PESTICIDLERDI QOLLANIWDIŃ SANITARIYA GIGIENALIQ TIYKARLARI Reje: 1. Pesticidler «Ósimliklerdi qorǵaw hám agroximiya orayı»nıń ambarxanalarda joybar tiykarında qurılǵan, sanitariya hám gigiena talaplarına, texnika qáwipsizligi talaplarına tolıq juwap beretuǵın ambarxanalarda saqlaw boyınsha túsinik. 2. Fermer xojalıqları ambarxanalarında pesticidlerdi saqlawda xanalar sanitariya hám gigiena xızmetkerleri tamanınan kórikten ótkeriw, kórsetpe tiykarında ruxsat beriw. Awıl xojalıq eginlerin zıyanlı organizmlerden qorǵawda qollanılatuǵın pesticidlerdiń hámmesi biologiyalıq aktiv zatlar bolıp, olar tek zıyanlı organizmlerge tásir etip qoymastan, al gidrobiontlarǵa (suwda jasawshılar), haywan hám mayda paydalı jánliklerge, adamǵa, ulıwma aytqanda ana tábiyatqa unamsız tásir etedi. Záhárleniw degende - tiri organizmniń normal ómir keshirmeleriniń záhár tásirinde buzılıwı túsiniledi. Ol tómendegi túrlerge bólinedi. 1. Kásipke tiyisli záhárleniw - bul pesticidlerdi sebiwge tayarlawshılar, eginlerge sebetuǵın adamlar (traktorshı, agronom, ósimlik qorǵawshı) tuxımdı dárilewshiler arasında ushırasadı. Kóbinese arnawlı kiyimlerden (etik, qol qap, ochki, raspirator h.t.b.) paydalanbaǵanda usınday záhárleniwlerge alıp keledi. 2. Pesticidler menen qatnasta bolmaǵan adamlardıń záhárleniwi-turmıstaǵı záhárleniw dep ataladı. Bular tiykarınan pesticidlerdi nadurıs saqlaw aqibetinen, pesticid salınǵan ıdıslardan paydalanıw, úylerde qara shıbın, nangórek hám qumırısqaǵa dári sebiw aqıbetinen kelip shıǵadı. 3. Haywanlardıń záhárleniwi - bul ósimliklerde pesticidler qaldıǵınıń toplanıp qalıwınan, atızǵa preparatlardı sepkende atız shetindegi ot-shóplerge túsiwi, jap-salmadaǵı suwdı záhárlewi nátiyjesinde júz beredi. 4. Suw saqlaǵıshlar - háwiz, kóllerge záhárlengen aqaba suwlardı aǵızıw yaki izeykeshlerge aǵızıw nátiyjesinde balıqlardıń h.t.b. suw jániwarlarınıń záhárleniwine alıp keledi. Xojalıqlarda pesticidlerdi tek olar menen islesiw ushın arnawlı kurstı ótken, tayarlıq kórgen, pesticidlerdiń ne ekenin biletuǵın qániygeler ǵana shuǵıllanıwı múmkin. Sonday-aq bul qániygeler óziniń arnawlı qorǵanıw qurallarına (arnawlı kiyim), arnawlı talapqa juwap beretuǵın ambarxanalarına (sklad) iye bolıwı kerek. Mal, tawıq, balıq xojalıqları ambarxanadan w km uzaqta jaylasıwı tiyis. Ambarxanada pesticidlerden bosaǵan ıdıslardı saqlaytuǵın bólme yaki bastırma, ıdıslardı zıyansızlandırıw ushın maydanshalar bolıwı kerek. Ambarxananıń territoriyası diywal menen qorshalǵan bolıwı lazım. Ambarxana ishi asfal`tlanǵan, tóbesinen jawın hám quyash nurı ótpeytuǵın, kerekli muǵdardaǵı pesticid sıyatuǵın, pesticid ıdısların qoyatuǵın stellajları, samallatıp turıw ushın aynaları bolıwı shart. Ambarxanada járdemshi bólme