PESTICIDLERDIŃ TÁRIYIPLENIWI, PREPARAT FORMALARI HÁM OLARDI QOLLANIW USILLARI Reje: 1. Pesticidlerdi qollawdıń fizikalıq hám ximiyalıq tiykarları. 2. Pesticidlerdi qollaw formaları, dustlar, námleniwshi kukunlar, konsentrat emulciya, eritpeler, granula pesticid túrleri, suspenziyalar h.t.b. 3. Pesticidlerdi shańlandırıw, búrkiw hám aerozol halında qollawdıń abzallıqları hám kemshilikleri Zıyanlı organizmlerge qarsı tiykarınan sintetikalıq preparatlar qollanıladı. Olar ximiyalıq birikpelerdiń hár túrli klasslarına tiyisli bolıp, hár qaysı preparat túri belgili bir fizika-ximiyalıq qásiyetlerge iye bolıwı menen birge tásir etiw mexanizmide birgelki bolıwı múmkin. Sonlıqtan ximiyalıq preparatlar ózleriniń ximiyalıq dúzilisi hám zıyankeslerge tásiri boyınsha toparlarǵa bólinip úyreniledi. Fosfororganikalıq birikpeler (FOB) (danadim, karbofos, fozalon, pirineks, politrin, diazinon, sumition, orten hám t.b.). Fosfordıń organikalıq birikpelerine tiykarlanǵan preparatlar házirgi pesticidler arasında áhmiyetli esaplanadı. Olar joqarı dárejede insekticid hám akaricid sıpatında zıyankeslerge tez tásir kórsetedi, biologiyalıq ortalıqta uzaq saqlanıp qalmaydı hám belgili waqıttan keyin zıyansız zatqa aylanadı. Bir qatar preparatları ishten tásir etiw qásiyetine iye. Sonıń ushın kishi kólemli búrkiw usılı menen qollanıladı hám hár gektarǵa az muǵdarda sarplanadı. Kópshilik fosfororganikalıq birikpelerdiń qolaysız tamanlarıda bar. Bular ıssıqanlı haywanlar menen insan ushın, sonday-aq kópshiligi paydalı jánlikler ushın záhárli esaplanadı. Kóp qollanılǵanda zıyankeslerde shıdamlı populyaciyalarınıń payda bolıwına alıp keledi. Fosfororganikalıq birikpelerdiń zıyankeslerge kúshli tásir etiwiniń sebebi, preparat organizmniń fermentleriniń aktivligin buzadı. Záhár organizmge túsiwden zıyankeste záhárleniw belgileri seziledi hám olardı tez ólimge alıp keledi. Kópshilik fosfororganikalıq preparatlar qollanılǵannan keyin dáslepki saatlarda zıyankesti óltiredi. Fosfororganikalıq preparatlar lichinkalardı hám imagolarǵa kúshli tásir kórsetedi, lekin máyeklerine tásir etpeydi, biraq may eritpesinen tayarlanǵan, jánlik hám kenelerdiń máyekleriniń ishine kire alatuǵın ayırım preparatlarda bar. Fosfororganikalıq birikpeler toparına kiretuǵın házirgi preparatlar topıraqta hám ósimlik denesinde uzaǵı menen bir ayǵa shekem saqlanadı. Pesticidlerdiń ósimlik denesine tez ótiwinde temperatura, jaqtılıq hám hawanıń námligiúlken áhmiyetke iye. Danadim, 40% em.k. (rogor, BI-58, dimetoat, nugor). Preparatları joqarı ıssılıqqa shıday almaydı, kúshli ıssıda izomerlerge tarqalıp ketedi. Ul`trafiolet nurlar tásirinde tarqalıwı tezlesedi. Saqlaw dawamında aktiv zatı–fosfamid onsha uzaq turmaydı hám tez arada záhárliligin joytadı. Fosfamid kúshli hám onsha uzaq dawam etpeytuǵın ishten tásir etiwshi insekticid hám akaricid esaplanadı. Preparat tiykarınan sorıwshı zıyankeslerge (órmekshi kene, ósimlik shırınjaları, qandala, trips hám t.b.) qarsı jaqsı nátiyje beredi hám kemiriwshi zıyankeslerden ǵawasha sovkası, karadrina hám t.b. zıyankeslerdiń kishi jastaǵı qurtlarına kúshli tásir qıladı. Ósimliktiń ishine tez ótiwi hám sırtında parshalanıwı sebepli entomofaglarǵa bolǵan tásiri uzaqqa sozılmaydı. Sonlıqtan entomofaglardıń kóp bólegi quwırshaqqa aylanǵanda hám máyek fazasında qollanıw múmkin. Fosfamid 40% li emul`siya koncentratı formasında shıǵarıladı hám paxtashılıqta bir qansha sorıwshı zıyankeslerge qarsı gektarına 1,5-2 l den qollanıladı. Preparat ıssıqanlı haywanlarǵa hám adam ushın