PERSONAL BOSHQARUVIDA MEHNAT MUNOSABATLARI ETIKASI Reja: 1. Mehnat munosabatlarini tashkil etishda shaxslararo munosabatlar va uning umumiy qonuniyatlari 2. Salomlashish, taqdim qilish va ishbilarmon kishining tashqi qiyofasi 3. Ishga doir suxbat yuritish va telefonda gaplashish odobi 4. Tanqid qilish va tanqidni qabul qilish qoidalari 5. Notiqlik san’ati asoslari Korxonadagi har qanday xodimning kasbiy vazifasi uning axloqiy normalarni, xulq-atvor qoidalarini bajarishi va o‘zining atrofidagi tashqi muhit bilan (hamkasblari, xodimlar, mijozlar va sheriklari bilan) o‘zaro munosabatlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Etika (axloq) deyilganda ijtimoiy xayot jarayonida ro‘yobga chiqariladigan universal va o‘ziga xos axloqiy talablar va xulq-atvor normalari tizimi nazarda tutiladi. Tegishli ravishda ishga doir munosabatlar etikasi jamiyat hayotinish sohalaridan birini ajratib ko‘rsatadi. Shu narsa tushunarliki, xizmatga doir munosabatlarning axloqiy normalari umuminsoniy normalarga va xulq-atvor qoidalariga asoslanadi, lekin o‘zining ayrim farq qiluvchi xususiyatlariga ham ega bo‘ladi. Mehnat faoliyati jarayonida inson o‘zaro shaxslararo munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilab beruvchi qonuniyatlarni hisobga olishi kerak bo‘ladi. Ular: 1. Javobning noaniqligi qonuniyati, yoki boshqacha so‘zlar bilan aytganda, kishilarning tashqi ta’sirlarni idrok qilishning ulardagi shaxsiy xususiyatlarning farqiga, muayyan vaziyatga bog‘liqlik qonuniyati. Mazkur qonuniyat mexanizmini o‘rganish shaxslararo munosabatlar jarayonida ko‘pincha vujudga keladigan bir qator savollarga: nega boshqa kishi siz undan iltimos qilgan va yoki siz ko‘rsatib o‘tgan narsalarni bajarmagan? Nega sizning so‘zlaringiz, xatti-harakatingiz, ko‘rsatmalaringiz boshqa kishini xafa qilib kuydi, nega kutilmaganda shunday bo‘ldi? Nega boshqa kishi biror ishni siz aytgan yoki ko‘rsatgan tarzda qilmadi? Va hokazo savollarga javob berish imkonini tug‘diradi. 2. Odamning odam tomonidan noto‘g‘ri tasvirlanishi va o‘z-o‘ziga berilgan bahoning o‘xshamasligi qonunini. Uning mohiyati shundan iboratki, birorta ham kishi boshqa kishini xuddi o‘zini o‘zi bilgan darajada bila olmaydi. Bu daraja mazkur kishi haqida va o‘zi to‘g‘risida jiddiy qarorlar qabul qilish uchun yetarli asos bo‘lishi mumkin edi. 3. Axborot ma’nosini buzib ko‘rsatish qonuniyati. U ob’ektiv ravishda harakat qiladi va har qanday jarayonning boshlanishi va oxirida qanchalik ko‘p odam qandaydir axborotlar majmuidan foydalansa, u shunchalik kuchliroq bo‘ladi. 4. Psixologik o‘z-o‘zini himoya qilish qonuniyati. Biz boshqa shaxslarga munosabat sohasida birinchi o‘ringa odatda ularning tashqi jismoniy xavfsizligini qo‘yamiz, ularning psixologik xavfsizligini esa nazar-pisand qilmaymiz. Ikkinchi tomondan, odamning o‘zi o‘zining psixologik xavfsizligiga va unga hujum qilishdan saqlanishiga katta ahamiyat beradi. Ijtimoiy xulq-atvorning yetakchi sabablaridan biri insonning shaxsiy maqomini, o‘z qadr-qimmatini saqlashdir. 