boladı, ol jerde barlıq xújjetler, is rejeleri, optechka, sabın, suw bolıwı kerek. Pesticidlerdi qabıl etiw hám tarqatıw arnawlı esap - kitap jurnalına jazıp barıladı. Ambarxanadaǵı pesticidler xojalıq basshısınıń jazba túrdegi kórsetpesi menen pesticidten paydalanıwǵa juwapker adamǵa beriledi. Jıl aqırında arnawlı komissiya dúzilip, ambarxanadaǵı qaldıq pesticidler muǵdarı anıqlandı hám jaramsızları menen múddeti otkenleri akt dúzilip joq etiledi. Pesticidlerdi tasıw juwapker qániygeniń qatnasında ámelge asırıladı. Transport quralları jaqsı jihazlanǵan hám olardı tazalawǵa qolay bolıwı kerek. Pesticidlerdi azıq-awqatlıq zatlar hám basqa júkler menen birge tasıw qadaǵan etiledi. Pesticidler tasıp bolınǵannan keyin transport quralı tazalanıp juwılıp qoyıladı. Pesticidlerdi paydalanıw kerek bolsa, tek bir kúnge jeterli muǵdarı alınadı, awısıp qalsa ambarxanaǵa akt dúzilip tapsırıladı. Ósimliklerdi zıyankeslerden, keselliklerden hám jabayı shóplerden qorǵaw ushın pesticidlerden paydalanıw ósimliklerdi qorǵaw boyınsha qániygeniń basshılıǵında alıp barıladı. Pesticidlerdi sebiwdi bejeriwshiler arnawlı kurslarda oqıtılǵan tájiriybeli shaxslar bolıwı kerek. Pesticidlerdi qollanıw waqtında qáwipsizlik islerine xojalıq basshısı juwapker boladı. Záhárler menen islewshilerdiń jası 18 den joqarı bolǵan, den- sawlıǵınıń jaqsı ekenligi haqqında shıpakerdiń ruxsatnaması berilgen shaxslar bolıwı kerek. Pesticidler menen islesiwge jası 18 ge tolmaǵan, 55 jastan joqarı bolǵan jası úlkenlerge, eki qabat yaki emiziwli balası bar áyellerge ruxsat etilmeydi. Pesticid penen úzliksiz islewshiler tez - tezden medicinalıq kórikten ótip turıwları kerek. Júdá joqarı záhárli pesticidler menen bir kúnde 4 saat, al qalǵan pesticidler menen 6 saat dawamında islewge ruxsat beriledi. Pesticid penen islewshi shaxslar hár kúni 0,5 l sút yamasa qatıq penen támiyinlenedi. Pesticid penen islewshiler biypul arnawlı kiyinler menen támiyinlenedi. Hár ayda 400 gr muǵdarında sabın beriledi. Pesticid sebiw waqtında qaslarında optechka bolıwı shárt. Dárilew waqtında awqatlanıwǵa, shegiwge bolmaydı. Pesticid sebiletuǵın maydan aldınnan anıqlanıp 7 kún burın eskertiwshi belgiler qoyıladı. Pesticidler tek ǵana zıyankes muǵdarı zıyan beriw dárejesinen ótkende, ónimge qáwip tuwılǵanda sebiwge ruxsat etiledi. Pesticidlerden záhárli aldamshı jem tayarlanǵanda, bólmelerdi fumigaciya qılıwda, tuxımlardı dárilewde, eginlerdi shańlatıwda, búrkiwde, tasıwda hám saqlawda, dezinfekciya waqtında, pesticid qaldıqların joq qılıwda qáwipsizlik qádelerine qatań túrde kewil awdarıw talap etiledi. Arnawlı kiyinler erkekler hám áyeller kombinezoni, rezinka qol qap, rezina etik, rezina botinka, etik. Kóriw hám dem alıw organlarına arnawlı