PESTICIDLERDI ZIYANLI ORGANIZMLERGE QARSI QOLLAW
TEXNOLOGIYASI
Reje:
1. Preparatlardı sebiwge tayarlaw
2. Preparatlardı qollanıw usılları
3. Preparatlardıń abzal hám kemshlikli tamanları
Ózbekstan Respublikası sharayatında óndiris ushın biologiyalıq, ekonomikalıq
tamannan payda keltiretuǵın ximiyalıq preparatlardı awıl xojalıǵında paydalanıwdı
shólkemlestiriw Mámleketlik ximiya komissiyası tamanınan alıp barıladı.
Komissiya nátiyjeli pestitsidlerdi arnawlı dizimge kiritip, óndiriste qollanılıwın
qadaǵalaydı, marallıq tamanınan tozǵanların (eskirgenlerin) dizimnen shıǵaradı.
Sebebi ximiyalıq preparatlar bir jılları joqarı biologiyalıq payda bergeni menen
keyin tez waqıt ishinde ekonomikalıq tamannan payda bermewi múmkin yaki
obektting preparatga bolǵan shıdamlılıǵı payda bolıp, biologiyalıq nátiyjeliligi
kútilgen dárejede bolmawı múmkin.
Usınday sebeplerge bola pestitsidlerdi qollanıwdı, tozǵanların óndiristen
shıǵarıw, taza túrlerin sınıwdan ótkeriw, olardı óndiriste isletiwge ruxsat beriw
Ózbekstan Respublikası ximiyalıq preparatlardı dizimge alıw mámleketlik
komissiyası, ilimiy-izertlew institutları menen birgelikte jumıs alıp barıp
shólkemlestiredi. Bul jumıslar tómendegishe alıp barıladı.
Hár qanday pestitsidti isletiw hám óndiriske keń tarqatıw ushın, belgili egin
túrlerinde region sharayatında ilimiy sınawdan ótiwi kerek. Ilimiy tájiriybeler
qoyılıp ósimlikke, qorshaǵan ortalıqqa zıyan etpeytuǵın muǵdarı anıqlanadı.
Sanitariyalıq kórsatkishleri boyınsha belgilengen muǵdardıń hawada, topıraqta,
azıqlıq ónimlerde saqlanıw múddeti hám zıyanlılıq dárejesi anıqlanadı. Tolıq
maǵlıwmatlar jıynalıp usınıs etilgen muǵdarınıń ekologiyalıq hám ekonomikalıq
kórsetkishleri talapga juwap bergen pestitsid túrleri qollaw ushın dizimge kiritiledi.
Dizimde ósimlik túri preparattı qollaw usılı, muǵdarı (tómengi, joqarı shegarası),
ónimdi jıynap alıwdan aldın pesticidti isletiw múdderleri (aralıǵı) belgilenedi. Awıl
xojalıǵında usı dizimge kiritilgen pestitsidlerdi qollaw, onıń talapların saqlaw
birinshi qoyılatuǵın talap esaplanadı.
Pestitsidler atızǵa sebilgennen keyin bir waqıtta atmosferaǵa, gidrosferaǵa,
litosferaǵa hám biosferaǵa tarqaladı. Ximiyalıq preparatlarǵa qoyılatuǵın búgingi
kúnniń eń baslı talapları bul preparattıń qollanılǵan obektke tásiriniń joqarı bolıp, al
qorshaǵan ortalıqqa kem tásirli bolıwı hám tez tarqalıp ketiwi esaplanadı.
Usı sebeplerge baylanıslı pestitsidlerdi zıyanlı obektlerdiń belgili bir
dáwirlerinde qollanıw múmkinshiliklerine qarap tómendegi toparlarǵa biriktiriledi:
1. Vegetatsiya dáwirinde ósimliklerdiń ózine qollanıw. Bunda preparat suyıq
bolsa, arnawlı agregatlar járdeminde búrkiw usılı menen ámelge asırıladı. Yaǵnıy
OVX-28 agregatı járdeminde sebiledi.
