodif, mohiyat va hodisa bir butun xolda hamda qismlar orqali ularning metodologik xususiyatlaridan foydalanib, o‘z xulosalarini chiqaradi. Bu xulosalar dalil tushunchasi orqali amalga oshiriiganda ijodda mustahkam o‘rinni egallaydi, ijod natijasi haqiqatga aylanadi. Dalil faisafiy kategoriyadir. Demak, u universal xarakterga ega bo‘lib, barcha narsa va hodisalarga taalluqlidir. U haqiqatni to‘ldiruv- chidir. Ba’zi olimlar dalilni haqiqat sinonimidir, deb tushuntiradilar. Bu kategoriyalar o‘zaro yaqin boMsalarda, ular turlicha vazifalarni bajaradilar. Awalo, haqiqat tushunchasi dalil tushunchasiga nisbatan keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, uning nisbiyligini qo‘shimcha dalillar bilan to‘idirish mumkin va hokazo. Haqiqatlar dalillarningyig‘indisidir. Dalilning quyidagi turlari mavjud: Haqiqiy dalil;Yolg‘on dalil;Toliq dalil; 4. To’liq bo'lmagan dalil; Taxminiy dalil; Isbotlanmaydigan dalil; Isbotlangan dalil; Ilmiy dalil va boshqalar. Dalil turlari voqeilikdagi narsa va xodisalarning xarakteridan kelib chiqadi. Dalil alohida-alohida olingan narsa va hodisalarni o'zida aks ettiradi. Umumiy dalilning bo‘lishi mumkin emas, dalil - konkret va aniqdir. Masalan, haqiqiy dalilda obyekt to‘g‘risida to‘la tavsif 17 mujassamlangandir va tavsif haqiqatga zid kelmaydi, balki qonun va qonuniyatlar asosida vujudga kelgan bo‘ladi. Yolg‘on dalil esa buning aksi bo‘lib, qonunlar va qonuniyatga mos emasdir. U faqat insonning tafakkurida aks etadi, xolos. Yolg‘on dalillar shubhali bo‘lib, ularni bir necha bor tekshirish, aniqlash talab etiladi. Yolg‘on dalillar inson tomonidan nojo‘ya ish va faoliyatlar jarayonida qoMlaniladi. Ammo, yolg‘on dalillardan voz kechib bo‘lmaydi, ularning foydali tomonlarini olib, hayotga tatbiq etish lozim. Masalan, shunday voqea va narsalar boMadiki, ular to‘g‘risida (vaziyatga qarab) yolg‘on dalil aytishga to'g'ri keladi, ya'ni ikkala qarama-qarshi tomonlarni moslashtirish, uyg‘un- lashtirish uchun vaqtinchayolg‘on dalildan foydalanish mumkin. Bu bilan, albatta, yolg‘on dalillar ilmiy ijodning asosi ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. ToMiq bo‘lmagan dalillar tug‘risida so‘z yuritganda, izlanuvchi o‘z fikrining ilmiyligini isbotlash uchun qo‘shimcha dalillar topishga xarakat qiladi. Qo‘shimcha dalillar esa to‘liq bo‘lmagan dalilni to‘liq dalilga aylanguncha unga ko‘maklashadi. Qo‘shimcha dalillar ilmiy ijodda katta ahamiyatga egadir. Ilmiy ijodda shunday dalillar ham borki, ularni qayta isbotlashga to‘g‘ri keladi. Chunki davr o‘tishi bilan har qanday dalil qayta isbotlanishni talab etadi. Bu holat, ayniqsa, ilmiy kashfiyotlarni ochishda ko‘proq ko‘zda tashlanadi. Isbotlangan dalillardan amaliyotda to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalaniladi. Ilmiy ijod ilmiy dalillar negizida ish yuritadi, faoliyat ko‘rsatadi. Ilmiy ijodda dalillarga erishish og‘ir va mashaqqatli mehnatni talab etadi, vaqt va sabrlilikni istaydi.Dalillarni qoiga kiritish bevosita va bilvosita bo‘!ishi mumkin. Ikkaia jarayon ham zaruriy holatdir. Bevosita dallilarni qo‘lga kiritishda narsa va hodisalarning o‘z holati, taraqqiyoti, rivojlanishi kifoya qiladi. Bilvosita dallilarni qo‘lga kiritishda ma’lum shart-sharoitlar, qo‘shimcha ashyolar, texnik vositalar, ko‘rgazmali qurollar talab etiladi. Demak, dallilarni qo‘!ga kiritish subyektiv va obyektiv shart-sharoitlarga bogiiqdir. Dalil insonning bilim doirasini kengaytiradi, bilim esa insonning ajralmas qismidir. Moddiy olarn oddiy bilim asosi bo'lgan cheksiz, rang-barang narsa va hodisalarning yig‘indisidan iboratdek bo‘lib ko‘rinadi. Ammo oddiy kuzatish asosida hodisalarning mohiyatini bilish mumkin emas. Agar bilish oddiy kuzatishdangina iborat boMsa, u vaqtda biz hodisalarning 17 mujassamlangandir va tavsif haqiqatga zid kelmaydi, balki qonun va qonuniyatlar asosida vujudga kelgan bo‘ladi. Yolg‘on dalil esa buning aksi bo‘lib, qonunlar va qonuniyatga mos emasdir. U faqat insonning tafakkurida aks etadi, xolos. Yolg‘on dalillar shubhali bo‘lib, ularni bir necha bor tekshirish, aniqlash talab etiladi. Yolg‘on dalillar inson tomonidan nojo‘ya ish va faoliyatlar jarayonida qoMlaniladi. Ammo, yolg‘on dalillardan voz kechib bo‘lmaydi, ularning foydali tomonlarini olib, hayotga tatbiq etish lozim. Masalan, shunday voqea va narsalar boMadiki, ular to‘g‘risida (vaziyatga qarab) yolg‘on dalil aytishga to'g'ri keladi, ya'ni ikkala qarama-qarshi tomonlarni moslashtirish, uyg‘un- lashtirish uchun vaqtinchayolg‘on dalildan foydalanish mumkin. Bu bilan, albatta, yolg‘on dalillar ilmiy ijodning asosi ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. ToMiq bo‘lmagan dalillar tug‘risida so‘z yuritganda, izlanuvchi o‘z fikrining ilmiyligini isbotlash uchun qo‘shimcha dalillar topishga xarakat qiladi. Qo‘shimcha dalillar esa to‘liq bo‘lmagan dalilni to‘liq dalilga aylanguncha unga ko‘maklashadi. Qo‘shimcha dalillar ilmiy ijodda katta ahamiyatga egadir. Ilmiy ijodda shunday dalillar ham borki, ularni qayta isbotlashga to‘g‘ri keladi. Chunki davr o‘tishi bilan har qanday dalil qayta isbotlanishni talab etadi. Bu holat, ayniqsa, ilmiy kashfiyotlarni ochishda ko‘proq ko‘zda tashlanadi. Isbotlangan dalillardan amaliyotda to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalaniladi. Ilmiy ijod ilmiy dalillar negizida ish yuritadi, faoliyat ko‘rsatadi. Ilmiy ijodda dalillarga erishish og‘ir va mashaqqatli mehnatni talab etadi, vaqt va sabrlilikni istaydi.Dalillarni qoiga kiritish bevosita va bilvosita bo‘!ishi mumkin. Ikkaia jarayon ham zaruriy holatdir. Bevosita dallilarni qo‘lga kiritishda narsa va hodisalarning o‘z holati, taraqqiyoti, rivojlanishi kifoya qiladi. Bilvosita dallilarni qo‘lga kiritishda ma’lum shart-sharoitlar, qo‘shimcha ashyolar, texnik vositalar, ko‘rgazmali qurollar talab etiladi. Demak, dallilarni qo‘!ga kiritish subyektiv va obyektiv shart-sharoitlarga bogiiqdir. Dalil insonning bilim doirasini kengaytiradi, bilim esa insonning ajralmas qismidir. Moddiy olarn oddiy bilim asosi bo'lgan cheksiz, rang-barang narsa va hodisalarning