PESTICIDLERDI ZIYANLI ORGANIZMLERGE QARSI QOLLAW TEXNOLOGIYASI Reje: 1. Preparatlardı sebiwge tayarlaw 2. Preparatlardı qollanıw usılları 3. Preparatlardıń abzal hám kemshlikli tamanları Ózbekstan Respublikası sharayatında óndiris ushın biologiyalıq, ekonomikalıq tamannan payda keltiretuǵın ximiyalıq preparatlardı awıl xojalıǵında paydalanıwdı shólkemlestiriw Mámleketlik ximiya komissiyası tamanınan alıp barıladı. Komissiya nátiyjeli pestitsidlerdi arnawlı dizimge kiritip, óndiriste qollanılıwın qadaǵalaydı, marallıq tamanınan tozǵanların (eskirgenlerin) dizimnen shıǵaradı. Sebebi ximiyalıq preparatlar bir jılları joqarı biologiyalıq payda bergeni menen keyin tez waqıt ishinde ekonomikalıq tamannan payda bermewi múmkin yaki obektting preparatga bolǵan shıdamlılıǵı payda bolıp, biologiyalıq nátiyjeliligi kútilgen dárejede bolmawı múmkin. Usınday sebeplerge bola pestitsidlerdi qollanıwdı, tozǵanların óndiristen shıǵarıw, taza túrlerin sınıwdan ótkeriw, olardı óndiriste isletiwge ruxsat beriw Ózbekstan Respublikası ximiyalıq preparatlardı dizimge alıw mámleketlik komissiyası, ilimiy-izertlew institutları menen birgelikte jumıs alıp barıp shólkemlestiredi. Bul jumıslar tómendegishe alıp barıladı. Hár qanday pestitsidti isletiw hám óndiriske keń tarqatıw ushın, belgili egin túrlerinde region sharayatında ilimiy sınawdan ótiwi kerek. Ilimiy tájiriybeler qoyılıp ósimlikke, qorshaǵan ortalıqqa zıyan etpeytuǵın muǵdarı anıqlanadı. Sanitariyalıq kórsatkishleri boyınsha belgilengen muǵdardıń hawada, topıraqta, azıqlıq ónimlerde saqlanıw múddeti hám zıyanlılıq dárejesi anıqlanadı. Tolıq maǵlıwmatlar jıynalıp usınıs etilgen muǵdarınıń ekologiyalıq hám ekonomikalıq kórsetkishleri talapga juwap bergen pestitsid túrleri qollaw ushın dizimge kiritiledi. Dizimde ósimlik túri preparattı qollaw usılı, muǵdarı (tómengi, joqarı shegarası), ónimdi jıynap alıwdan aldın pesticidti isletiw múdderleri (aralıǵı) belgilenedi. Awıl xojalıǵında usı dizimge kiritilgen pestitsidlerdi qollaw, onıń talapların saqlaw birinshi qoyılatuǵın talap esaplanadı. Pestitsidler atızǵa sebilgennen keyin bir waqıtta atmosferaǵa, gidrosferaǵa, litosferaǵa hám biosferaǵa tarqaladı. Ximiyalıq preparatlarǵa qoyılatuǵın búgingi kúnniń eń baslı talapları bul preparattıń qollanılǵan obektke tásiriniń joqarı bolıp, al qorshaǵan ortalıqqa kem tásirli bolıwı hám tez tarqalıp ketiwi esaplanadı. Usı sebeplerge baylanıslı pestitsidlerdi zıyanlı obektlerdiń belgili bir dáwirlerinde qollanıw múmkinshiliklerine qarap tómendegi toparlarǵa biriktiriledi: 1. Vegetatsiya dáwirinde ósimliklerdiń ózine qollanıw. Bunda preparat suyıq bolsa, arnawlı agregatlar járdeminde búrkiw usılı menen ámelge asırıladı. Yaǵnıy OVX-28 agregatı járdeminde sebiledi. 2. Tuxımlardı yaki egislik materiallardı dárilew ushın qollanıw. Bunda tuxımlar shań túrindegi yamasa suwda eritilgen aralaspanı búrkiw arnawlı agregatlar, tuxımdı dárileytuǵın úskeneler járdeminde alıp barıladı. 3. Sklad, ıssıxana, ónimlerdi qayta islewshi agregatlardı dárilewde kóbinese hawa arqalı tásir etetuǵın preparatlar gaz túrindegi hawa arqalı obektlerdiń dem alıw jollarına jetkerip beriledi. 