2. Tuxımlardı yaki egislik materiallardı dárilew ushın qollanıw. Bunda tuxımlar
shań túrindegi yamasa suwda eritilgen aralaspanı búrkiw arnawlı agregatlar, tuxımdı
dárileytuǵın úskeneler járdeminde alıp barıladı.
3. Sklad, ıssıxana, ónimlerdi qayta islewshi agregatlardı dárilewde kóbinese
hawa arqalı tásir etetuǵın preparatlar gaz túrindegi hawa arqalı obektlerdiń dem alıw
jollarına jetkerip beriledi.
4. Topıraqtı dizenfektsiya yaki dizensektsiyalaw arqalı dárilewde preparatlar
topıraqqa suwda erigen yaki poroshoklar chang halında tuwrıdan-tuwrı topıraqqá
sebiw yaki shańlandırıw arqalı ámelge asırıladı.
Aldınǵı jıllarda keńirek qollanılǵan, al endi bolsa qollanıw muǵdarı kemeygen
usıllardan esaplanǵan pestitsidlerdi shańlandırıw usılı menen qollanǵanda ondaǵı
qaldıqlar topıraqtıń erroziyaǵa ushırawı nátiyjesinde hawaǵa tarqaladı, hawadaǵı
suw puwları tásirinde jánede topıraqqa túsip, záhárlewin esapqa alıw zárúr.
Bunnan keyingi búgingi kúndegi keń kólemde qollanılıp kiyatırǵan usıllardan
biri bul preparatlardı suwda eritip, suspenziya halına keltirip, arnawlı agregatlar
járdeminde ósimliktiń vegetatsiya dáwirinde búrkiw esaplanadı. Bunıń ushın
gektarına sarplanıwı kerek bolǵan preparat muǵdarı agregattıń bir gektarǵa tolıq
jetkize alatuǵın suwǵa aralastırılıp eritpe tayarlanadı. Eritpe mayda tamshılarǵa
kúshli samal arqalı aylandırılıp, ósimliklerdiń barlıq aǵzalarına jetkerip beriledi.
Nátijede preparat ósimliktegi zıyankeslerdiń denesine tiyip, sırttan hám ishten tásir
qıladı. Bunnan tısqarı preparat ósimliktiń denesine kirip, ondaǵı fiziologiyalıq
processlerge tásir etedi. Preparatlar tamır hám japıraq arqalı denege ótip, ondaǵı
suyıqlıqta erip floema, parenxima, ksilema arqalı ósimlik denesine tarqaladı.
Muǵdarı kóbeygende fiziologiyalıq processlerdi buzadıi. Pestitsidlerdiń bunday
jaǵdayı hám denege tiygende kletkanıń sırtqı qabatına keri tásir kórsetiw qásiyetleri
preparattıń fitotoksichnosti (ósimlikke zıyanlı tásiri) deb ataladı.
Vegetatsiya dáwirinde qollaw ushın preparattıń eritpesi kerekli muǵdarda
arnawlı orınlarda tayarlanadı. Bul ushın preparattıń túrine, kerekli muǵdarına,
ósimlik túrine, zıyanlı obektke baylanıslı ruxsat etilgen preparat túri alınıp, suwǵa
aralastırılıp, arnawlı agregatlarda isletiledi.
Bunday agregatlarǵa qolda alıp júriletuǵın 05-20 litr sıyımlıqtaǵı búrkegishler;
mexanikılıq hám matorlı túrleri óndiriste qollanılmaqta. Sonday-aq úlken kólemli
atızlarda traktorlarǵa ildiriletuǵın OVX-14, OVX-28 OPSh agregatları tiykarǵı
búrkegishlerden esaplanadı. Agregatlar tiykarınan úsh bólimnen ibarat. Birinshisi
pestitsidler aralastırılǵan eritpeni alıp júretuǵın ıdıslar. Ekinshisi kúshli samal
beriwshi aylanbalı úskene. Úshinshisi eritpeni samal jónelisine tuwrılap beretuǵın
mayda tesiksheler. Eritpeni mayda tamshıǵa aylandırıw, kerekli orınǵa jetkerip
beriw traktordıń yaki motordıń kúshi menen alıp barıladı.
