PERSONAL BOSHQARUVIDA MEHNAT MUNOSABATLARI ETIKASI
Yuklangan vaqt
2024-06-21
Yuklab olishlar soni
2
Sahifalar soni
11
Faytl hajmi
312,7 KB
PERSONAL BOSHQARUVIDA MEHNAT MUNOSABATLARI
ETIKASI
Reja:
1. Mehnat munosabatlarini tashkil etishda shaxslararo munosabatlar va uning
umumiy qonuniyatlari
2. Salomlashish, taqdim qilish va ishbilarmon kishining tashqi qiyofasi
3. Ishga doir suxbat yuritish va telefonda gaplashish odobi
4. Tanqid qilish va tanqidni qabul qilish qoidalari
5. Notiqlik san’ati asoslari
Korxonadagi har qanday xodimning kasbiy vazifasi uning axloqiy normalarni,
xulq-atvor qoidalarini bajarishi va o‘zining atrofidagi tashqi muhit bilan
(hamkasblari, xodimlar, mijozlar va sheriklari bilan) o‘zaro munosabatlari bilan
chambarchas bog‘liq bo‘ladi.
Etika (axloq) deyilganda ijtimoiy xayot jarayonida ro‘yobga chiqariladigan
universal va o‘ziga xos axloqiy talablar va xulq-atvor normalari tizimi nazarda
tutiladi. Tegishli ravishda ishga doir munosabatlar etikasi jamiyat hayotinish
sohalaridan birini ajratib ko‘rsatadi. Shu narsa tushunarliki, xizmatga doir
munosabatlarning axloqiy normalari umuminsoniy normalarga va xulq-atvor
qoidalariga asoslanadi, lekin o‘zining ayrim farq qiluvchi xususiyatlariga ham ega
bo‘ladi.
Mehnat faoliyati jarayonida inson o‘zaro shaxslararo munosabatlarning o‘ziga
xos xususiyatlarini belgilab beruvchi qonuniyatlarni hisobga olishi kerak bo‘ladi.
Ular:
1. Javobning noaniqligi qonuniyati, yoki boshqacha so‘zlar bilan aytganda,
kishilarning tashqi ta’sirlarni idrok qilishning ulardagi shaxsiy xususiyatlarning
farqiga, muayyan vaziyatga bog‘liqlik qonuniyati.
Mazkur qonuniyat mexanizmini o‘rganish shaxslararo munosabatlar jarayonida
ko‘pincha vujudga keladigan bir qator savollarga: nega boshqa kishi siz undan
iltimos qilgan va yoki siz ko‘rsatib o‘tgan narsalarni bajarmagan? Nega sizning
so‘zlaringiz, xatti-harakatingiz, ko‘rsatmalaringiz boshqa kishini xafa qilib kuydi,
nega kutilmaganda shunday bo‘ldi? Nega boshqa kishi biror ishni siz aytgan yoki
ko‘rsatgan tarzda qilmadi? Va hokazo savollarga javob berish imkonini tug‘diradi.
2. Odamning odam tomonidan noto‘g‘ri tasvirlanishi va o‘z-o‘ziga berilgan
bahoning o‘xshamasligi qonunini. Uning mohiyati shundan iboratki, birorta ham
kishi boshqa kishini xuddi o‘zini o‘zi bilgan darajada bila olmaydi. Bu daraja
mazkur kishi haqida va o‘zi to‘g‘risida jiddiy qarorlar qabul qilish uchun yetarli asos
bo‘lishi mumkin edi.
3. Axborot ma’nosini buzib ko‘rsatish qonuniyati. U ob’ektiv ravishda harakat qiladi
va har qanday jarayonning boshlanishi va oxirida qanchalik ko‘p odam qandaydir
axborotlar majmuidan foydalansa, u shunchalik kuchliroq bo‘ladi.
4. Psixologik o‘z-o‘zini himoya qilish qonuniyati. Biz boshqa shaxslarga munosabat
sohasida birinchi o‘ringa odatda ularning tashqi jismoniy xavfsizligini qo‘yamiz,
ularning psixologik xavfsizligini esa nazar-pisand qilmaymiz. Ikkinchi tomondan,
odamning o‘zi o‘zining psixologik xavfsizligiga va unga hujum qilishdan
saqlanishiga katta ahamiyat beradi. Ijtimoiy xulq-atvorning yetakchi sabablaridan
biri insonning shaxsiy maqomini, o‘z qadr-qimmatini saqlashdir.