yig‘indisidan iboratdek bo‘lib ko‘rinadi. Ammo oddiy kuzatish asosida hodisalarning mohiyatini bilish mumkin emas. Agar bilish oddiy kuzatishdangina iborat boMsa, u vaqtda biz hodisalarning 18 qonun va qonuniyatlarini asio bila olmas edik. Shu sababli ham, dalilning asosiy vazifasi moddiy olarnni bilishda ishtirok etib, u to‘g‘risida inkor etib boMmaydigan fikrlar tasdig‘ini berishdir. Olarn va uning qonuniyatlarini bilish osonlikcha kechmaydi. Olarnni bilish g‘oyat murakkab jaravondir.U haqiqiy ilmiy dalilni, ijodni talab etadi. Dalillar farazlarni tahlil qilish uchun ham asosdir. CHunki farazlar hali haqiqiy ilm emas. Farazlar ham bilishning ma’lum chegarasi bo‘lsa- da, inson farazlarga asoslanib faoliyat ko‘rsatmaydi. Farazlarning haqiqiyligini tekshirish, aniqlash dalillar yordamida amalga oshadi. Farazlarni hayotiyligini tasdiqlash yoki inkor qilish voqeilikning xarakteriga qarab tajriba yoki kuzatish, moddellashtirish, mantiqiy yondoshishlar orqali amalga oshiriladi. Har bir tadqiqot, ma’lumki, farazlarni o‘rtaga tashlash bilan boshlanadi. Bu farazlar tadqiqot negizini tashkil etsa-da, dalilga muhtoj. Ana shu dalil orqali tadqiqot natijasi ko‘rinadi. Ta’kidlash lozimki, nazariyalar ham dalillar yordamida o‘rtaga tashlanadi va o‘z navbatida isbotlanadi. Nazariyalar dalilsiz, dalillar nazariyasiz bo‘lishi mumkin emas. Aks holda nazariyalar inson miyasidagi mulohazalardan iborat bo‘lib qolaveradi. Zamonaviy ilmiy tadqiqot amalga oshirilishidan avval metodologik jihatdan asoslangan bo‘lishi kerak (E.G.Yudin). Aslida tadqiqotni loyihalashtirish bosqichidayoq izlanuvchi mavzu va muammoning dolzarbligi, obyekt, predmet, maqsad, vazifalar, tadqiqot usullari, tadqiqot mantig‘i, ilmiy yangilig, amaliy natijalari, tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati kabi metodologik me’yorlar bilan ish ko‘radi, metodologik vositalar jamlanmasini tuzadi va aynan ushbu vositalar (yondashuvlar, usular, mezonlar) ilmiy natija olish uchun qulay va samarali hisoblanadi. Umumiy va me’yoriy metodologiuada, aniq-ilmiy fan metodologiyasida turli darajali metodologik vositalar - me’yor, aniq o‘!cham, standart, mezonlari ishlab chiqilgan. Bu esa paradigma deb ataladi. Paradigma (grekcha, paradeigma) so‘zining o‘zi keng ma’noda turmush va fikrlashining biror sohasining fundamental asoslarini aniqlab beruvchi o‘ziga xos tuzilishga ega nazariya deb izohlanadi. Pedagogikada paradigma atamasining ikki xil ma’nosini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu faylasuf T.Kunning klassik ta’li- motiga yaqin bo‘lib, umummilliy tushuncha hisoblangan paradigmalar ilmiy faoliyat 18 qonun va qonuniyatlarini asio bila olmas edik. Shu sababli ham, dalilning asosiy vazifasi moddiy olarnni bilishda ishtirok etib, u to‘g‘risida inkor etib boMmaydigan fikrlar tasdig‘ini berishdir. Olarn va uning qonuniyatlarini bilish osonlikcha kechmaydi. Olarnni bilish g‘oyat murakkab jaravondir.U haqiqiy ilmiy dalilni, ijodni talab etadi. Dalillar farazlarni tahlil qilish uchun ham asosdir. CHunki farazlar hali haqiqiy ilm emas. Farazlar ham bilishning ma’lum chegarasi bo‘lsa- da, inson farazlarga asoslanib faoliyat ko‘rsatmaydi. Farazlarning haqiqiyligini tekshirish, aniqlash dalillar yordamida amalga oshadi. Farazlarni hayotiyligini tasdiqlash yoki inkor qilish voqeilikning xarakteriga qarab tajriba yoki kuzatish, moddellashtirish, mantiqiy yondoshishlar orqali amalga oshiriladi. Har bir tadqiqot, ma’lumki, farazlarni o‘rtaga tashlash bilan boshlanadi. Bu farazlar tadqiqot negizini tashkil etsa-da, dalilga muhtoj. Ana shu dalil orqali tadqiqot natijasi ko‘rinadi. Ta’kidlash lozimki, nazariyalar ham dalillar yordamida o‘rtaga tashlanadi va o‘z navbatida isbotlanadi. Nazariyalar dalilsiz, dalillar nazariyasiz bo‘lishi mumkin emas. Aks holda nazariyalar inson miyasidagi mulohazalardan iborat bo‘lib qolaveradi. Zamonaviy ilmiy tadqiqot amalga oshirilishidan avval metodologik jihatdan asoslangan bo‘lishi kerak (E.G.Yudin). Aslida tadqiqotni loyihalashtirish bosqichidayoq izlanuvchi mavzu va muammoning dolzarbligi, obyekt, predmet, maqsad, vazifalar, tadqiqot usullari, tadqiqot mantig‘i, ilmiy yangilig, amaliy natijalari, tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati kabi metodologik me’yorlar bilan ish ko‘radi, metodologik vositalar jamlanmasini tuzadi va aynan ushbu vositalar (yondashuvlar, usular, mezonlar) ilmiy natija olish uchun qulay va samarali hisoblanadi. Umumiy va me’yoriy metodologiuada, aniq-ilmiy fan metodologiyasida turli darajali metodologik vositalar - me’yor, aniq o‘!cham, standart, mezonlari ishlab chiqilgan. Bu esa paradigma deb ataladi. Paradigma (grekcha, paradeigma) so‘zining o‘zi keng ma’noda turmush va fikrlashining biror sohasining fundamental asoslarini aniqlab beruvchi o‘ziga xos tuzilishga ega nazariya deb izohlanadi. Pedagogikada paradigma atamasining ikki xil ma’nosini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu faylasuf T.Kunning klassik ta’li- motiga yaqin bo‘lib, umummilliy tushuncha hisoblangan paradigmalar ilmiy faoliyat 19 modeli, tadqiqot me’yorlari, mezonlari, standartlari yig‘indisi, paradigma - ilmiy jamiyatdagi aniq fanlar yoki qator fanlarda umumiy tarzda qabul qilingan dunyoni tushuntirishga etakchi yondashuv, bir butun g‘oyalar, qadriyatlar yig‘indisi. E.V.Berejkova, V.V.Krayevskiy, N.A.Korshunova kabi olimlar ham xuddi shunday nuqtai nazarga asoslanadilar. Xususan, E.V.Berejkova va V.V.Krayevskiylar tomonidan paradigma tushunchasiga shunday ta’rif berilgan: “Paradigma - fanning obyekti emas, uning o‘zi nazariy standartlar, metodologik me’yorlar, qadriyatli mezonlar sifatidagi ilmiy faoliyat. Paradigma - aniq vaqt doirasida ilmiy jamoatchilikka muammolarni qo‘yish va ularni hal etish modeli sifatida taqdim etiladigan barcha ilmiy yutuqlarga tegishli tadqiqot vazifalarini hal etish namunasi sifatida qabul qilingan nazariya (yoki muammolarni qo‘yish modeli). Paradigmani ikkinchi tarzda tushunish uni ta’lim tizimini loyi- halashning asosi, g‘oya, yondashuv, tayanch modeli yoki ta’lim stra- tegiyasi sifatida