qorǵanıw quralları shetleri jabıq kóz áynekler, shetlerinen hawa ótetuǵın kóz áynek, raspiratorlardıń hár qıylı túrleri h.t.b. Ásirimizdiń ekinshi yarımınan baslap ximiya sanaatınıń rawajlanıwı, ásirese awıl – xojalıǵına tez kirip keliwi jer sharınıń biosferasına – pútkil tiri janzat jasayatuǵın ortalıqqa kóplegen muǵdarda ximiyalıq shıǵındılardıń kelip qosılıwına sebep boladı. Qorshaǵan ortalıqtı pataslaytuǵın pesticidler ózine say qásiyetlerine iye bolıp, basqa ximiyalıq zatlardan ajıralıp turadı. Biosferada pesticidtiń aylanıwı hám sırtqı ortalıq faktorlarına aralasıwınıń aldın alıw júdá qiyın. Sebebi samaletda yaki traktor búrpegishleri menen sebilgen ximikat pútkil jer betine tarqaladı hám qashan záhársiz zatqa aylanaman degenshe tiri tabiyatqa tásir etip turadı. Jer astı suwları, izeykesh, kollektorlar, teńiz hám okean suwları, dár`yalar pesticidlerdiń qaldıqları menen pataslanıp turadı. Suw ortalıǵında xlororganikalıq pesticidler balıqlar ushın júdá záhárli esaplanıdı. Ásirese pesticidlerden gerbicidler suw ortalıǵında kóplegen tiri organizmler ushın qáwipli esaplanadı. Pesticidlerdiń topıraqqa ótiwiniń tiykarǵı sebepleri a-x eginlerine, toǵaylardaǵı zıyankeslerge, keselliklerge hám jabayı shóplerge qarsı pesticidlerdi qollanıw nátiyjesinen boladı. Jánede pesticidler jerge tógilgen ósimlik qaldıqları (japıraq, paxal, tamır) menen birge topıraqqa ótiwi múmkin. Pesticidlerdiń topıraqta saqlanıp túrıw múddeti onıń persistentligine baylanıslı boladı. Hawa temperaturası menen ıǵallıqtıń muǵdarı pesticidlerdiń tarqalıwın tezletedi. Sonday - aq ósip turǵan ósimlikler topıraqtaǵı pesticidlerdi ózlestiriw qásiyetine iye. Mısalı: geshir topıraqtaǵı GXCG preparatın ózine simirip aladı. Pesticidler kóbinese ósimliklerdiń miywe elementleriniń qabıǵına hám pálegine toplanadı. Sonlıqtan pesticidlerdi tek ǵana kerekli muǵdarda paydalanıw olardıń topıraqta toplanıwınıń aldın aladı. Pesticidler hawaǵa, qandayda bir zıyanlı organizmge qarsı sebilgende samal arqalı tarqaladı. Ásirese shańlandırıw usılı menen sebilgende yamasa samalet jÁrdeminde, traktor apparatları menen samal tezligi sekundına t metrden artıq bolǵanda sebilse kóplep tarqaladı. Bunnan basqa topıraqta saqlanıp turǵan pesticidlerdiń hawaǵa puwlanıwı nátiyjesinde, quyash nurı tásirinde, temperaturanıń tásirinde de tarqaladı. Soń hawadan topıraqqa, suwǵa túsedi, jáne parlanadı hám usılay etip tábiyatta aylanıwı pesticidtiń zıyansız zatqa aylanıwına shekem dawam etedi. Pesticidlerdiń bioceiozǵa tásiri – hár bir biocenozdıń tiykarın fitofaglar - yaǵnıy ósimlikler menen azıqlanıwshı organizmler quraydı. Fitofaglardıń sanın paydalı entomofaglar - yaǵniy zıyankeslerdiń jırtqıshları hám parazitleri basqarıp túradı. Bir túrdegi egin