2. Salomlashish, taqdim qilish va ishbilarmon kishining tashqi qiyofasi O‘zaro salomlashish (so‘rashish) va taqdim qilish qoidalari biz o‘zbek xalqi uchun o‘zining oddiy tuyulishiga qaramasdan ular muayyan bilimlar va yetarli darajada diqqat-e’tiborni talab qiladi. Salomlashuv musulmon dunyosida inson uchun eng yuqori qadriyat belgisidir. Suyukli payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sallalloxu alayhi vassallam janoblari odob-axloqqa oid xadislarida: "Uchrashganda qaysi biringiz birinchi bo‘lib salom bersangiz, o‘sha odam Tangriga ham itoatlirokdir", deb uqtirgan edilar. Demak salom-alik munosabatlari insonning buyuk burchi bo‘lib uni o‘rinli bajarish shaxslararo munosabatda katta o‘rin egallaydi. O‘zaro munosabatlar jarayonida salomlashish, bir-biriga taqdim qilish yoki qo‘l berishish, quchoq ochish jarayoni turli vaziyatlarda yuz berishi mumkin. Bu o‘ziga xoslik asosan ko‘rsatib o‘tilgan mazkur holatlarda kim birinchi bo‘lib harakat qilishi lozimligi yoki shunday huquqqa ega ekanligida ifodalanadi. Ayrim hollarda xodimlardan kimningdir "birinchi qadam" huquqi yoki majburiyatini yaqqol aks ettirish uchun odat va axloq doirasida keng foydalaniladigan quyidagi jadvalni keltirib o‘tamiz (7.1-rasm). 7.1-rasm. Turli vaziyatlarda samomlashish qoidalari. 3. Ishga doir suxbat yuritish va telefonda gaplashish odobi Ishga doir suxbat o‘tkazish malakalari kasb faoliyati jarayonida ham, shuningdek kundalik maishiy sharoitda ham ishlab boriladi. Suxbat o‘tkazish zarurligi bilan bog‘liq har qanday vaziyatni suxbat olib borish qoidalarini ishlab chiqish bo‘yicha teng imkoniyati sifatida qarash kerak bo‘ladi. Bu qoidalarni sxematik tarzda muayyan izchillikda va o‘zaro bog‘liqlikda o‘tkazilishi zarur bo‘lgan asosiy harakatlar sifatida tasavvur qilish mumkin (7.2-rasm). 7.2-rasm. Ishgadoirsuhbatnitayyorlashvao‘tkazishsxematiktasviri. Ishga doir suhbatlarning qatnashchilari ko‘pincha quyidagi xatolarga yo‘l qo‘yadilar:  bo‘lajak suhbatning mumkin bo‘lgan elementlariga asos yaratiladigan tayyorgarlik bosqichini nazar pisand qilmaslik; ayrim qatnashchilarning ba’zi bir, unchalik muhim bo‘lib tuyulmaydigan joyni tanlashga yetarli e’tiborsizlik bilan qarashi. Telefonda gaplashishlarni ishga doir suxbat o‘tkazishning o‘ziga xos bir turi sifatida olib qarash mumkin. Ana shundan kelib chiqib, ikkita xulosa chiqarish mumkin. Birinchidan, ishga doir suxbatga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish qoidalari ko‘p jihatdan telefonda suxbatlar olib borishda ham o‘z ahamiyatini saqlab qoladi. Ikkinchidan, telefon orqali suxbat yuzma-yuz suxbat o‘tkazishga nisbatan bir qator farq qiluvchi xususiyatlarga egadir. Bu o‘ziga xos xususiyatlar shu bilan belgilanadiki, suxbatdoshlar bir-birlarini ko‘rmaydilar, ko‘pincha telefondagi suxbat tomonlaridan biri uchun kutilmagan vaziyatda, voqealarning oldingi borishini buzgan holda olib boriladi: abonentlardan birining ochiq suhbati, uning qandaydir bir muhim yoki shoshilinch ishni ado etishi, orqaga ketishi mumkin va h.k. Bizning o‘zimiz ham boshqa birovga telefon qilganimizda hamisha shunday bo‘lishi mumkinligini nazarda tutishimiz kerak. Bu hol bizning xulq-atvorimizga muayyan ta’sir ko‘rsatishi turgan gap. Ikkinchi tomondan, biror kishi bilan ochiq suxbat olib boruvchi kishi telefonda gaplashishdan oldin suxbatga ustuvorlik berishi lozim. Shuni esda tutish albatta zarurki, ko‘p hollarda telefon orqali qilingan aloqa biror narsa to‘g‘risida (bo‘lajak uchrashuv haqida) oldindan kelishib olish vositasi bo‘ladi. Shuning uchun ham xalqimizda "bu telefonda aytadigan gap emas" degan ibora mavjud. Telefonda qilinadigan suhbatning mavzusini belgilashdan oldin, uning uchun ajratiladigan vaqtni rejalashtirishni esdan chiqarmaslik kerak. Bundan tashqari, suxbatdoshingizning hamkasblari, tashrif buyuruvchilar va boshqa begona kishilar davrasida bo‘lishi mumkinligini ham esdan chiqarmaslik lozim, bu ham unga oshkora suxbatlashish imkonini bermaydi. 