izohlanadi. Bunday talqin etishda qoidaga muvofiq ta’limiy paradigmalar tushunchasidan foydalaniladi va u ta’limning asosiy yo‘nalganligini aks ettiruvchi atamalar, qo‘yilgan pedagogik g'oyalarning manbai va usulini o‘ziga qo‘shib oladi. Demak, shakllan- tiruvchi, insonparvar va ezoterik (I.A.Kolesnikov) avtoritar, manipul- yativ va qoMlab-quvvatlovchi (G.B.Kometov), an’anaviy shakllan- tiruvchi, an’anaviy rivojlantiruvchi, shaxsga yo‘naltirilgan (S.V.Kulne- vich) an’anaviy, ratsional va insonparvar (V.Ya.Pilipovskiy) ma’naviy va dunyoviy (I.A.Solovsova), pedagogik, androgogik, akmeologik, kognitiv va kommunikativ (Yu.G.Fokin) va boshqa paradigmalar ajratib ko‘rsatiladi. A.Kostinning tasnifiga muvofiq fundamental zamonaviy para- digmalarga quyidagiiar kiradi. asosida faoliyatli yondashuv turadigan, markazida bilim turadigan, obyektiv-axboriy yondashuvli ta’lim mazmunini tashkil etishning fanga doir modeli; asosida faoliyatli yondashuv turadigan texnologik o‘qitish yoki o‘quvchilarning faoliyatiga bogliq holdagi tuzilishga muvofiq ta’lim mazmunini tashkil etishning texnologik yo‘naltirilgan modeli; asosida o‘z mavqeini belgilab olish usullari, ta’limning individual yo‘nalganligi turadigan, asosiysi semantik individual rivojlanish bilan ta’lim mazmunining qo‘shilish usullari bo‘lgan ta’lim mazmunini tashkil etishning shaxsga 19 modeli, tadqiqot me’yorlari, mezonlari, standartlari yig‘indisi, paradigma - ilmiy jamiyatdagi aniq fanlar yoki qator fanlarda umumiy tarzda qabul qilingan dunyoni tushuntirishga etakchi yondashuv, bir butun g‘oyalar, qadriyatlar yig‘indisi. E.V.Berejkova, V.V.Krayevskiy, N.A.Korshunova kabi olimlar ham xuddi shunday nuqtai nazarga asoslanadilar. Xususan, E.V.Berejkova va V.V.Krayevskiylar tomonidan paradigma tushunchasiga shunday ta’rif berilgan: “Paradigma - fanning obyekti emas, uning o‘zi nazariy standartlar, metodologik me’yorlar, qadriyatli mezonlar sifatidagi ilmiy faoliyat. Paradigma - aniq vaqt doirasida ilmiy jamoatchilikka muammolarni qo‘yish va ularni hal etish modeli sifatida taqdim etiladigan barcha ilmiy yutuqlarga tegishli tadqiqot vazifalarini hal etish namunasi sifatida qabul qilingan nazariya (yoki muammolarni qo‘yish modeli). Paradigmani ikkinchi tarzda tushunish uni ta’lim tizimini loyi- halashning asosi, g‘oya, yondashuv, tayanch modeli yoki ta’lim stra- tegiyasi sifatida izohlanadi. Bunday talqin etishda qoidaga muvofiq ta’limiy paradigmalar tushunchasidan foydalaniladi va u ta’limning asosiy yo‘nalganligini aks ettiruvchi atamalar, qo‘yilgan pedagogik g'oyalarning manbai va usulini o‘ziga qo‘shib oladi. Demak, shakllan- tiruvchi, insonparvar va ezoterik (I.A.Kolesnikov) avtoritar, manipul- yativ va qoMlab-quvvatlovchi (G.B.Kometov), an’anaviy shakllan- tiruvchi, an’anaviy rivojlantiruvchi, shaxsga yo‘naltirilgan (S.V.Kulne- vich) an’anaviy, ratsional va insonparvar (V.Ya.Pilipovskiy) ma’naviy va dunyoviy (I.A.Solovsova), pedagogik, androgogik, akmeologik, kognitiv va kommunikativ (Yu.G.Fokin) va boshqa paradigmalar ajratib ko‘rsatiladi. A.Kostinning tasnifiga muvofiq fundamental zamonaviy para- digmalarga quyidagiiar kiradi. asosida faoliyatli yondashuv turadigan, markazida bilim turadigan, obyektiv-axboriy yondashuvli ta’lim mazmunini tashkil etishning fanga doir modeli; asosida faoliyatli yondashuv turadigan texnologik o‘qitish yoki o‘quvchilarning faoliyatiga bogliq holdagi tuzilishga muvofiq ta’lim mazmunini tashkil etishning texnologik yo‘naltirilgan modeli; asosida o‘z mavqeini belgilab olish usullari, ta’limning individual yo‘nalganligi turadigan, asosiysi semantik individual rivojlanish bilan ta’lim mazmunining qo‘shilish usullari bo‘lgan ta’lim mazmunini tashkil etishning shaxsga 20 yo‘naltirilgan, ya’ni antroponimik (P.G Izedrovich bo‘yicha) modeli; asosida so‘nggi ijtimoiy madaniy mexanizmlarni translyasiya qiiish va ta’limiy qadriyatlarni qaytadan tiklash turadigan uyushma, xalq, et- nik guruhlarning turli-tuman ijtirnoiy- madaniy o‘ziga xosliklari asosida tashkil etiladigan ta’lim mazmunini tanlab olishning ijtimoiy modeli; ta’limning maqsadli yo‘nalganligi yaxlit tarzda shaxsning rivoj- lanishini va o‘z-o‘zini rivojlanishiga yordam berish hamda zaruriy shart- sharoitlarni yaratishga asoslangan axborotlashtirishga almashtiriladi. Shu nuqtai nazardan dunyoning ehtimoliy modeli, uni o‘zlashtirish dara- jasini nafaqat uning bilishi, qanchalik darajada tushunishini, ya’ni mazmunini egallaganligini aniqlab beradi; ta’lim jarayonining ta’lim oluvchilarning ehtiyoj, qiziqish va im- koniyatlari bilan bog‘liqlikda tashkil etilishi, shaxsiy fikriy faoliyatni ta’minlash, mazkur ehtiyoj, qiziqish, imkoniyatlarni namoyon etish uchun zarur sharoitni yaratish asosida ta’lim oluvchiga nisbatan nuktai nazar o‘zgaradi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasini ishlab chiqishni talab etadigan yangi paradigmalarning paydo bo‘lishi amaliyotchi pedagog- larda ular asosida o‘z faoliyatini qayta qurish ehtiyojini keltirib chiqara- di. Biroq “shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim”, “shaxsga yo'naltirilgan o‘qitish” tushunchalari mazmuni kundalik, shuningdek ilmiy darajada ham bir xil ma’noni ifoda etmaydi. Shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitishning mavjud konsepsiyasi uning an’anaviy, fanga yo‘naltirilgan o‘qitishdan o'ziga xosligi va farqi, eng awalo shundaki, o‘zlashtirilgan bilim va faoliyat usullari faqat birgina maqsadni aks ettirmay, balki insonning “shaxs bo‘lish” ehtiyojini amalga oshirish (A.V.Petrovskiy), “uning subyektiv- ligini shakllantirish”, shaxsning subyektiv tajribasini boyitish (I.S.Yakimanskaya), “shaxsiy vazifalar”ni amalga oshirish (V.V.Seri- kov), madaniyat kishisi sifatidagi indiv'idning shakllanishi (E.V.Bon- darevskaya) sharti, vositasidir. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim va o‘qitish jarayonlarini aynanlashtirishga intilish shaxsga o‘qitishning madaniy uyg‘unligi, insoniy muvofiqligi va hayotiy moslashuvchanlik tavsifi, eng avvalo, didaktik emas, tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirishga yo‘nalganligi bilan bog‘liqdir. 