Pesticidlerdiń qorshaǵan ortalıqqa tásiri. Pesticidlerdiń qollanılıwınıń fizika-ximiyalıq tiykarları Reje: 1. Pesticidlerdiń qorshaǵan ortalıqqa tásiri. 2. Pesticidlderdi qollanıwda xalıq salamatlıgına tásiri. 3. Pesticidlerdi qollanıw múddetleri. Pesticidlerdiń topıraqta qaldıq muǵdarı. 4. Xalıq jasaw orınlarında qorshaǵan ortalıqqa zıyan keltirmew ushın kem záhárli pesticidlerden paydalanıw. 5. Pesticidlerdiń qollanılıwınıń fizika-ximiyalıq tiykarları. 6. Pesticidlerdiń fizika-ximiyalıq hám tásirsheńlik qásiyetleri, sonday-aq, olardıń kórinisi: suyıq, poroshok, qattı hám túrli formada bolıwı. 7. Pesticidler menen islesiwde jeke qorǵanıw quralların durıs tańlaw. Awıl xojalıǵında egip jetistiriletuǵın egin túrleriniń derlik barlıq túrlerinde zıyanlı organizmler tirishilik qılıp, ósimliktiń hár qıylı bólimleri menen azıqlanıp, zıyan keltiredi. Ádebiyatlarda aytılǵanınday egerde zıyankeslerge qarsı gúres ilajları alıp barılmaǵanda ónimniń 25-30 payızınıń nabıt bolıwı anıqlanǵan. Demek ósimliktiń ósiw dáwirinde, olardıń ónimlerin saqlawda, tuxım tayarlawda, tuxımlardı saqlaw dáwirinde zıyanlı organizmler tamanınan belgili muúdarda zıyan keltiriledi. Zıyanlı organizmlerge qarsı gúres ilajların alıp barıwda bir neshe qarsı gúres usılları islep shıǵılǵan. Olardan: agrotexnikalıq hám biologiyalıq usıllar qollanılıp kelinbekte. Bul usıllar ekologiyalıq tamannan taza esaplanıp, insan hám ıssıqanlı haywanlarǵa zıyansız esaplanadı. Lekin zıyanlı organizmlerdiń sanı ǵalaba kóbeyip, ónimge qáwip tuwdırılǵanda zıyanlı organizmlerge qarsı ximiyalıq usıldan paydalanıwǵa tuwrı keledi. Yaǵnıy ósimliklerde payda bolǵan zıyankes, kesellik qozǵatıwshıları menen jabayı shóplerge qarsı ximiyalıq záhárlerdi qollanıw arqalı zıyanlı organizmlerdi qırıp taslap, olardıń zıyanlılıq dárejesi tómenletiledi. Joqarıda keltirilgen zıyanlı organizmlerge qarsı qollanılatuǵın ximiyalıq záhárler qorshaǵan ortalıqqa, insan hám ıssıqanlı haywanlarǵa kúshli tásir kórsetedi. Ásirese ximiyalıq záhárler tez tásir etetuǵın jas óspirimler, hámledar hayallar, emiziwli balaları bar hayallar, jası ótken qariyalar, sonday-aq atız ósimliklerinde ushırasatuǵın paydalı jánliklerden: entomoakarifaglar, pal jıynawshı hárreler, ósimliklerdiń gúllerin shańlandırıwshı jánlikler, quslar, suw jániwarları, topıraq hám t.b. orınlarda záhárleniwler payda boladı. Bul jaǵday ásirese xalıq jasaw orınlarına jaqın bolúan egislik atızlarında zıyanlı organizmlerge ximiyalıq qarsı gúres ilajların ótkeriwde júdá itibarlı bolıwdı talap etedi. Ximiyalıq pesticidlerden záhárleniwdiń birinshi belgileri dem alıw jollarınıń záhárlenip, murınnan suw aǵıwı menen bilinedi. Keyin bas awırıwı payda boladı, kózler ashıydı. Bunday jaǵdaylar payda bolǵanda birinshiden taza suw menen juwınıw hám tezlik penen medicina xızmetkerlerine kóriniw kerek boladı. Eginzarlarda pesticidlerdi qollanıwda olardı qollanıw múddetlerin anıqlaw úlken áhmiyetke iye. Ásirese ósimliklerdiń zıyankeslerine qarsı ximiyalıq usıllardan paydalanıwda birinshiden egin túrine, ekinshiden zıyankes túrine qarap, zıyankestiń ortasha 100 ósimliktegi (ósimliktiń ǵumshalaw dáwirine shekem), ósimliktiń ǵumshalaw dáwirinen keyin ortasha 1 ósimliktegi zıyankes sanına qarap qarsı gúres