Ósimliklerdi qorǵawda pesticidlerden paydalanıwdıń bir neshe usılları bar:
búrkew,
shańlatıw,
danadarlasqan
preparatlardı
qollanıw,
aerozollar,
fumigaciyalaw, aldamshı záhárli jemlerdi qollanıw, pudralaw hám basqalar.
Joqarıda kórsetilgen usıllardı qollanıw pesticid preparatlarınıń formasına hám
olardıń isshi aralaspalarınıń tayarlaw texnikası arnawlı kórsetpeler yaki olardı
qollanıw metodik qollanbalarında kórsetilgen.
Usı jumısta mısal retinde ósimliklerdi ximiyalıq qorǵawda keń tarqalǵan sebiw
usılı ushın emul`siya, suspenziya eritpelerin tayarlaw kórip shıǵıladı.
Pesticid preparatlarınıń tiykarǵı formaları.
Dust–tásir etiwshi elementi menen toltırılǵan hám júdá mayda, túyirsheli
arlaspa bolıp, tiykarınan shańlatıw jolı menen isletiledi. Bir gektarǵa 10-30 kg dust
sarplanadı.
Dusttı tayarlawda onı toltırıwshı sıpatında talk, pirofillit, bor, kaolin, trepel`,
silikogel` hám basqalardan paydalanıladı. Onı shańlanıwshańlıq nátiyjesin asırıw
hám mayda túyirshelerdiń biykarǵa ushıp ketpewi ushın 3-5% mineral may qosıladı.
Námleniwshi poroshok-bul kukun sıyaqlı pesticid preparatı bolıp, oǵan suw
qosıw nátiyjesinde turǵın suspenziya payda boladı. Onı qollanıwdıń dustqa
qaraǵanda qolaylıqları bar, záhárli ximikatlar artıqsha jumsalmaydı hám qollanıw
nátiyjeliligi artadı. Olar suspenziya xalatında bolıp, ósimlik japıraqlarına jaqsı
jabısadı hám ósimlik denesinde bekkem uslanıp qaladı. Bul suwlanǵan kukun joqarı
dispersion qásiyetke iye bolıp, quramında 80% muǵdarında 3mk\ga shekem
diametrli mayda atomlar bar. Suwlanǵan paroshok sostavındaǵı tasir etiwshi
element hám toltırıwshılar menen birge joqarı aktivlikke iye bolǵan jabıstırwshań
elementleri de bar. Toltırıwshılar sıpatında silikogel`, sintetik metasilikat kal`ciy,
bentonit, kaolin hám basqalardan paydalanıladı. Joqarı aktivlikke iye bolǵan
elementler metal siltili sulfonadlar, OP-7 hám OP-10 polietileńlikol` efir spirtleri
sonday-aq járdemshi elementler, sul`fid spirtli barda /SSB/, sul`fid ishqori, kraxmal,
kazein hám basqalar. Qwllanǵan poroshok quramında 30-80% tásir etiwshi element,
15-60% toltırıwshılar, 1.5-2% sulfid spirtli bardalar hám 1-2% OP-7 bar. Koncentrat
emulsiyalar-dep mayda eritilgen eritpelerge joqarı akktivlikke iye bolǵan elementler
menen qorǵalǵan maydalastırılǵan tamshılarǵa aytıladı. Bunda eritpege suw qosıw
menen onı turaqlılıǵı artatuǵın hám uzaq múddet juqa perdeler payda bolmaytuǵın
emul`siyaǵa aylandırıw múmkin. May sıpatında ksilol, diosanal, neft` mayları,