20 yo‘naltirilgan, ya’ni antroponimik (P.G Izedrovich bo‘yicha) modeli; asosida so‘nggi ijtimoiy madaniy mexanizmlarni translyasiya qiiish va ta’limiy qadriyatlarni qaytadan tiklash turadigan uyushma, xalq, et- nik guruhlarning turli-tuman ijtirnoiy- madaniy o‘ziga xosliklari asosida tashkil etiladigan ta’lim mazmunini tanlab olishning ijtimoiy modeli; ta’limning maqsadli yo‘nalganligi yaxlit tarzda shaxsning rivoj- lanishini va o‘z-o‘zini rivojlanishiga yordam berish hamda zaruriy shart- sharoitlarni yaratishga asoslangan axborotlashtirishga almashtiriladi. Shu nuqtai nazardan dunyoning ehtimoliy modeli, uni o‘zlashtirish dara- jasini nafaqat uning bilishi, qanchalik darajada tushunishini, ya’ni mazmunini egallaganligini aniqlab beradi; ta’lim jarayonining ta’lim oluvchilarning ehtiyoj, qiziqish va im- koniyatlari bilan bog‘liqlikda tashkil etilishi, shaxsiy fikriy faoliyatni ta’minlash, mazkur ehtiyoj, qiziqish, imkoniyatlarni namoyon etish uchun zarur sharoitni yaratish asosida ta’lim oluvchiga nisbatan nuktai nazar o‘zgaradi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasini ishlab chiqishni talab etadigan yangi paradigmalarning paydo bo‘lishi amaliyotchi pedagog- larda ular asosida o‘z faoliyatini qayta qurish ehtiyojini keltirib chiqara- di. Biroq “shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim”, “shaxsga yo'naltirilgan o‘qitish” tushunchalari mazmuni kundalik, shuningdek ilmiy darajada ham bir xil ma’noni ifoda etmaydi. Shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitishning mavjud konsepsiyasi uning an’anaviy, fanga yo‘naltirilgan o‘qitishdan o'ziga xosligi va farqi, eng awalo shundaki, o‘zlashtirilgan bilim va faoliyat usullari faqat birgina maqsadni aks ettirmay, balki insonning “shaxs bo‘lish” ehtiyojini amalga oshirish (A.V.Petrovskiy), “uning subyektiv- ligini shakllantirish”, shaxsning subyektiv tajribasini boyitish (I.S.Yakimanskaya), “shaxsiy vazifalar”ni amalga oshirish (V.V.Seri- kov), madaniyat kishisi sifatidagi indiv'idning shakllanishi (E.V.Bon- darevskaya) sharti, vositasidir. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim va o‘qitish jarayonlarini aynanlashtirishga intilish shaxsga o‘qitishning madaniy uyg‘unligi, insoniy muvofiqligi va hayotiy moslashuvchanlik tavsifi, eng avvalo, didaktik emas, tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirishga yo‘nalganligi bilan bog‘liqdir. 21 Shunday qilib, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonining asosiy tavsifi uning boshqa maqsadga yo‘nalganligi va ishtirokchilarga boshka- cha yondashuvni ifoda etishidadir: talabalarni o‘z hayotiy faoliyat usul- lari, o‘z individualligini talabga javob beradigan tarzda amalga oshiruv- chi o‘quv jarayonining haqiqiy subyektiga, o‘qituvchini esa, taiaba fao- liyati tashkilotchisi, boshqaruvchisi, talabalar va madaniyat orasidagi bog’lovchi bo‘g‘in, talabani madaniyatga olib kirish va undagi o‘z o'rnini belgiiab olishni ta’minlovchisiga aylantirishdir. Ta’limning yangi paradigmasining paydo bo‘lishi faqat ijtimoiy- iqtisodiy o'zgarishlar bilan bog‘liq bolmasdan, u butun madaniy rivojla- nish jarayonida yuzaga kelgan. Uning shakllanishida insonparvarlik falsa- fasi va psixologiyasi (E. Fro mm, J.P.Sartr, V.Frankl, N.Berdyayev, A.Maslou, K.Rodjers va boshqalar) asosiy o‘rin egallaydi. Mazkur kont- sepsiyaning asosiy nuqtai nazari - har bir alohida inson hayotining o‘ziga xosligi, har bir shaxs noyob, individual, qadriyat ekanligini e’tirof etish. Insonparvar falsafa va psixologiya o‘z-o‘zini realizatsiyalash, o‘z-o‘zini rivojlantirish ehtiyojini insonning yuksak ehtiyoji deya e’tirof etib, inson- ning o‘z noyobligini asrash va rivojlantirish, insonning erkinlikka erishish mexanizmi sifatida individual shaxsiy tanlovni amalga oshirishni o‘zida namoyon etish, qilingan tanlov uchun javobgarlikni bo'yniga olishda ular- ni amaiga oshirishning muhim shartini ko‘radi. Shuning uchun shaxsning rivojlanishi va insonning shakllanishi boshqalar bilan hamjihatlikda, ishoncb, oshkoralik, sevgiga asoslangan insonparvar munosabatlarni o‘matish jarayonida sodir bo‘ladi. Asosida ta’limga yangicha yondashuv yotadigan g‘oyalarning ri- vojlanishida psixologlar ham muhim hissa qo‘shishgan: yaqin zonadan rivojlanish va inson rivojlanishida birgalikdagi faoliyatni roli haqidagi ta’limot (L.S.Vigotskiy), shaxsning hayotiy faoliyatdagi vazifalari, fikriy soha, insonning reflektiv imkoniyatlarining rivojlanishi, o‘quv faoliyati jarayonida uning psixik rivojlanish qonuniyatlari haqidagi tadqiqotlar (A.N,Leontyev. L.I.Ansiferova, A.V.Petrovskiy, P.Ya.Galperin, V.V.Davidov va boshqalar). 0‘z-o‘zini tashkillash, o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z o‘rnini belgilab olish, o‘z-o‘zini realizatsiyalash, o‘z-o‘zini aktuallashtirish g‘oya!arini sinergetika, insonparvar falsafa va psixologiya tomonidan lantanali su- ratda e’lon qilinishi 21 Shunday qilib, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonining asosiy tavsifi uning boshqa maqsadga yo‘nalganligi va ishtirokchilarga boshka- cha yondashuvni ifoda etishidadir: talabalarni o‘z hayotiy faoliyat usul- lari, o‘z individualligini talabga javob beradigan tarzda amalga oshiruv- chi o‘quv jarayonining haqiqiy subyektiga, o‘qituvchini esa, taiaba fao- liyati tashkilotchisi, boshqaruvchisi, talabalar va madaniyat orasidagi bog’lovchi bo‘g‘in, talabani madaniyatga olib kirish va undagi o‘z o'rnini belgiiab olishni ta’minlovchisiga aylantirishdir. Ta’limning yangi paradigmasining paydo bo‘lishi faqat ijtimoiy- iqtisodiy o'zgarishlar bilan bog‘liq bolmasdan, u butun madaniy rivojla- nish jarayonida yuzaga kelgan. Uning shakllanishida insonparvarlik falsa- fasi va psixologiyasi (E. Fro mm, J.P.Sartr, V.Frankl, N.Berdyayev, A.Maslou, K.Rodjers va boshqalar) asosiy o‘rin egallaydi. Mazkur kont- sepsiyaning asosiy nuqtai nazari - har bir alohida inson hayotining o‘ziga xosligi, har bir shaxs noyob, individual, qadriyat ekanligini e’tirof etish. Insonparvar falsafa va psixologiya