PESTICIDLERDI QOLLANIWDA JÁMIYET HÁM QORSHAǴAN ORTALIQTI QORǴAW Reje: 1. Pesticidlerdi qollanıwda jámiyet hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw. 2. Pesticidlerdi qollanıwda qorshaǵan ortalıqqa hám ıssıqanlı haywanlarǵa tásirin úyreniw. 3. Xalıq jasaw orınlarında qorshaǵan ortalıqqa zıyan keltirmew ushın kem záhárli pesticidlerden paydalanıw. Ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw quralları páni – awıl xojalıǵı boyınsha joqarı oqıw orınlarınıń rejesine 19ú4 jılı óz aldına pán bolıp kiritildi. Ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw – pesticidler haqqındaǵı pán bolıp, pánniń tiykarǵı maxseti pesticidlerdiń fizika – ximiyalıq hám záhárlilik qásiyetlerin, qollanıw ózgesheliklerin, zıyanlı organizmlerge hám qorshaǵan ortalıq faktorlarına bolatuǵın tásirin úyretedi. Pánniń wazıypası házirgi zaman pesticidlerin durıs tańlay alıw hám onı qollanıw, pesticidlerdiń zıyanlı organizmlerge, mádeniy eginlerge sonday-aq adam hám ıssı qanlı haywanlarǵa, paydalı jánliklerge bolatuǵın tásirin, pesticidlerdi qollanıw waqtın, olardıń zıyanlı organizmlerge sebilgennen keyin paydalılıǵın hám olardı qáwipsiz dárejede qollanıw usılların úyretiwden ibarat. Awıl hám qala xalqın azıq awqatlıq ónimler menen, sanaattı shiyki zat penen támiyinlewde hám ónimlerdi sırt ellerge shıǵarıw tiykarǵı máselelerden bolıp, bunda ósimliklerdi zıyanlı organizmlerden /ósimlik zıyankeslerinen, keselliklerinen hám jabayı shóplerden/ aqılǵa muwapıq dárejede qorǵaw tiykarǵı faktorlardan biri esaplanadı. Ilimpazlardan V.A.Kasparov hám V.K.Promonenkovlardıń (1990) bildiriwinshe MDH mámleketlerinde zıyanlı organizmler tamanınan hár jılı keltiriletuǵın zıyan ortasha 26% ti quraydı. Awıl xojalıǵı eginleri tek ǵana zıyankesler tamanınan hár jılı 200 mln. tn. dán, 228 mln. tn. qant láblebisi, 24 mln. tn. kartoshka, 23 mln. tn. ovosh, 11 mln. tn. miywe ónimlerin kem aladı. Al bul zıyankesler tamanınan nabıt bolǵan ónimlerdiń ortasha bahası 75 mlrd. dollorǵa teń. Sonıń ushın ósimlik zıyankeslerine, keselliklerine hám jabayı shóplerge qarsı gúres ilajların alıp barıwda ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw quralları pánin úyreniw, qarsı gúres ilajların waqtında ótkeriwdi durıs shólkemlestiriw, zıyankes túrlerin anıq hám durıs anıqlaw, zıyankeslerdiń túrlerine qarap pesticidlerdi durıs tańlaw, olardı qollanıw texnologiyasın úyreniw maxsetke muwapıq boladı. Awıl xojalıǵı eginleri zıyankeslerine, ásirese sorıwshı zıyankeslerge qarsı házirgi waqıtta piretroidlar toparına kiretuǵın preparatlar keńnen qollanılıp atır. Sebebi bul toparǵa kiretuǵın pesticidler adam hám ıssı qanlı haywanlarǵa kem záhárli bolıw menen birge bir gektar maydanǵa sebiletuǵın muǵdarı júdá az hám joqarı paydalılıqqa iye bolıp,sebilgennen keyin tez waqıt ishinde tarqalıp ketiw qásiyetine iye, ósimlikte, topıraqta toplanbaydı, ovosh-palız eginleriniń ónimleri quramına ótpeydi. Awıl xojalıǵı eginlerinde zıyanlı organizmlerge (ósimlik zıyankesleri, kesellikleri hám jabayı shópleri) qarsı ximiyalıq gúres usıllarında tiykarınan záhárli pesticidler qollanıladı. Pesticidlerdiń qaysı zıyanlı organizmge qaysı záhárlerden paydalanıwdı, olardıń normaların, sebiw múddetlerin anıqlawda hám awıl xojalıǵı óndirisine usınıwda aldı menen kishi hám úlken tájiriybe atızlarında bir neshe variantlarda sınaladı. Sınawdaǵı preparatlardıń