2. Salomlashish, taqdim qilish va ishbilarmon kishining tashqi qiyofasi
O‘zaro salomlashish (so‘rashish) va taqdim qilish qoidalari biz o‘zbek xalqi uchun
o‘zining oddiy tuyulishiga qaramasdan ular muayyan bilimlar va yetarli darajada
diqqat-e’tiborni talab qiladi.
Salomlashuv musulmon dunyosida inson uchun eng yuqori qadriyat belgisidir.
Suyukli payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sallalloxu alayhi vassallam janoblari
odob-axloqqa oid xadislarida: "Uchrashganda qaysi biringiz birinchi bo‘lib salom
bersangiz, o‘sha odam Tangriga ham itoatlirokdir", deb uqtirgan edilar. Demak
salom-alik munosabatlari insonning buyuk burchi bo‘lib uni o‘rinli bajarish
shaxslararo munosabatda katta o‘rin egallaydi.
O‘zaro munosabatlar jarayonida salomlashish, bir-biriga taqdim qilish yoki qo‘l
berishish, quchoq ochish jarayoni turli vaziyatlarda yuz berishi mumkin. Bu o‘ziga
xoslik asosan ko‘rsatib o‘tilgan mazkur holatlarda kim birinchi bo‘lib harakat qilishi
lozimligi yoki shunday huquqqa ega ekanligida ifodalanadi. Ayrim hollarda
xodimlardan kimningdir "birinchi qadam" huquqi yoki majburiyatini yaqqol aks
ettirish uchun odat va axloq doirasida keng foydalaniladigan quyidagi jadvalni
keltirib o‘tamiz (7.1-rasm).
7.1-rasm. Turli vaziyatlarda samomlashish qoidalari.
3. Ishga doir suxbat yuritish va telefonda gaplashish odobi
Ishga doir suxbat o‘tkazish malakalari kasb faoliyati jarayonida ham, shuningdek
kundalik maishiy sharoitda ham ishlab boriladi. Suxbat o‘tkazish zarurligi bilan
bog‘liq har qanday vaziyatni suxbat olib borish qoidalarini ishlab chiqish bo‘yicha
teng imkoniyati sifatida qarash kerak bo‘ladi. Bu qoidalarni sxematik tarzda
muayyan izchillikda va o‘zaro bog‘liqlikda o‘tkazilishi zarur bo‘lgan asosiy
harakatlar sifatida tasavvur qilish mumkin (7.2-rasm).
7.2-rasm. Ishgadoirsuhbatnitayyorlashvao‘tkazishsxematiktasviri.
Ishga doir suhbatlarning qatnashchilari ko‘pincha quyidagi xatolarga yo‘l
qo‘yadilar:
bo‘lajak suhbatning mumkin bo‘lgan elementlariga asos yaratiladigan
tayyorgarlik bosqichini nazar pisand qilmaslik;
ayrim qatnashchilarning ba’zi bir, unchalik muhim bo‘lib tuyulmaydigan joyni
tanlashga yetarli e’tiborsizlik bilan qarashi.
Telefonda gaplashishlarni ishga doir suxbat o‘tkazishning o‘ziga xos bir turi sifatida
olib qarash mumkin. Ana shundan kelib chiqib, ikkita xulosa chiqarish mumkin.
Birinchidan, ishga doir suxbatga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish qoidalari ko‘p
jihatdan telefonda suxbatlar olib borishda ham o‘z ahamiyatini saqlab qoladi.
Ikkinchidan, telefon orqali suxbat yuzma-yuz suxbat o‘tkazishga nisbatan bir qator
farq qiluvchi xususiyatlarga egadir. Bu o‘ziga xos xususiyatlar shu bilan
belgilanadiki, suxbatdoshlar bir-birlarini ko‘rmaydilar, ko‘pincha telefondagi suxbat
tomonlaridan biri uchun kutilmagan vaziyatda, voqealarning oldingi borishini
buzgan holda olib boriladi: abonentlardan birining ochiq suhbati, uning qandaydir
bir muhim yoki shoshilinch ishni ado etishi, orqaga ketishi mumkin va h.k.