o‘z-o‘zini realizatsiyalash, o‘z-o‘zini rivojlantirish ehtiyojini insonning yuksak ehtiyoji deya e’tirof etib, inson- ning o‘z noyobligini asrash va rivojlantirish, insonning erkinlikka erishish mexanizmi sifatida individual shaxsiy tanlovni amalga oshirishni o‘zida namoyon etish, qilingan tanlov uchun javobgarlikni bo'yniga olishda ular- ni amaiga oshirishning muhim shartini ko‘radi. Shuning uchun shaxsning rivojlanishi va insonning shakllanishi boshqalar bilan hamjihatlikda, ishoncb, oshkoralik, sevgiga asoslangan insonparvar munosabatlarni o‘matish jarayonida sodir bo‘ladi. Asosida ta’limga yangicha yondashuv yotadigan g‘oyalarning ri- vojlanishida psixologlar ham muhim hissa qo‘shishgan: yaqin zonadan rivojlanish va inson rivojlanishida birgalikdagi faoliyatni roli haqidagi ta’limot (L.S.Vigotskiy), shaxsning hayotiy faoliyatdagi vazifalari, fikriy soha, insonning reflektiv imkoniyatlarining rivojlanishi, o‘quv faoliyati jarayonida uning psixik rivojlanish qonuniyatlari haqidagi tadqiqotlar (A.N,Leontyev. L.I.Ansiferova, A.V.Petrovskiy, P.Ya.Galperin, V.V.Davidov va boshqalar). 0‘z-o‘zini tashkillash, o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z o‘rnini belgilab olish, o‘z-o‘zini realizatsiyalash, o‘z-o‘zini aktuallashtirish g‘oya!arini sinergetika, insonparvar falsafa va psixologiya tomonidan lantanali su- ratda e’lon qilinishi 22 mohiyatida quyidagilar aks etadigan ta’limga shaxs- ga yo‘naltinlgan paradigmasining namoyon bo'lishini belgilab berish zamonaviy ijtimoiy-madaniy vaziyatlarda ayniqsa talab etilishini ko‘rsatdi: inson murakkab, o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi tizim sifatida qara- ladi, har bir shaxsning noyobligi va takrorlanmasligi hamda uning rivoj- lanish traektoriyasi, o’z qadr-qimmati e’tirof etiladi. Zamonaviy pedagogik fanlardagi maqsadiga (ta’limiy, tarbiyaviy), ta’limning bosh maqsadi - madaniyatga yondashuvga, o‘quv-tarbiya jarayoni doirasida hal etiladigan vazifalariga, pedagog va talabalar orasi- dagi o'zaro ta’sir etish tavsifiga ko‘ra paradigmalar farqlanadi. Har bir paradigma ma’lum bir gnoseologik, evristik potensial, metodologik “manba”ga ega. Vaqt o‘tishi bilan anomaliyalar yig‘ilib bora- di, ya’ni “ziddiyatlar”, “qarama-qarshiliklar”, “kelishmovchiliklar”, masalan, ma’lumotlar va nazariya, muammo darajasi va metodologik tashki! etuvchilar imkoniyatlari o‘rtasida. “Har qanday urinish paradigmadagi shubhalar hamda normal tadqiqot qoidalarirting keyingi harakatlaridan boshlanadi”. Paradigma almashinuvi ya’ni “ilmiy inqilob” ro‘y beradi. T.Kunning ta’kidlashicha: “Inqiroz ro'y bergan davrda mavjud paradigmadan yangi paradigmaga o‘tish chog‘ida, undan farming yangi an’anasi yuzaga kelishi mumkin. Bu jarayon ko‘proq qayta tashkillashni eslatadi, u esa sohadagi nazariy umumlashmani, shuningdek, ko‘pgina usullar va paradigma ilovalarini o'zgartiradi”. Zamonaviy falsafa fanida, deydi E.V.Xomich, “paradigma” tushunchasi ilmiy izlanishning nazariy-metodologik namunaviy tasvirida keng qoMIaniladi. Falsafa fanida paradigma - bu nazariy, metodologik, aksiologik ko‘rsatmalar tizimi bo‘lib, modellar, namunalar, sxemalar, ilmiy masalalar sifatida qabul qilingan. Mantiqda paradigma - nazariy va metodologik holatlar yig‘indisi boMib, ular fan rivojlanishi mazkur bosqichida ilmiy jamiyat tomonidan qabul qilingan va namuna, model, ilmiy tadqiqotlar standarti, interpre- tatsiya, baholash va ilmiy ma’lumotlar tizimi sifatida foydalaniladi, ular taxminlar ko‘rinishida masalani idrok qilish uchun ilmiy bilim jara- yonida paydo bo‘ladi. V.V.Krayevskiyning fikricha, fan umumiy metodologiyada paradigma tushunchasining barcha tavsiflari fan obyektiga emas, balki ilmiy faoliyatning o‘ziga taalluqli jihatlarni birlashtiradi: 22 mohiyatida quyidagilar aks etadigan ta’limga shaxs- ga yo‘naltinlgan paradigmasining namoyon bo'lishini belgilab berish zamonaviy ijtimoiy-madaniy vaziyatlarda ayniqsa talab etilishini ko‘rsatdi: inson murakkab, o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi tizim sifatida qara- ladi, har bir shaxsning noyobligi va takrorlanmasligi hamda uning rivoj- lanish traektoriyasi, o’z qadr-qimmati e’tirof etiladi. Zamonaviy pedagogik fanlardagi maqsadiga (ta’limiy, tarbiyaviy), ta’limning bosh maqsadi - madaniyatga yondashuvga, o‘quv-tarbiya jarayoni doirasida hal etiladigan vazifalariga, pedagog va talabalar orasi- dagi o'zaro ta’sir etish tavsifiga ko‘ra paradigmalar farqlanadi. Har bir paradigma ma’lum bir gnoseologik, evristik potensial, metodologik “manba”ga ega. Vaqt o‘tishi bilan anomaliyalar yig‘ilib bora- di, ya’ni “ziddiyatlar”, “qarama-qarshiliklar”, “kelishmovchiliklar”, masalan, ma’lumotlar va nazariya, muammo darajasi va metodologik tashki! etuvchilar imkoniyatlari o‘rtasida. “Har qanday urinish paradigmadagi shubhalar hamda normal tadqiqot qoidalarirting keyingi harakatlaridan boshlanadi”. Paradigma almashinuvi ya’ni “ilmiy inqilob” ro‘y beradi. T.Kunning ta’kidlashicha: “Inqiroz ro'y bergan davrda mavjud paradigmadan yangi paradigmaga o‘tish chog‘ida, undan farming yangi an’anasi yuzaga kelishi mumkin. Bu jarayon ko‘proq qayta tashkillashni eslatadi, u esa sohadagi nazariy umumlashmani, shuningdek, ko‘pgina usullar va paradigma ilovalarini o'zgartiradi”. Zamonaviy falsafa fanida, deydi E.V.Xomich, “paradigma” tushunchasi ilmiy izlanishning nazariy-metodologik namunaviy tasvirida keng qoMIaniladi. Falsafa fanida paradigma - bu nazariy, metodologik, aksiologik ko‘rsatmalar tizimi bo‘lib, modellar, namunalar, sxemalar, ilmiy masalalar sifatida qabul qilingan. Mantiqda paradigma - nazariy va metodologik holatlar yig‘indisi boMib, ular fan rivojlanishi mazkur bosqichida ilmiy jamiyat tomonidan qabul qilingan va namuna, model, ilmiy tadqiqotlar standarti, interpre- tatsiya, baholash va ilmiy ma’lumotlar tizimi sifatida foydalaniladi, ular taxminlar ko‘rinishida masalani idrok qilish uchun ilmiy bilim jara- yonida paydo bo‘ladi. V.V.Krayevskiyning fikricha, fan umumiy metodologiyada paradigma tushunchasining barcha tavsiflari fan obyektiga emas, balki ilmiy