túrine iye bolǵan agrobiocenozlarda yaki hÁr jılı bir jerge bir túrdegi eginniń qayta - qayta egiliwi (monokul`tura) nÁtiyjesinde fitofaglardıń kóbeyip ketiwi yaki sol orınǵa úyrenisip qalıwı seziledi. Bunday maydanlarda pesticidlerdi úzliksiz qollana beriw biocenozǵa tikkeliy unamsız tásir etedi. Sebebi bul biocenozda fitofaglardan basqa ósimliklerdi shańlatıwshı jÁnlikler, qumırısqalar, entomofaglar, quslar, haywan hám insanǵa zıyanlı tÁsir etiwi múmkin. Jabayı shóplerge qarsı gerbicidlerdi qollanıw nÁtiyjesinde biocenozdaǵı mikroklimat buzıladı. Bunda birinshiden ósimlikler jÁbir kóredi, keyin paydalı hám zıyansız jánlikler, topıraq hám hawa pataslanadı. Mısalı: bir gektar kartoshka atızında 2000-3400 dana sirfidler, 200 mıńnan artıq basqa entomofaglar (afidiidler, xan qızı, altın kóz, jırtqısh keneler h.t.b) ushırasadı. Ósimliklerdiń gúllew fazasında pesticidlerdiń sebiliwi pal hárresine keri tásirin tiygizedi. Sonıń ushın ximiyalıq preparatlardı isletiwde zıyanlı organizmlerdiń zıyan beriw dárejesin hám ósimliklerdiń ósiw fazaların esapqa alıw zárúr. Entomofaglar – jánlikler arasında eń ázzi organizmlerden esaplanadı. Bazı bir entomofaglar tábiyatta az bolǵanlıqtan, olardı qosımsha biolaboratoriyalarda, biofabrikalarda kóbeytip, zıyankeslerge qarsı tábiyǵıy jaǵdayda paydalanıwǵa tuwra keledi. Sonlıqtan atızlarda entomofaglardıń sanın bilmesten turıp, pesticidlerdi qollanıwǵa bolmaydı. Sebebi pesticidler entomofaglarǵa da birdey tásir etedi. Tábiyatta entomofaglardı saqlap qalıwdıń birden bir jolı erte báhárde atız shetlerindegi qıslawdan shıqqan zıyankeslerge qarsı profilaktikalıq islew beriw esaplanadı. Sebebi qıslawdan 1-shi bolıp zıyankesler shıǵadı, al 15-20 kúnnen keyin entomofaglar qıslawdan shıǵadı. Demek entomofaglar qıslawdan shıǵaman degenshe pesticidler sebilip bolıwı kerek. Ekinshiden zıyankeslerge qarsı agrotexnikalıq hám biologiyalıq ilajlardı izbe-iz óz múddetinde hám sapalı alıp barıw nátiyjesinde pesticidlerden paydalanıwdı toqtatıp turıwǵa boladı. Sebebi agrotexnikalıq hám biologiyalıq ilajlardı ótkeriw nÁtiyjesinde zıyankesler sanın maksimum tómen túsiriwge, yaǵniy zıyan beriw dárejesinen tómengi dárejede uslap turıwǵa erisiledi. Awıl-xojalıǵında pesticidlerdi tek ǵana zıyankesler sanı hádden tıs kóbeyip, agrotexnikalıq hám biologiyalıq ilajlardıń kúshi jetpey qalıp, olardıń zıyan beriw dárejesi asıp ketkekde hám ónimge qáwip tuwılǵanda ǵana ilimiy tiykarda kórsetilgen muǵdarda paydalanıwǵa boladı. Sorawlar 1. Pesticidlerdi saqlawǵa qoyılatuǵın talaplar qanday? 2. Pesticidlerdi tasıwǵa qoyılatuǵın talaplar? 3. Pesticidlerdi qollanıwǵa qoyılatuǵın talaplar? 4. Qorǵanıw quralları haqqında túsinik? 5. Pesticidler zıyankeslerge qarsı qashan qollanıladı?