4. Tanqid qilish va tanqidni qabul qilish qoidalari Mehnat faoliyati jarayonida ko‘pgina xodimlar o‘z xizmatdoshlari sha’niga, ishga doir suxbat qatnashchilariga, muzokara bo‘yicha sheriklari nomiga tanqidiy muloxazalar bildirish zaruratini, ayrim hollarda esa unga nisbatan o‘z istagini bildirishni xoxlab qoladilar. Kimningdir nomiga tankidiy muloxazalar bildirishdan iborat ob’ektiv yoki sub’ektiv zaruratga duch kelinganda o‘ta xushmuomalalik va ehtiyotkorlik ko‘rsatish kerak bo‘ladi. Kishilarning bir-birlari bilan muomala qilishlari tajribasi asosida tanqid qilish qoidalari ishlab chiqilganki, ularga rioya qilmaslik vaziyatni tanqidiy tahlil qilishga qaratilgan kuch-g‘ayratni yo‘qqa chiqarishi ham mumkin. O‘zbek xalqining milliy xususiyatlaridan biri tankid qilish qoidalarini yetarli darajada bilmaslik yoki uni inkor etish ko‘pincha shunga olib keladiki, tanqid qilinadigan tomonda "himoya to‘sig‘i", arazlash, xafa bo‘lish, qadr- qimmatining yerga urilishi kabi tuyg‘ular seziladi. Natijada hatto foydali, holisona tanqid ham ijobiy qabul qilinmaydi. Ko‘p hollarda faqat tankid qilish qoidasiga rioya qilish emas, balki suxbat jarayonida ularni izchillik bilan tatbiq etib borish muhim hisoblanadi. 7.3-rasmda tanqid qilishning asosiy qoidalari keltirib o‘tilgan. Ularni tatbiq etishning izchilligi ham ushbu rasmda tavsiya etilgan. Bunday izchillikning buzilishi tanqidni idrok etish samaradorligining pasayishiga olib keladi. 7.3-rasm. Tanqid qilishning asosiy qoidalari chizmasi. Amalda har bir kishi butun hayoti mobaynida o‘z sha’niga bir necha marta tanqidiy mulohazalar eshitishga to‘g‘ri keladi. Hatto tanqid qiluvchi kishi tegishli odob qoidalarini bilsa va unga amal qilsa ham, tanqid baribir ma’lum ma’noda og‘rinib qabul qilinadi. Bu hol inson psixologiyasining ob’ektiv xususiyatlari bilan oldindan belgilab berilgan. Shuning uchun ham tanqidni qabul qilishning ayrim qoidalarini tavsiya qilish (ularni o‘z ongidan o‘tkazib, qarab chiqilayotgan muammoning keskinligini birmuncha pasaytirish) mumkin. Hamisha quyidagilarni esda tutish lozim:  foydasiz tanqid bo‘lmaydi, u vujudga keladigan vaziyatlarni hal qilishda yordam ko‘rsatish shakli hisoblanadi;  kim tanqid qilishdan va qanday shaklda tanqid qilishidan qati nazar tanqidni amaliy jixatdan qabul qilish zarur;  tankidni idrok etishning markaziy prinsipi — "qilgan narsalarimning hammasini ham boshqa vaziyatda bundan ham yaxshiroq qilishim mumkin edi" mazmunida bo‘lishi lozim;  eng qimmatli tanqid normal hisoblangan narsaning xali mukammal emasligiga qaratilgan bo‘ladi;  tanqidning yo‘qligi – bu uni normal qabul qilish qobiliyatini mensimaslik yoki unga ishonmaslik ko‘rsatkichidir;  tankid tanqid qiluvchining boshqa tomonga munosabatini aniqlab olish imkonini beradi;  agar tankid qiluvchi xato hilganda ham uning ishni batafsil qarab chiqishga intilishini qo‘llab-quvvatlash kerak. Shu bilan bir qatorda tanqid o‘z doirasidan chiqib xakorat darajasiga ko‘tarilmasligi lozim. Xaqorat – bu kishining nafsiga, iffatiga tegadigan so‘zlar bilan kadr va e’tiborni tushirish niyatida yomon muomala qilishdir. Har qanday tanqid o‘z chegarasida faktlar bilan tasdikdangan bo‘lishi zarur. Aks holda har qanday tanqid o‘z doirasidan chiqib haqoratga ailanishi mumkin. 