4. Topıraqtı dizenfektsiya yaki dizensektsiyalaw arqalı dárilewde preparatlar topıraqqa suwda erigen yaki poroshoklar chang halında tuwrıdan-tuwrı topıraqqá sebiw yaki shańlandırıw arqalı ámelge asırıladı. Aldınǵı jıllarda keńirek qollanılǵan, al endi bolsa qollanıw muǵdarı kemeygen usıllardan esaplanǵan pestitsidlerdi shańlandırıw usılı menen qollanǵanda ondaǵı qaldıqlar topıraqtıń erroziyaǵa ushırawı nátiyjesinde hawaǵa tarqaladı, hawadaǵı suw puwları tásirinde jánede topıraqqa túsip, záhárlewin esapqa alıw zárúr. Bunnan keyingi búgingi kúndegi keń kólemde qollanılıp kiyatırǵan usıllardan biri bul preparatlardı suwda eritip, suspenziya halına keltirip, arnawlı agregatlar járdeminde ósimliktiń vegetatsiya dáwirinde búrkiw esaplanadı. Bunıń ushın gektarına sarplanıwı kerek bolǵan preparat muǵdarı agregattıń bir gektarǵa tolıq jetkize alatuǵın suwǵa aralastırılıp eritpe tayarlanadı. Eritpe mayda tamshılarǵa kúshli samal arqalı aylandırılıp, ósimliklerdiń barlıq aǵzalarına jetkerip beriledi. Nátijede preparat ósimliktegi zıyankeslerdiń denesine tiyip, sırttan hám ishten tásir qıladı. Bunnan tısqarı preparat ósimliktiń denesine kirip, ondaǵı fiziologiyalıq processlerge tásir etedi. Preparatlar tamır hám japıraq arqalı denege ótip, ondaǵı suyıqlıqta erip floema, parenxima, ksilema arqalı ósimlik denesine tarqaladı. Muǵdarı kóbeygende fiziologiyalıq processlerdi buzadıi. Pestitsidlerdiń bunday jaǵdayı hám denege tiygende kletkanıń sırtqı qabatına keri tásir kórsetiw qásiyetleri preparattıń fitotoksichnosti (ósimlikke zıyanlı tásiri) deb ataladı. Vegetatsiya dáwirinde qollaw ushın preparattıń eritpesi kerekli muǵdarda arnawlı orınlarda tayarlanadı. Bul ushın preparattıń túrine, kerekli muǵdarına, ósimlik túrine, zıyanlı obektke baylanıslı ruxsat etilgen preparat túri alınıp, suwǵa aralastırılıp, arnawlı agregatlarda isletiledi. Bunday agregatlarǵa qolda alıp júriletuǵın 05-20 litr sıyımlıqtaǵı búrkegishler; mexanikılıq hám matorlı túrleri óndiriste qollanılmaqta. Sonday-aq úlken kólemli atızlarda traktorlarǵa ildiriletuǵın OVX-14, OVX-28 OPSh agregatları tiykarǵı búrkegishlerden esaplanadı. Agregatlar tiykarınan úsh bólimnen ibarat. Birinshisi pestitsidler aralastırılǵan eritpeni alıp júretuǵın ıdıslar. Ekinshisi kúshli samal beriwshi aylanbalı úskene. Úshinshisi eritpeni samal jónelisine tuwrılap beretuǵın mayda tesiksheler. Eritpeni mayda tamshıǵa aylandırıw, kerekli orınǵa jetkerip beriw traktordıń yaki motordıń kúshi menen alıp barıladı. Ósimliklerdi qorǵawda pesticidlerden paydalanıwdıń bir neshe usılları bar: búrkew, shańlatıw, danadarlasqan preparatlardı qollanıw, aerozollar, fumigaciyalaw, aldamshı záhárli jemlerdi qollanıw, pudralaw hám basqalar. Joqarıda kórsetilgen usıllardı qollanıw pesticid preparatlarınıń formasına hám olardıń isshi aralaspalarınıń tayarlaw texnikası arnawlı kórsetpeler yaki olardı qollanıw metodik qollanbalarında kórsetilgen. Usı jumısta mısal retinde ósimliklerdi ximiyalıq qorǵawda keń tarqalǵan sebiw usılı ushın emul`siya, suspenziya eritpelerin tayarlaw kórip shıǵıladı. Pesticid preparatlarınıń tiykarǵı formaları. Dust–tásir etiwshi elementi menen toltırılǵan hám júdá mayda, túyirsheli arlaspa bolıp, tiykarınan shańlatıw jolı menen isletiledi. Bir gektarǵa 10-30 kg dust sarplanadı. Dusttı tayarlawda onı toltırıwshı sıpatında talk, pirofillit, bor, kaolin, trepel`, silikogel` hám basqalardan paydalanıladı. Onı shańlanıwshańlıq nátiyjesin asırıw hám mayda túyirshelerdiń biykarǵa ushıp ketpewi ushın 3-5% mineral may qosıladı. Námleniwshi poroshok-bul kukun sıyaqlı pesticid preparatı bolıp, oǵan suw qosıw nátiyjesinde turǵın suspenziya payda boladı. Onı qollanıwdıń dustqa qaraǵanda qolaylıqları bar, záhárli