qollanıw normaların úyreniw ushın birinshiden záhárdiń ósimlikke bolatuǵın tásiri yaǵnıy ósimliktiń japıraqların kúydiriwi, gúlleriniń tógiliwine tásir etiwi h.t.b. tamanları úyreniledi. Ximiyalıq qarsı gúres ilajınıń awıl xojalıǵındaǵı áhmiyeti, ornın almastırıp bolmaytuǵın dárejede. Sebebi ulıwma qarsı gúres ilajları arasında tómendegi abzallıqlarǵa iye. Ximiyalıq preparatlardı qollanıw júdá ańsat, tez shólkemlestiriledi, qollanılǵannan soń qısqa múddette tásir etip, zıyanlı ob`ektlerdi ǵalaba qıradı. Pesticidlerdi qollanıwda qatań talaplarda qoyıladı. Sebebi islep shıǵarıw, saqlaw, tasıw, eritpe tayarlaw, ob`ektke isletiw waqıtları qoyılǵan talaplar saqlanbasa, onda ósimlikke, ónimge, qorshaǵan ortalıqqa, insanǵa hám t.b. ob`ektlerge unamsız tásir etedi. Sonlıqtanda pánniń awıl xojalıǵındaǵı áhmiyetin asırıw jumısların tártiplestirip barıwda Ózbekstan wazirler mekemesi qasındaǵı Mámleketlik ximiyalıq zatlar komissiyası basqarıp baradı. Mámleketlik ximiyalıq zatlar komissiyası tárepinen awıl xojalıǵı eginlerinde zıyanlı organizmlerge qarsı qollanılatuǵın pesticidlerdiń túrleri tańlap alınadı, qollanıw muǵdarı anıqlanadı hám óndiriske usınıladı. Qollanıwǵa jaramsız, múddeti ótken pesticidlerdi óndiristen shıǵarıw hám olardı joq qılıwdı ámelge asıradı. Komissiya tárepinen awıl xojalıǵı eginleriniń túrleri boyınsha qollanılatuǵın arnawlı dizim islep shıǵılıp, ruxsat etilgen ximiyalıq preparatlardı qollanıw boyınsha usınıslar beriledi. Ruxsat etiw belgili shartler menen belgili múddetlerge berilip, onıń ústinen baqlaw jumısları alıp barıladı. Ilimpazlardıń esaplawlarına qaraǵanda ósimliklerdi zıyanlı organizmlerden qorǵawda ximiyalıq qorǵaw qurallarınan paydalanıw toqtatılsa, pútkil dún`yada jetistiriletuǵın ónim 25-30% ke kemeyip keter eken. Ásirese ǵawasha, ovosh, palız, qant láblebisi, dánli eginlerde joqarı hám sapalı ónim jetistiriw júdá qıyın boladı. Ósimliklerdi ximiyalıq usılda qorǵaw ximiya sanaatınıń jetiskenlikleri tiykarında rawajlanadı. Ximiyalıq qorǵaw qurallarınıń mexanizaciyalasqan túrde rawajlanıwı, yaǵnıy traktorlar járdeminde, qolda alıp júriletuǵın búrkegishlerde, shańlatqıshlarda, aerozol generatorlarınan paydalanıw jolǵa qoyılmaqta. Ximiyalıq qorǵaw qurallarınıń paydalılıǵın asırıwda zıyanlı organizm túrlerin anıqlaw, sol túrge qarap preparatlardı tańlaw, zıyanlı organizmniń zıyan beriw dárejesin úyreniw, preparatlardıń normaların hám oǵan aralastırılatuǵın suw muǵdarın anıq biliw, sebiw qaytalaması muǵdarın azaytıw, preparatlardı quramına qarap almastırıp qollanıw hám t.b. ósimliklerdi qorǵawdıń sapalı hám paydalı ótkeriliwin támiyinleydi. Awıl xojalıǵı eginleriniń zıyankeslerine qarsı pesticidlerdi qollanıwda sol átiraptaǵı tiri organizmlerge hám qorshaǵan ortalıqqa belgili dárejede tásiri boladı. Sebebi pesticid sebilgennen baslap birinshi ret hawaǵa tarqaladı, keyin ósimlik ustine, topıraqqa, atız shetlerindegi jabayı shóplerge, jap-salmadaǵı suwǵa túsedi. Sonıń menen birge insan organizmine, atız shetinde baǵılatuǵın mallarǵa, jayılıp júrgen tawıq h.t.b. quslarǵa, suwdaǵı balıqlarǵa, topıraqtaǵı tirishilik etiwshi organizmlerge, sonday-aq paydalı entomofaglarǵa óziniń záhárli tásirin tiygizedi. Sonlıqtan pesticidlerdi paydalanıwda barlıq qáwipsizlik qádelerine itibar beriliwi kerek. Sonlıqtan awıl xojalıúı eginleri zıyanlı organizmlerine qarsı pesticidler menen islesiwde