faoliyatning o‘ziga taalluqli jihatlarni birlashtiradi: 23 paradigma – nazariy standartlar, metodologik me’yorlar, mezonlar qiymati birligi sifatidagi ilmiy faoliyat modeli. Ta’limning shaxsga yo‘naltirilgan modellariga doir ilmiy loyihalar (insonning ta’lim qadriyati sifatida rivojlanishi; qadriyat sifatida tarbiyalanuvchi, tafakkur, ijod, hayotiy va kasbiy o‘z- o‘zini anglash, refleksiya, rivojlanish subyekti sifatida; intellektual, kreativ va boshqa maxsus qobiiiyatlarga yo‘naltirilgan ta’limiy muhitni modellashtirish) pedagogikaning mavjud paradigmasi kontekstida - pedagogik tadqiqot mantig‘i va tuzilishida samarali amalga oshirilyapti. Fan metodologiyasi va falsafa bo‘yicha ilmiy manbalar tahlili shunday xulosani beradiki, “paradigma” - bu metodologik model, standard namuna, loyihalash etaloni, amalga oshirish, ekspertiza, jarayon va ilmiy tadqiqot natijalari refleksiyasi va bahosi. Paradigma ilmiy rat- sionallik o‘xshashligi emas, paradigma uning modellarining biri, paradigma - ilmiy reallikning metodologik modeli boiib, tizimli- integrativ va me’yoriy vazifani bajaradi: aynan paradigmada turli darajali metodo- logik me’yorlar va deskriptiv nazariy loyihalar mujassainlashgan, shakl- langan, ular me’yoriy-metodologik vazifalar, ya’ni “metodologik etalon” vazifasini bajaradi, bu esa ilmiy faoliyatga “chegarasi”ni belgilab beradi. Dalillashtirish nazariyasi pozitsiyasidan (A.A.Ivin) me’yorlar, standartlar, namunalar, ideallar, etalonlar, mezonlar, qoidalar, tavsiyalar bilimning baholovchi- normativ turiga kiradi va mavjudlikka nisbatan qadriyatga yo‘naltirilgan munosabatni ifodalaydi. “Bahoviy xarakter ifodalariga har qanday turdagi standartlar, namunalar, ideallar kiradi. Metodologik tavsiflarda bahoviy element ko‘rinib turibdi. Baho tarzidagi tasdiqlashlar maqsadga muvofiqlik, asoslanganlik kabilar bilan tavsiflanadi; ular “haqiqiy” yoki “yolg‘on” tarzida tavsiflanmaydi. Insonning har qanday faoliyati uchun belgilangan me’yorlar, shu jumladan ilmiy- tadqiqotga tegishli me’yorlar ham bir-biriga o'xshashdir. Me’yorlar natijalarga sifatli va samarali erishish uchun amalga oshi- rilishi kerak bo‘lgan normalarni qayd etadi. Xususan, metodologik me’yorlar (prinsiplar, metodlar, qoidalar, algoritmlar, mezonlar va boshqalar) ilmiy tadqiqotni qanday qilib loyihalashtirish va amalga oshirishni belgilaydi. Agar ilmiy ratsionallikni me’yorlar, mezonlar, ilmiy tadqiqot 23 paradigma – nazariy standartlar, metodologik me’yorlar, mezonlar qiymati birligi sifatidagi ilmiy faoliyat modeli. Ta’limning shaxsga yo‘naltirilgan modellariga doir ilmiy loyihalar (insonning ta’lim qadriyati sifatida rivojlanishi; qadriyat sifatida tarbiyalanuvchi, tafakkur, ijod, hayotiy va kasbiy o‘z- o‘zini anglash, refleksiya, rivojlanish subyekti sifatida; intellektual, kreativ va boshqa maxsus qobiiiyatlarga yo‘naltirilgan ta’limiy muhitni modellashtirish) pedagogikaning mavjud paradigmasi kontekstida - pedagogik tadqiqot mantig‘i va tuzilishida samarali amalga oshirilyapti. Fan metodologiyasi va falsafa bo‘yicha ilmiy manbalar tahlili shunday xulosani beradiki, “paradigma” - bu metodologik model, standard namuna, loyihalash etaloni, amalga oshirish, ekspertiza, jarayon va ilmiy tadqiqot natijalari refleksiyasi va bahosi. Paradigma ilmiy rat- sionallik o‘xshashligi emas, paradigma uning modellarining biri, paradigma - ilmiy reallikning metodologik modeli boiib, tizimli- integrativ va me’yoriy vazifani bajaradi: aynan paradigmada turli darajali metodo- logik me’yorlar va deskriptiv nazariy loyihalar mujassainlashgan, shakl- langan, ular me’yoriy-metodologik vazifalar, ya’ni “metodologik etalon” vazifasini bajaradi, bu esa ilmiy faoliyatga “chegarasi”ni belgilab beradi. Dalillashtirish nazariyasi pozitsiyasidan (A.A.Ivin) me’yorlar, standartlar, namunalar, ideallar, etalonlar, mezonlar, qoidalar, tavsiyalar bilimning baholovchi- normativ turiga kiradi va mavjudlikka nisbatan qadriyatga yo‘naltirilgan munosabatni ifodalaydi. “Bahoviy xarakter ifodalariga har qanday turdagi standartlar, namunalar, ideallar kiradi. Metodologik tavsiflarda bahoviy element ko‘rinib turibdi. Baho tarzidagi tasdiqlashlar maqsadga muvofiqlik, asoslanganlik kabilar bilan tavsiflanadi; ular “haqiqiy” yoki “yolg‘on” tarzida tavsiflanmaydi. Insonning har qanday faoliyati uchun belgilangan me’yorlar, shu jumladan ilmiy- tadqiqotga tegishli me’yorlar ham bir-biriga o'xshashdir. Me’yorlar natijalarga sifatli va samarali erishish uchun amalga oshi- rilishi kerak bo‘lgan normalarni qayd etadi. Xususan, metodologik me’yorlar (prinsiplar, metodlar, qoidalar, algoritmlar, mezonlar va boshqalar) ilmiy tadqiqotni qanday qilib loyihalashtirish va amalga oshirishni belgilaydi. Agar ilmiy ratsionallikni me’yorlar, mezonlar, ilmiy tadqiqot 24 qoidalari tizimi sifatida ko‘rib chiqsak, (V.N.Porus) paradigma ilmiy ratsionallikning me’yoriy-metodologik “yadrosi” sana- ladi: paradigma ma’lum bir ijtimoiy-madaniy va ilmiy kontekstlarda ilmiy tadqiqot o‘lchami, metodologik standartidir. Dalil-isbotlar nazariyasi pozitsiyasi jihatidan “paradigma” tabiatiga ko‘ra yaqqol “nor- mativ”dir. Paradigma preskriptiv komponentning yaqqol ustunligi bilan ilmiy tadqiqotning metodologik modeli. Lekin paradigma tuzilishiga deskriptiv komponentiar ham birlashtirilgan, ular esa metodologik vazifasini bajaradi. Bizning nuqtai nazarimizcha, pedagogik tadqiqot paradigmasining “yadrosi”ni metodologik (ilmiylik prinsiplari, metodologik ta’minot darajasi, mantiqiy-gnoseologk algoritmlar, tadqiqotning metodologik xa- rakteristikasi, tadqiqot metodlari va b.), mantiqiy-mazmunli (me’vor mantig‘i qoidalari, baho mantig‘i, empirik, kvaziempirik va argu- mentatsiyaning nazariy usullari va boshqalar) va gumanitar mezoniar tashkil qiladi, statistik va formal mantiqli mezonlarni esa quyi tizim mazmuni hosil qiladi. Paradigma ilmiy faoliyatning metodologik modeli sifatida doimo “ijtimoiy madaniy o‘lchamga” ega (V.S. Stepin). Tadqiqotchi uchun paradigma loyihalash, amalga oshirish va ilmiy tadqiqot natijalari va jarayon sifatidagi bahosi bosqichlarida