ximikatlar artıqsha jumsalmaydı hám qollanıw nátiyjeliligi artadı. Olar suspenziya xalatında bolıp, ósimlik japıraqlarına jaqsı jabısadı hám ósimlik denesinde bekkem uslanıp qaladı. Bul suwlanǵan kukun joqarı dispersion qásiyetke iye bolıp, quramında 80% muǵdarında 3mk\ga shekem diametrli mayda atomlar bar. Suwlanǵan paroshok sostavındaǵı tasir etiwshi element hám toltırıwshılar menen birge joqarı aktivlikke iye bolǵan jabıstırwshań elementleri de bar. Toltırıwshılar sıpatında silikogel`, sintetik metasilikat kal`ciy, bentonit, kaolin hám basqalardan paydalanıladı. Joqarı aktivlikke iye bolǵan elementler metal siltili sulfonadlar, OP-7 hám OP-10 polietileńlikol` efir spirtleri sonday-aq járdemshi elementler, sul`fid spirtli barda /SSB/, sul`fid ishqori, kraxmal, kazein hám basqalar. Qwllanǵan poroshok quramında 30-80% tásir etiwshi element, 15-60% toltırıwshılar, 1.5-2% sulfid spirtli bardalar hám 1-2% OP-7 bar. Koncentrat emulsiyalar-dep mayda eritilgen eritpelerge joqarı akktivlikke iye bolǵan elementler menen qorǵalǵan maydalastırılǵan tamshılarǵa aytıladı. Bunda eritpege suw qosıw menen onı turaqlılıǵı artatuǵın hám uzaq múddet juqa perdeler payda bolmaytuǵın emul`siyaǵa aylandırıw múmkin. May sıpatında ksilol, diosanal, neft` mayları, polimerlar hám solvetlerden paydalanıladı. Túyirlendirilgen preparatlar–topıraqta jasawshı jánliklerge qarsı ósimliklerdiń tamır sisteması arqalı zıyanlanıwı ushın topıraqqa beriledi, sonday-aq jer usti jánliklerine qarsı gúres ushın ham sebiledi. Túyirli preparatlar perlit hám vermikulit paroshok túrindegi minerallardı túyirlew hám tayar túrdegi danalarga pesticidlerdi sińdiriw jolı menen tayarlanadı. Preparat quramında pesticid hám toltırıwshılardan tısqarı sintetik smola ham sińdiriledi. Túyirshelerdiń úlkenligi:ortasha 0.25-5mmge shekem, mayda 0.25-1.5mmge shekem hám iri 3-5mmge shekem boladı. Pesticidlerdiń suw hám organik eritiwshilerdegi eritpesi. Eritpeden tısqarı suw menen jaqsı aralasatuǵın texnikalıq ónim eritpesi quramına júzeki aktivlikke iye bolǵan OP-7, OP-10 tipindegi elementler kiredi. Pesticidlerdiń suwdaǵı eritpesin saqlaw hám tasıw júdá qulaysız bolıp, úlken kólemdegi ıdıslardı talap etedi. Olar tez parshalanadı, suwıq kúnlerde bolsa ańsat tońadı. Pastalar (FLO) qoyıwlasqan maylı peparatlar-quoamalı elementler sostav bólegine kiriwshi ansat juǵıwshı preparat bolıp, suw menen ıǵallanıp hólleniwsheń paroshokka uqsas boladı. Olar tuqımlı hám daneli miywe terekler denesiniń qırshılǵan hám jaralanǵan jerine surtiwge hám olardan suspenziya tayarlawda isletiledi. Paroshoklar-tasir etiwsheń elementinen tısqarı quramına ósimliklerden alınǵan toltırıwshılar kirgiziledi. Máselen, ósimlik kraxmalı. Erigish paroshoklar-paroshok sıyaqlı preparatlar bolıp olar suwda ańsat eriydi,olardan kóp maqsetlerde paydalanıladı. Kishi hám kem kólemli búrkiw eritpeleri UKX quramında tasir etiwshi element hám basqa qosılmaları bolǵan arnawlı preparatlar bolıp suw qosımlay arnawlı aparatlar járdeminde búrkew usılında isletiledi, ayırım w a q ı t t a k e m m u ǵ d a r d a s u w q o s ı w m ú m k i n . Sorawlar 1. Pesticidlerdiń kemshilikli tamanları qaysı? 2. Pesticidlerdi qollanıw múddetleri qashan baslanadı? 3. Pesticidler menen islesiwde qanday jeke qorǵanıw qurallarınan paydalanıladı? 4. Pesticidlerdiń qaldıǵın anıqlawdıń áhmiyeti qanday? 5. Pesticidlerdiń awıl xojalıǵndaǵı áhmiyeti qanday? 7. Pesticidlerdi qollanıw usılları?