ilajları shólkemlestiriledi. Mısalı: kemiriwshi zıyankeslerdiń ortasha 100 ósimlikte sanı 8-10 dana bolǵanǵa shekem biologiyalıq usıllar qollanıladı. Al zıyankes sanı bull kórsetkishten asıp ketken jaǵdayda ǵana pesticidlerden paydalanıladı. Sorıwshı zıyankeslerge qarsı ximiyalıq usıldı qollanıw ushın zıyankestiń sanı ortasha 1 ósimlikte 50 danadan joqarı bolǵanda qollanıw usınıs etilgen. Zıyankeslerdiń sanı joqarıdaǵı kórsetkishlerden tómen bolǵanda pesticidlerdi toqtatıp turıp, biologiyalıq usıldı qollanıw arqalı zıyankes sanın ekonomikalıq zıyan keltiriw shegarasınan tómen dárejede uslap turıw imkanın beredi. Pesticidlerdi qollanıw waqtında jeke qorǵaw qurallarınan paydalanıw shart. Pesticidlerdiń fizikalıq, ximiyalıq hám tásirsheńlik qásiyetleri, sonday-aq, olardıń forması (suyıq, kúkin, qattı hám basqalar), miynet jaǵdayı, pesticid penen jumıs alıp baratuǵın islewshilerdiń boyı, ólshemin esapqa alǵan halda jeke qorǵaw quralları tańlap alınıwı kerek. Pesticidler menen jumıs alıp barıwda jeke qorǵaw quralların tuwrı tańlaw juwapker shaxslarǵa júklenedi. Jeke qorǵaw quralları arnawlı ajratılǵan taza, qurǵaq xanalarda yaki bólek shkaflarda saqlanıwı lazım. Jeke qorǵaw qurallarınıń pesticidler saqlanaatuǵın xanalarda birge saqlaw mumkin emas. 1 2 3 4 5 6 Súwret. Jeke qorǵanıw quralları 1) Bet juzin qorǵaw maskası; 2) Raspirator; 3) Kombinezon; 4) Rezina qolqap; 5) Bastı qorǵaw úskenesi (shlem); 6) Rezina etik. Dem alıw aǵzaları, teri hám kózdi qorǵaw quralları. Dem alıw aǵzaların pesticidlarden qorǵaw ushın tómendegiler: protivogaz respiratorlar RPG 67, universal respiratorlar RU 60m qutısı almastırılıp turılatuǵın sanaat protivogazleri, shań uslap qalatuǵın /F 62Sh, U2K, Lepestok-200, Lepestok-5, Astra-2 respiratorlarınan paydalanıladı. Kushli hám qáwipli preparatlar menen islegende, shańlaw, burkiw, tuxımlardı dárilew waqtında RU-60M, RPG-67 respirator hám protivogazli patronlardan foydalanıladı. Sınap organikalıq preparatlardı isletiwde G markalı protivogaz patronınan; fosforlı, xlorlı hám basqa organikalıq elementlerdi qollanılǵanda A markalı protivogaz patronınan hamde PO-2 tıgız qılıp bekitetuǵın kóz ayneklerden qorǵaw quralları spatında paydalanıladı. Sonı da sheklew orınlı, filtr menen támiyinlengen barlıq qutıshalı sanaat protivogazlerinen ıdısta aq sızıqlı belgi boladı, joqarıda keltirilgen elementler menen islegende qorǵaw quralı sıpatında paydalanıw mumkin. Kózdi pesticidlerden qorǵaw qilish ushın shańnan saqlanatuǵın PO-3 “Monoblok” markalı, 33M bc markalı tıǵız qılıp bekitiletuǵın qorǵawshı kózaynekler taǵıladı. Tutin sıyaqlı pesticidler menen islew waqtında /olardı qadaǵalaw, shańlaǵıshlarǵa salıw, ósimliklerdi shańlaw, tuxımlardı dárilew hám egiw/ kerekli shań ótkermeytuǵın moleskin tipidegi kiyimler, brezent kiyimler, usti plyonka menen qaplanǵan paxta talalı qolǵaplardan paydalanıladı. Suyıq eritpeli záhárler menen islew waqtında eritpe tayarlaw, burkegish apparatlarǵa salıw, burkew, tuxımlardı dárilew hám egin egiw kislotadan qorǵaw qılınǵanda eritpe menen bóktirilgen, paxta talasınan tayarlanǵan arnawlı kiyimler, arnawlı rezina ayaq kiyimleri, rezina qolǵaplardan paydalanıw másláhát etiledi. Medicina qolǵabınan paydalanıwǵa ruxsat