metodologik refleksiya uchun asos sanaladi. Aslida paradigma ushbu ma’noda tadqiqotchining “ichki” metodologik refleksiyasi uchun vosita hisoblanadi. Tadqiqotchi reflek- siyasi faqat metodologik refleksiyaga borib taqalmaydi: izlanuvchi refleksiyasi obyekti sifatida ijtimoiy-madaniy mazmun (ijtimoiy-madaniy sharoitlar va omillar) yuzaga chiqishi kerak, ana shundagina tadqiqotning borishida tub burilish yasaladi. Ilmiy tadqiqotning ideali va me’yori, metodologik chizmalar va mezoniar paradigmada bir butun qilib birlashtirilgan bo‘lib, davr madaniyati, yetakchi dunyoqarash ko‘rinishlari va qadriyatlariga bog‘!iq. Ijtimoiy-madaniy mazmun falsafiy- antropologik, madaniy, ijtimoiy va boshqa yondashuvlar hamda konsepsiyalarda o‘z aksini topadi, qayta anglanadi, tushuntiriladi, “moddiylashadi”, ular tabiatan metodologik hisoblanmay, metodologik vazifani bajaradi va ilmiy tadqiqot metodologiyasining falsafiy darajasini tashkil etadi. Paradigma bir nechta asosiy vazifalarni bajaradi: gnoseologik: paradigma tarkibiga umumiy va aniq-ilmiy 24 qoidalari tizimi sifatida ko‘rib chiqsak, (V.N.Porus) paradigma ilmiy ratsionallikning me’yoriy-metodologik “yadrosi” sana- ladi: paradigma ma’lum bir ijtimoiy-madaniy va ilmiy kontekstlarda ilmiy tadqiqot o‘lchami, metodologik standartidir. Dalil-isbotlar nazariyasi pozitsiyasi jihatidan “paradigma” tabiatiga ko‘ra yaqqol “nor- mativ”dir. Paradigma preskriptiv komponentning yaqqol ustunligi bilan ilmiy tadqiqotning metodologik modeli. Lekin paradigma tuzilishiga deskriptiv komponentiar ham birlashtirilgan, ular esa metodologik vazifasini bajaradi. Bizning nuqtai nazarimizcha, pedagogik tadqiqot paradigmasining “yadrosi”ni metodologik (ilmiylik prinsiplari, metodologik ta’minot darajasi, mantiqiy-gnoseologk algoritmlar, tadqiqotning metodologik xa- rakteristikasi, tadqiqot metodlari va b.), mantiqiy-mazmunli (me’vor mantig‘i qoidalari, baho mantig‘i, empirik, kvaziempirik va argu- mentatsiyaning nazariy usullari va boshqalar) va gumanitar mezoniar tashkil qiladi, statistik va formal mantiqli mezonlarni esa quyi tizim mazmuni hosil qiladi. Paradigma ilmiy faoliyatning metodologik modeli sifatida doimo “ijtimoiy madaniy o‘lchamga” ega (V.S. Stepin). Tadqiqotchi uchun paradigma loyihalash, amalga oshirish va ilmiy tadqiqot natijalari va jarayon sifatidagi bahosi bosqichlarida metodologik refleksiya uchun asos sanaladi. Aslida paradigma ushbu ma’noda tadqiqotchining “ichki” metodologik refleksiyasi uchun vosita hisoblanadi. Tadqiqotchi reflek- siyasi faqat metodologik refleksiyaga borib taqalmaydi: izlanuvchi refleksiyasi obyekti sifatida ijtimoiy-madaniy mazmun (ijtimoiy-madaniy sharoitlar va omillar) yuzaga chiqishi kerak, ana shundagina tadqiqotning borishida tub burilish yasaladi. Ilmiy tadqiqotning ideali va me’yori, metodologik chizmalar va mezoniar paradigmada bir butun qilib birlashtirilgan bo‘lib, davr madaniyati, yetakchi dunyoqarash ko‘rinishlari va qadriyatlariga bog‘!iq. Ijtimoiy-madaniy mazmun falsafiy- antropologik, madaniy, ijtimoiy va boshqa yondashuvlar hamda konsepsiyalarda o‘z aksini topadi, qayta anglanadi, tushuntiriladi, “moddiylashadi”, ular tabiatan metodologik hisoblanmay, metodologik vazifani bajaradi va ilmiy tadqiqot metodologiyasining falsafiy darajasini tashkil etadi. Paradigma bir nechta asosiy vazifalarni bajaradi: gnoseologik: paradigma tarkibiga umumiy va aniq-ilmiy 25 nazariyalar birlashtirilgan, ular konseptual fanlar orasidagi borliqni hosil qiladi, borliq ichida esa aniq ilmiy tadqiqot “ochiladi”; konseptual borliq mavjudlikning “ko‘ra olish usuli”ni yaratadi (L.A.Mikeshina), konseptual apparatni tashkillashtirish usullari sifatida aniq “izohlash chizmalari”ni o‘z ichiga oladi, bu esa tadqiqot strategiyasini ta’minlaydi (E.G.Yudin); evristik: har bir paradigma ma’lum bir gnoseologik, evristik po- tensial, metodologik “resurs”ga ega; ijtimoiy- madaniy va ilmiy mazmun o‘zgaradi; vaqt o‘tishi bilan “ziddiyatlar”, “qarama- qarshiliklar”, “kelishmovchiliklar” kabi anomaliyalar yig‘ilib qoladi, masalan, dalil va nazariya, muammo darajasi va metodologik tashkil etuvchilar o‘rtasida va h.k.; fan bilan uning metodologiyasi doimo rivojlanib boradi va aniq- ilmiy paradigmalar oshkoralik kuchiga, deydi V.S.Stepin, tanqidiy ekstrapolyatsiya va ideallar. yondashuvlar, prinsiplar, tadqiqot metodlari “moslashuvi” bir ilmiy tartibdan boshqasiga o‘tadi, bu esa yangi vektorni hosil qilib, tadqiqotlar uchun yangi imkoniyatlar, yangi sifat yaratadi (masalan, ijtimoiy-gumanitar fanlarda tizimli yondashuvning foydalanilishi); paradigma asosida “qayta dasturlashtirish” sodir bo‘ladi, uning “yadro”si qayta shakllantiriladi, ya’ni, paradigma yoki “ilmiy inqilob” rivojlanishi, “ilgarilashi” ro‘y beradi); Xulosa Fan metodologiyasida shakllantirish va metodologik vositalarni 25 nazariyalar birlashtirilgan, ular konseptual fanlar orasidagi borliqni hosil qiladi, borliq ichida esa aniq ilmiy tadqiqot “ochiladi”; konseptual borliq mavjudlikning “ko‘ra olish usuli”ni yaratadi (L.A.Mikeshina), konseptual apparatni tashkillashtirish usullari sifatida aniq “izohlash chizmalari”ni o‘z ichiga oladi, bu esa tadqiqot strategiyasini ta’minlaydi (E.G.Yudin); evristik: har bir paradigma ma’lum bir gnoseologik, evristik po- tensial, metodologik “resurs”ga ega; ijtimoiy- madaniy va ilmiy mazmun o‘zgaradi; vaqt o‘tishi bilan “ziddiyatlar”, “qarama- qarshiliklar”, “kelishmovchiliklar” kabi anomaliyalar yig‘ilib qoladi, masalan, dalil va nazariya, muammo darajasi va metodologik tashkil etuvchilar o‘rtasida va h.k.; fan bilan uning metodologiyasi doimo rivojlanib boradi va aniq- ilmiy paradigmalar oshkoralik kuchiga, deydi V.S.Stepin, tanqidiy ekstrapolyatsiya va ideallar. yondashuvlar, prinsiplar, tadqiqot metodlari “moslashuvi” bir ilmiy tartibdan boshqasiga o‘tadi, bu esa yangi vektorni hosil qilib, tadqiqotlar uchun yangi imkoniyatlar, yangi sifat yaratadi (masalan, ijtimoiy-gumanitar fanlarda tizimli yondashuvning foydalanilishi); paradigma asosida “qayta dasturlashtirish” sodir bo‘ladi, uning “yadro”si