shártli túrde jámietti hám qorshaǵan ortalıqtı qásterlew, olardı záhárli pesticidlerdiń tásirinen saqlaw eń úlken wazıypalardan biri esaplanadı. Ásirimizdiń ekinshi yarımınan baslap ximiya sanaatınıń rawajlanıwı, ásirese awıl – xojalıǵına tez kirip keliwi jer sharınıń biosferasına – pútkil tiri janzat jasayatuǵın ortalıqqa kóplegen muǵdarda ximiyalıq shıǵındılardıń kelip qosılıwına sebep boladı. Qorshaǵan ortalıqtı pataslaytuǵın pesticidler ózine say qásiyetlerine iye bolıp, basqa ximiyalıq zatlardan ajıralıp turadı. Biosferada pesticidtiń aylanıwı hám sırtqı ortalıq faktorlarına aralasıwınıń aldın alıw júdá qiyın. Sebebi samaletda yaki traktor búrpegishleri menen sebilgen ximikat pútkil jer betine tarqaladı hám qashan záhársiz zatqa aylanaman degenshe tiri tabiyatqa tásir etip turadı. Jer astı suwları, izeykesh, kollektorlar, teńiz hám okean suwları, dár`yalar pesticidlerdiń qaldıqları menen pataslanıp turadı. Suw ortalıǵında xlororganikalıq pesticidler balıqlar ushın júdá záhárli esaplanıdı. Ásirese pesticidlerden gerbicidler suw ortalıǵında kóplegen tiri organizmler ushın qáwipli esaplanadı. Pesticidlerdiń topıraqqa ótiwiniń tiykarǵı sebepleri a-x eginlerine, toǵaylardaǵı zıyankeslerge, keselliklerge hám jabayı shóplerge qarsı pesticidlerdi qollanıw nátiyjesinen boladı. Jánede pesticidler jerge tógilgen ósimlik qaldıqları (japıraq, paxal, tamır) menen birge topıraqqa ótiwi múmkin. Pesticidlerdiń topıraqta saqlanıp túrıw múddeti onıń persistentligine baylanıslı boladı. Awıl xojalıǵında ósimliklerdi qorǵaw ushın qollanılatuǵın pesticidlerdi tolıq úyrenbey, olardı natuwrı qollanıw nátiyjesinde ósimliktiń, ósimlik ónimleriniń, azıq-awqatlar, topıraq, aǵın suwlar, suw saqlaǵıshlar, hawa, xalıq jasaytuǵın jerler, insan, sharwa malları, quslardıń, sonday-aq paydalı jánliklerdiń (shańlandırıwshılar, pal hárreleri, entomofaglar) záhárleniw jaúdayları ushırasıp turadı. Sonıń ushın pesticidlerdi awıl xojalıǵı eginleri zıyankeslerine qarsı qollanıwda, olardı tasıwda hám saqlawda tiykarǵı talaplarǵa ámel qılıw hámde texnika qáwipsizligi qayayamıydalarına itibar beriw zárúr boladı. Xojalıqlarda pesticidler menen jumıs alıp barılǵanda texnika qáwipsizligi qaǵıydaları. Pesticidler menen orınlanatuǵın barlıq jumıslar pesticidlerdiń tásirsheńligin esapqa alǵan halda, ósimliklerdi qorǵaw qánigeleri basshılıǵında alıp barıladı. Miynetti shólkemlestiriw, onı qorǵaw hám texnika qáwipsizligi qaǵıydalarınıń buzılıwına xojalıq hám mekeme basshıları juwapker boladı. Ósimliklerdi qorǵaw menen baylanıslı bolǵan shaxslar hár jılı medicina kóriginen ótip, “Pesticidler menen islegende texnika qáwipsizligi talaplarına ámel etiw” kórsetpesi menen tanısıp shıǵadı. 18 jasqa shekem bolǵan balalar, 55 jastan asqan qariyalar, hámledar hayallar menen emiziwli analarǵa pesticidler menen islesiwge ruxsat etilmeydi. Pesticidler menen islesiw waqtı 6 saat, al kúshli tásir etiwshi pesticidler menen islesiw waqtı bolsa 4 saat etip belgilengen, al jumıstıń qalǵan saatları pesticidler menen baylanıslı bolmaǵan basqa jumıslar menen dawam ettiriliwi múmkin. Pesticidler menen islew beriletuúın orınlarǵa tómendegi eskertiwshi plakatlar ilinip qoyılıwı kerek. Сораўлар 1. Pesticidlerdiń qorshaǵan ortalıqqa tásirin kemeyttiriw usılları? 2. Pesticidlerdi qollanıwǵa qoyılǵan talaplar? 3. Pesticidler menen islesiwde kimlerge ruxsat etiledi?