etilmeydi. Jumıstan keyin qolǵaptı sheshpesten zıyansızlandırılǵan eritpe hám suw kaliy sodasınıń 35% li eritpesi, hákli soya menen juwıladı, soń kózaynek, respirator, kombinezon sheshiledi hám qolǵap qaytadan ziyansızlandırılǵan eritpeler menen juwıladı hám sheshiledi. Respiratorlar hám protivogazlerdıń rezina bólimlerin tómendegi quramdaǵı 25g sabın, 1l. suw, 5g. soda eritpesi menen juwıladı, paxtaǵa sińdirilgen spirt yaki 5% li nordon kaliy marganec eritpesi menen zıyansızlandırıladı hám qaytadan ıssı suwda juwıp, keptiriledi. Har kuni jumıstan kiyin arnawlı kiyimler shańnan tazalanıp yamasa shań sorıwshı qurılma járdeminde tazalanadı, soń ashıq hawada yamasa shertek astında 8-10 saat dawamında samalatıladı. Pataslanıwına qarap arnawlı kiyimler har 6 jumıs kuni ishinde bir márte juwıladı. Pesticidler menen islew berilgen orınlarda pesticidlerdiń qaldıqların anıqlaw kerek boladı. Ásirese shetten kelgen taza preparatlardı qollanıwdan aldın sınawdan ótkerilip, olardıń zıyankes túrlerine qarsı optimal qollanıw múddetleri menen qollanıw muǵdarları, olardıń biologiyalıq paydalılıǵı anıqlanıp, keyin ósimliktegi, topıraqtaǵı hám ósimlik ónimlerindegi qaldıǵı anıqlanadı. Házirgi zaman piretroidlarınıń ósimliktegi qaldıqları anıqlanǵan. Olar tómendegishe. Mısal: karate, talstar, sumi-alfa, mavrik, trebon hám danitol preparatları ósimlikke sebilgennen keyin 25 kún ótkennen soń olar zıyansız (záhársiz) zatqa aylanadı. Bul degen sóz preparat sebilgennen soń 25 kúnnen keyin sebilgen orında ximikatlar bolmaydı. Sonlıqtan bul preparatlardı qollanǵanda ónimdi jıynap alıwdan 30 kún aldın qollanıwdı toqtatıw kerek boladı. Awıl xojalıǵında, sanaatta, mal sharwashılıǵında payda bolatuǵın zıyanlı obektlerge qarsı qollanılatuǵın ximiyalıq elementler, olardıń birikpeleri esaplanǵan pestitsidlar qorshaǵan ortalıqtaǵı muhim áhmiyetketiye bolǵan elementler esaplanadı. Bul eúsinik biziń tilimizde záhárli zatlar ataması menen kiritilgen. Awıl xojalıǵında qollanılatuǵın záhárli zatlar degenimizde – júdá az muǵdarı organizmge túskende, onı ólimge alıp keletuǵın yaki belgili bir organlerdiń fiziologiyalıq, biologiyalıq processlerin buzıp, tirishiligin pútkilley toqtatatuǵın zatqa aytıladı. Búgingi kúnde bunday záhárlerdiń 10 000 artıq túri belgili. Olardı tolıq úyreniw hám nátiyjeli paydalanıw ushın ximiyalıq preparattıń kelip shıǵıwın, ximiyalıq quramın, obektine qarap tásiri boyınsha toparlarǵa bólip úyreniw zárúr. Sistematikada pestitsidlerdi klassifikatsiyalawdıń túrlishe júritiliwi esapqa alınǵan. Sebebi pestitsidler menen qorshaǵan ortalıqta quramalı process payda boladı. Pestitsidlerdi qollanıw aldın qabıl qılınǵan tártipler tiykarında ámelge asırıladı. Barlıq mámleketlerde pestitsidlerden paydalanıw arnawlı mámleketlik ximiya komissiyası basshılıǵında alıp barıladı. Bul ilajlar biziń sharayatımızda jaqsı jolǵa qoyılǵan bolıp, pestitsidlerdi qollawda qolaysız jaǵdaylardı boldırmaw, kútilgen nátiyjeler joqarı dárejede nátiyje berip kiyatır. Ózbekstan Respublikası sharayatında óndiris ushın biologiyalıq, ekonomikalıq tamannan payda keltiretuǵın ximiyalıq preparatlardı awıl xojalıǵında paydalanıwdı shólkemlestiriw Mámleketlik ximiya komissiyası tamanınan alıp barıladı. Komissiya nátiyjeli