qayta shakllantiriladi, ya’ni, paradigma yoki “ilmiy inqilob” rivojlanishi, “ilgarilashi” ro‘y beradi); Xulosa Fan metodologiyasida shakllantirish va metodologik vositalarni 26 tizimlashtirish muammosi mavjud. Aynan paradigmada metodologik me’yorlar va deskriptiv qurilmalar integrlash- gan, tuzilgan, yo‘naltirilgan, ular esa normativ- metodologik vazifaga ega. Xususan, ilmiy nazariya - bu deskriptiv ilmiy bilim yoki “borliq haqidagi bilim”. Lekin nazariya izohlash va tahmin qilish tabiatiga ega jihatlar bilan metodologik vazifani ham bajaradi (tabiatan metodologik boMmasada): maxsus-ilmiy nazariya - maxsus-ilmiy tadqiqotning alohida xususiyatga ega metodologik ta’minoti manbasidan biridir. Ko‘proq yuqori darajadagi nazariya konseptual asosga ega bo‘lib, vektor, izlanishning metodologik standarti va alohida ilmiy muammo yyechimini taqdim etadi. E.G.Yudinning ta’kidlashicha: “Ilmiy bilimning ierarxik tashkillashtirishida ish quyidagicha amalga oshiriladi, ya’ni abstraktlikning yuqori darajadagi bilimi ancha konkret bilimga nisbatan metodologik vazifani bajaradi. Aslida har qanday ilmiy nazariya metodologik vazifalarni bajaradi”; “Tadqiqot jarayonida qanday aniq metodologik me’yorlar (prinsiplar, uslublar, metodologik algoritmlar, mezonlar) ustunlik qiladi?”, “Qanday qilib sifat va samarani loyihalash, amalga oshirish, baholash, jarayon refleksiyasi hamda ilmiy tadqiqot natijalarini amalga oshirish mumkin. Adabiyotlar ro'yxati. 1. Sh.M.Mirziyoyev-“Tanqidiy tahlil qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” 2017 26 tizimlashtirish muammosi mavjud. Aynan paradigmada metodologik me’yorlar va deskriptiv qurilmalar integrlash- gan, tuzilgan, yo‘naltirilgan, ular esa normativ- metodologik vazifaga ega. Xususan, ilmiy nazariya - bu deskriptiv ilmiy bilim yoki “borliq haqidagi bilim”. Lekin nazariya izohlash va tahmin qilish tabiatiga ega jihatlar bilan metodologik vazifani ham bajaradi (tabiatan metodologik boMmasada): maxsus-ilmiy nazariya - maxsus-ilmiy tadqiqotning alohida xususiyatga ega metodologik ta’minoti manbasidan biridir. Ko‘proq yuqori darajadagi nazariya konseptual asosga ega bo‘lib, vektor, izlanishning metodologik standarti va alohida ilmiy muammo yyechimini taqdim etadi. E.G.Yudinning ta’kidlashicha: “Ilmiy bilimning ierarxik tashkillashtirishida ish quyidagicha amalga oshiriladi, ya’ni abstraktlikning yuqori darajadagi bilimi ancha konkret bilimga nisbatan metodologik vazifani bajaradi. Aslida har qanday ilmiy nazariya metodologik vazifalarni bajaradi”; “Tadqiqot jarayonida qanday aniq metodologik me’yorlar (prinsiplar, uslublar, metodologik algoritmlar, mezonlar) ustunlik qiladi?”, “Qanday qilib sifat va samarani loyihalash, amalga oshirish, baholash, jarayon refleksiyasi hamda ilmiy tadqiqot natijalarini amalga oshirish mumkin. Adabiyotlar ro'yxati. 1. Sh.M.Mirziyoyev-“Tanqidiy tahlil qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” 2017 27 2. Sh.M.Mirziyoyev-“Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”2016 3. Andreva G. M. Ijtimoiy psixologiya - m .: Exmo nashriyot uyi, 2000 4. Andreva T. V. Oila psixologiyasi: tadqiqotlar. Foyda. - SPB.: Nutq, 2004 5. Abramova G. S. Yoshga bog'liq psixologiya Tadqiqotlar. O'qish uchun qo'llanma universitetlar.-4-chi., Stereotip. - m.: "Fanlar akademiyasi" nashriyot markazi, 2000 yil 6. Bolshakova E. A. Sizning farzandingiz norasmiy. Ota-onalar Yoshlar Subkulyatsiyalari - M .: Ibtido, 2010 7. Vygotskiy l. S. Bolaning rivojlanish psixologiyasi - M.: Nashriy ma'no, 2006 yil 8. Gipheneiv Yu. B. Bola bilan suhbat 3-chi tuzatilgan va to'ldirilgan -2002 9. Golovin S. yu. Amaliy psixologning lug'ati . 10. Grigorovich L. A., Martzinkkovskaya T. D. Pedagogika va psixologiya 2001 11. Klee M. O'smir psixologiyasi. - m .: Vlados, 2001 yil 12. Krilova A. Psixologiya. Geografik - m .2000-yil 13. Kulagin I. Yu. Yosh psixologiyasi: tug'ilgandan 17 yoshgacha bo'lgan bolani rivojlantirish, qo'llanma 5-nashr - m .: Rao, 2000 yil nashriyot 14. Muxina v..S.S.Sening Yoshena: rivojlanish hodisasi, bolalik, advokatlik: struktura uchun darslik. universitetlar. - 7d. - m.: "Fanlar akademiyasi" nashriyot markazi, 2002 yil 15. Podolskiy A. I., Idbabaeva O. A., Idobayev L. A. zamonaviy dunyo: Psixolog notalar - Sankt-Peterburg: Karo, 2007 16. Rudi P. A. Psixologiya. Texnika maktablari talabalari uchun darslik jismoniy madaniyat - m.: Jismoniy tarbiya va sport, 2001 yil 16. Yartsev D. V. Zamonaviy o'smirni ijtimoiylashtirishning xususiyatlari, 1999 yil 27 2. Sh.M.Mirziyoyev-“Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”2016 3. Andreva G. M. Ijtimoiy psixologiya - m .: Exmo nashriyot uyi, 2000 4. Andreva T. V. Oila psixologiyasi: tadqiqotlar. Foyda. - SPB.: Nutq, 2004 5. Abramova G. S. Yoshga bog'liq psixologiya Tadqiqotlar. O'qish uchun qo'llanma universitetlar.-4-chi., Stereotip. - m.: "Fanlar akademiyasi" nashriyot markazi, 2000 yil 6. Bolshakova E. A. Sizning farzandingiz norasmiy. Ota-onalar Yoshlar Subkulyatsiyalari - M .: Ibtido, 2010 7. Vygotskiy l. S. Bolaning rivojlanish psixologiyasi - M.: Nashriy ma'no, 2006 yil 8. Gipheneiv Yu. B. Bola bilan suhbat 3-chi tuzatilgan va to'ldirilgan -2002 9. Golovin S. yu. Amaliy psixologning lug'ati . 10. Grigorovich L. A., Martzinkkovskaya T. D. Pedagogika va psixologiya 2001 11. Klee M. O'smir psixologiyasi. - m .: Vlados, 2001 yil 12. Krilova A. Psixologiya. Geografik - m .2000-yil 13. Kulagin I. Yu. Yosh psixologiyasi: tug'ilgandan 17 yoshgacha bo'lgan bolani rivojlantirish, qo'llanma 5-nashr - m .: Rao, 2000 yil nashriyot 14. Muxina v..S.S.Sening Yoshena: rivojlanish hodisasi, bolalik, advokatlik: struktura uchun darslik. universitetlar. - 7d. - m.: "Fanlar akademiyasi" nashriyot markazi, 2002 yil 15. Podolskiy A. I., Idbabaeva O. A., Idobayev L. A. zamonaviy dunyo: Psixolog notalar - Sankt-Peterburg: Karo, 2007 16. Rudi P. A. Psixologiya. Texnika maktablari talabalari uchun darslik jismoniy madaniyat - m.: Jismoniy tarbiya va sport, 2001 yil 16. Yartsev D. V. Zamonaviy o'smirni ijtimoiylashtirishning xususiyatlari, 1999 yil