Bizning o‘zimiz ham boshqa birovga telefon qilganimizda hamisha shunday bo‘lishi
mumkinligini nazarda tutishimiz kerak. Bu hol bizning xulq-atvorimizga muayyan
ta’sir ko‘rsatishi turgan gap. Ikkinchi tomondan, biror kishi bilan ochiq suxbat olib
boruvchi kishi telefonda gaplashishdan oldin suxbatga ustuvorlik berishi lozim.
Shuni esda tutish albatta zarurki, ko‘p hollarda telefon orqali qilingan aloqa biror
narsa to‘g‘risida (bo‘lajak uchrashuv haqida) oldindan kelishib olish vositasi
bo‘ladi. Shuning uchun ham xalqimizda "bu telefonda aytadigan gap emas" degan
ibora mavjud. Telefonda qilinadigan suhbatning mavzusini belgilashdan oldin,
uning uchun ajratiladigan vaqtni rejalashtirishni esdan chiqarmaslik kerak. Bundan
tashqari, suxbatdoshingizning hamkasblari, tashrif buyuruvchilar va boshqa begona
kishilar davrasida bo‘lishi mumkinligini ham esdan chiqarmaslik lozim, bu ham
unga oshkora suxbatlashish imkonini bermaydi.
4. Tanqid qilish va tanqidni qabul qilish qoidalari
Mehnat faoliyati jarayonida ko‘pgina xodimlar o‘z xizmatdoshlari sha’niga, ishga
doir suxbat qatnashchilariga, muzokara bo‘yicha sheriklari nomiga tanqidiy
muloxazalar bildirish zaruratini, ayrim hollarda esa unga nisbatan o‘z istagini
bildirishni xoxlab qoladilar. Kimningdir nomiga tankidiy muloxazalar bildirishdan
iborat ob’ektiv yoki sub’ektiv zaruratga duch kelinganda o‘ta xushmuomalalik va
ehtiyotkorlik ko‘rsatish kerak bo‘ladi. Kishilarning bir-birlari bilan muomala
qilishlari tajribasi asosida tanqid qilish qoidalari ishlab chiqilganki, ularga rioya
qilmaslik vaziyatni tanqidiy tahlil qilishga qaratilgan kuch-g‘ayratni yo‘qqa
chiqarishi ham mumkin. O‘zbek xalqining milliy xususiyatlaridan biri tankid qilish
qoidalarini yetarli darajada bilmaslik yoki uni inkor etish ko‘pincha shunga olib
keladiki, tanqid qilinadigan tomonda "himoya to‘sig‘i", arazlash, xafa bo‘lish, qadr-
qimmatining yerga urilishi kabi tuyg‘ular seziladi. Natijada hatto foydali, holisona
tanqid ham ijobiy qabul qilinmaydi.
Ko‘p hollarda faqat tankid qilish qoidasiga rioya qilish emas, balki suxbat jarayonida
ularni izchillik bilan tatbiq etib borish muhim hisoblanadi. 7.3-rasmda tanqid
qilishning asosiy qoidalari keltirib o‘tilgan. Ularni tatbiq etishning izchilligi ham
ushbu rasmda tavsiya etilgan. Bunday izchillikning buzilishi tanqidni idrok etish
samaradorligining pasayishiga olib keladi.
7.3-rasm. Tanqid qilishning asosiy qoidalari chizmasi.
Amalda har bir kishi butun hayoti mobaynida o‘z sha’niga bir necha marta tanqidiy
mulohazalar eshitishga to‘g‘ri keladi. Hatto tanqid qiluvchi kishi tegishli odob
qoidalarini bilsa va unga amal qilsa ham, tanqid baribir ma’lum ma’noda og‘rinib
qabul qilinadi. Bu hol inson psixologiyasining ob’ektiv xususiyatlari bilan oldindan
belgilab berilgan. Shuning uchun ham tanqidni qabul qilishning ayrim qoidalarini
tavsiya qilish (ularni o‘z ongidan o‘tkazib, qarab chiqilayotgan muammoning
keskinligini birmuncha pasaytirish) mumkin. Hamisha quyidagilarni esda tutish
lozim:
foydasiz tanqid bo‘lmaydi, u vujudga keladigan vaziyatlarni hal qilishda
yordam ko‘rsatish shakli hisoblanadi;
kim tanqid qilishdan va qanday shaklda tanqid qilishidan qati nazar tanqidni
amaliy jixatdan qabul qilish zarur;