pestitsidlerdi arnawlı dizimge kiritip, óndiriste qollanılıwın qadaǵalaydı, marallıq tamanınan tozǵanların (eskirgenlerin) dizimnen shıǵaradı. Sebebi ximiyalıq preparatlar bir jılları joqarı biologiyalıq payda bergeni menen keyin tez waqıt ishinde ekonomikalıq tamannan payda bermewi múmkin yaki obektting preparatga bolǵan shıdamlılıǵı payda bolıp, biologiyalıq nátiyjeliligi kútilgen dárejede bolmawı múmkin. Usınday sebeplerge bola pestitsidlerdi qollanıwdı, tozǵanların óndiristen shıǵarıw, taza túrlerin sınıwdan ótkeriw, olardı óndiriste isletiwge ruxsat beriw Ózbekstan Respublikası ximiyalıq preparatlardı dizimge alıw mámleketlik komissiyası, ilimiy-izertlew institutları menen birgelikte jumıs alıp barıp shólkemlestiredi. Bul jumıslar tómendegishe alıp barıladı. Hár qanday pestitsidti isletiw hám óndiriske keń tarqatıw ushın, belgili egin túrlerinde region sharayatında ilimiy sınawdan ótiwi kerek. Ilimiy tájiriybeler qoyılıp ósimlikke, qorshaǵan ortalıqqa zıyan etpeytuǵın muǵdarı anıqlanadı. Sanitariyalıq kórsatkishleri boyınsha belgilengen muǵdardıń hawada, topıraqta, azıqlıq ónimlerde saqlanıw múddeti hám zıyanlılıq dárejesi anıqlanadı. Tolıq maǵlıwmatlar jıynalıp usınıs etilgen muǵdarınıń ekologiyalıq hám ekonomikalıq kórsetkishleri talapga juwap bergen pestitsid túrleri qollaw ushın dizimge kiritiledi. Dizimde ósimlik túri preparattı qollaw usılı, muǵdarı (tómengi, joqarı shegarası), ónimdi jıynap alıwdan aldın pesticidti isletiw múdderleri (aralıǵı) belgilenedi. Awıl xojalıǵında usı dizimge kiritilgen pestitsidlerdi qollaw, onıń talapların saqlaw birinshi qoyılatuǵın talap esaplanadı. Pestitsidler atızǵa sebilgennen keyin bir waqıtta atmosferaǵa, gidrosferaǵa, litosferaǵa hám biosferaǵa tarqaladı. Ximiyalıq preparatlarǵa qoyılatuǵın búgingi kúnniń eń baslı talapları bul preparattıń qollanılǵan obektke tásiriniń joqarı bolıp, al qorshaǵan ortalıqqa kem tásirli bolıwı hám tez tarqalıp ketiwi esaplanadı. Usı sebeplerge baylanıslı pestitsidlerdi zıyanlı obektlerdiń belgili bir dáwirlerinde qollanıw múmkinshiliklerine qarap tómendegi toparlarǵa biriktiriledi: 1. Vegetatsiya dáwirinde ósimliklerdiń ózine qollanıw. Bunda preparat suyıq bolsa, arnawlı agregatlar járdeminde búrkiw usılı menen ámelge asırıladı. Yaǵnıy OVX-28 agregatı járdeminde sebiledi. 2. Tuxımlardı yaki egislik materiallardı dárilew ushın qollanıw. Bunda tuxımlar shań túrindegi yamasa suwda eritilgen aralaspanı búrkiw arnawlı agregatlar, tuxımdı dárileytuǵın úskeneler járdeminde alıp barıladı. 3. Sklad, ıssıxana, ónimlerdi qayta islewshi agregatlardı dárilewde kóbinese hawa arqalı tásir etetuǵın preparatlar gaz túrindegi hawa arqalı obektlerdiń dem alıw jollarına jetkerip beriledi. 4. Topıraqtı dizenfektsiya yaki dizensektsiyalaw arqalı dárilewde preparatlar topıraqqa suwda erigen yaki poroshoklar chang halında tuwrıdan-tuwrı topıraqqá sebiw yaki shańlandırıw arqalı ámelge asırıladı. Aldınǵı jıllarda keńirek qollanılǵan, al endi bolsa qollanıw muǵdarı kemeygen usıllardan esaplanǵan pestitsidlerdi shańlandırıw usılı menen qollanǵanda ondaǵı qaldıqlar topıraqtıń erroziyaǵa ushırawı nátiyjesinde hawaǵa tarqaladı, hawadaǵı suw puwları tásirinde jánede topıraqqa túsip, záhárlewin esapqa alıw zárúr.