5. Notiqlik san’ati asoslari Hozirgi zamon mutaxassisining kasb faoliyati uning notiqlik san’ati ko‘nikmalarini, ya’ni turli shakllardagi nutqning (u xoh xizmat kengashidagi axborot berish bo‘lsin, xoh konferensiyalar va seminarlardagi ma’ruza, munozaralardagi, taqdimotlardagi chiqishlar va shu kabilar bo‘lsin) tuzilishi, uni tayyorlash malakalarini va turli shakllardagi nutqlarni tinglovchilarga yetkazish ko‘nikmalarini egallash lozimligini talab qiladi. Ko‘pincha odamlar orasida nutq so‘zlash ko‘nikmalari tarbiya, ma’lumotning umumiy darajasi, insonning muayyan shaxsiy sifatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Shunga qaramasdan notiqlik san’ati ko‘nikmalari notiqlik san’atining asosiy qoidalarini bilgan holda to‘plangan kasb tajribasi jarayonida xosil bo‘ladi. Bu qoidalarni bilish insonga o‘z nutqini ancha qulayroq shaklda – tinglovchilarning samarali qabul qilishi nuqtai nazaridan ham, shuningdek tinglovchilarning nutq so‘zlayotgan kishining kasbiy sifatlariga ijobiy baho berish nuqtai nazaridan ham taqdim etishiga imkon tug‘diradi. Notiqlik san’atining quyida tasvirlanadigan asosiy qoidalari universal hisoblanadi, ya’ni ular omma orasida nutq so‘zlashning imkoni tug‘ilgan ko‘p vaziyatlarda tadbiq etiladi. Notiklik san’atining barcha qoidalarini xronologik prinsip bo‘yicha bir necha shartli guruhlarga bo‘lish mumkin:  notiqlik san’ati ko‘nikmalarini oldindan ishlab chiqish;  nutq so‘zlashga bevosita tayyorgarlik ko‘rish;  nutq so‘zlash vaqtida o‘zini tutish. Notiqlik san’ati ko‘nikmalarini oldindan ishlab chiqish tinglovchilar bilan ishlashga umumiy hozirlikni qo‘llab-quvvatlash imkonini beradigan bir necha sun’iy usullarni nazarda tutishi mumkin:  xayol qilingan tinglovchilar oldida oldindan berilgan mavzular va tinglovchilar tarkibi bilan so‘zga chiqish;  kasb faoliyatida ishlatiladigan muayyan atamalar va tushunchalar ta’rifini ishlab chiqish;  o‘z chiqishlarining audio yoki video yozuvlaridan foydalanish va h.k. Nutq so‘zlashga bevosita tayyorgarlik ko‘rish notiqlik san’ati ko‘nikmalari va qoidalarini ishlab chiqishning ancha muhim bosqichi hisoblanadi. Ko‘pincha mazkur bosqich vaqt yetishmasligi yoki o‘z kuchiga ortiqcha ishonish tufayli unchalik e’tiborga olinmaydi. Shu munosabat bilan shularni ham esda tutish kerakki, ko‘pincha mutaxassisning kasbiy sifatlari haqida uning so‘zlariga qarab xulosa chiqariladi. U o‘z navbatida o‘z-o‘zini namoyon qilish vositasi bo‘lib xizmat qiladi, o‘zini ko‘rsatish imkoniyati hisoblanadi. Umumiy holatlarda nutqning quyidagi tizimi tavsiya etilishi mumkin bo‘lib, unga mavzularga qarab, nutqning reglamenti va tinglovchilarning hozirligiga qarab tuzatishlar kiritilishi va muayyan mazmun bilan to‘ldirilishi mumkin:  kirish, nutqning o‘zak g‘oyasi;  qarab chiqilayotgan muammoning qisqacha tarixi;  muammoning rivojlanish tendensiyasi;  muammoni hal qilish yuzasidan to‘plangan tajriba (ijobiy va salbiy);  muammoni hal qilish yuzasidan takliflar;  xulosa. So‘zga chiqish uchun tayyorlanish vaqtida og‘zaki nutqning yozma matnidan farq qilishini esdan chiqarmaslik kerak. Bu hol agar notiq tayyor matndan foydalanadigan bo‘lsa, u holda tinglovchilar bilan o‘zaro munosabatlarda qo‘shimcha muammolar keltirib chiqaradi. Nutq so‘zlash vaqtida o‘zini tutish nutqning maqsadlariga erishishni, tayyorlagan nutq rejasini amalga oshirishni ta’minlashi (zarur bo‘lganda unga tuzatish kiritishi), og‘zaki nutqning avvaldan o‘ylab qo‘yilgan afzalliklardan foydalanishga imkon berishi lozim. Ayni vaqtda notiqning xulq-atvori (o‘zini tutishi) axborotni yaxlit idrok etishga xalaqit bermasligi kerak. Ma’ruzachining xulq-atvori tabiiy bo‘lishi, nutq muammosiga va tinglovchilar tarkibiga mos kelishi zarur. Ana shundagina nutq so‘zlash maroqli bo‘ladi.