ortasha záhárli bolıp WD50 tıshqanlar ushın 230 mg/kg ǵa teń. Lekin bul preparat kóp qaytalamada qollanılsa, onda órmekshi kene, shırınja hám aqqanatta preparatqa degen shıdamlılıq payda boladı. Ǵawashada keyingi islew beriw paxtanıń ashılıwınan 15 kún aldın, al basqa eginler ushın pisiwden 30 kún aldın toqtatıladı. BI-58 preparatı menen islew berilgen atızlarda trixogrammanı 15 kún, brakondı– 10 kun,nen keyin tarqatıwǵa boladı. Karbofos, 50% em.k. (fufanon, 57% em.k.). sırttan tásir etetuǵın insektoakaricid bolıp, qısqa múddette joqarı nátiyje beredi. Bul preparattı fumigant sıpatında qollanıw múmkin. Karbofos parshalanıwı hám puwlanıw sebebinen ósimlik sırtınan tez shıǵıp ketedi. Adam hám haywanlar ushın ortasha záhárli. WD50 tıshqanlardıń salmaǵınıń hár kilogrammına 450-1300 mg nan tuwrı keledi. Fozalon, 35% em.k. (zolon, benzofosfat). Fozalon topıraqta hám ósimlikte ósimlikte 25 kún dawamında parshalanadı. Fozalon ishten hám sırttan tásir etetuǵın insektoakaricid esaplanadı. Shırınja, órmekshi kene, trips, qandala h.t.b. sorıwshılarǵa hám ǵawasha sovkası, karadrina zıyankeslerine qarsı jaqsı nátiyje beredi, norması gektarına 2,5-3 l. Baǵlarda 0,2% li suspenziyası usınıs etilgen. Sintetikalıq piretroidlar (cipermetrin, arrivo, bul`dok, vanteks, danitol, decis, karate, kinmiks, mavrik, sumicidin, sumi-al`fa, talstar, trebon, fastak, f`yuri hám.t.b.) Aqırǵı 40 jıldan aslam waqıt ishinde ósimliklerdi zıyankeslerden qorǵawda dúnya kóleminde jańa topar preparatları - piretroidlar joqarı orındı iyeledi. Bul preparatlar basqa topar preparatlarına qaraǵanda bir qansha abzallıqlaǵa iye, biraq bir qansha kemshilikleride bar. Sintetik piretroidlar ciklopropan kislotalari ónimi bolıp, tábiyǵıy piretrinlerden jaqtılıqqa shıdamlılıǵı menen parıq qıladı hám adam hám haywanlarǵa kem záhárli esaplanıp, az normada qollanıladı. Basqa topar preparatlarına salıstırǵanda qısqa múddette parshalanıw qásiyetine iye. Piretroidlar zıyankes denesine sanawlı minutlarda sırttan yaki ishten qılıwı nátiyjesinde zıyankes qurtları azıqlanıwdı toqtatıp, sırtqa shıǵadı hám awzınan sarı suyıqlıq shıǵaradı. Nátiyjede záhárleniw payda boladı hám bir neshe minuttan bir neshe saat aralıǵında qurtlar óledi. Piretroidlar «nokdaun nátiyje»ge iye bolıp, zıyankes jeterli dárejede muǵdarda preparat bilan záhárlenbese, olar aldın kesellenip, keyin táwir bolıp ketiwi múmkin. Kópshilik piretroidlar bir jola máyek, qurt hám imagosına tásir etiw úásiyetine iye. Piretroidlar tásir etiw qásiyetlerine qarap 1 hám 2- toparlarǵa bólinedi. 1-topar piretroidları kópshilik zıyankeslerge kúshli tásir kórsetedi, lekin órmekshi kenege tásir qılmaydı (sumicidin, ripkord, cimbush, kinmiks, decis va boshqalar). 2-topar piretroidları jánlikler menen birge órmekshi kenege de tásir qıladı hám qollanıw norması júdá kishi boladı (karate, talstar, danitol). Bulardan tısqarı olarda ko`rsetilgen kemshiliklerdi saplastırılg`an halda ekinshi a`wlad piretroidları islep shıg`ıldı. Olardın` abzallıqların ha`r birin ko`rip shıg`ıw arqalı anıq ko`riw mu`mkin. Detsis (deltametrin), ta`sir etiwshi zatı (S)-d-tsiano m-feneksibenzil (IR, tsis)-3- (2,2dibromvinil)-2,2 dimetiltsiklopropil karboksilat. Bir izomerge (tsis- izomer) iye preparat, aq yaki ashıq sarı ren`li kristall, atseton ha`m aromatlı uglevodorodlarda jaqsı eriydi. Insang`a, ıssı qanlı haywanlarg`a joqarı za`ha`rli (LM50 128-138 mg/kg). Balıqlar, pal ha`rrelerine, atızdag`ı entomofaglarg`a ta`siri ku`shli. Sırttan, ishten ta`sir etiw qa`siyetine iye bolıp, O`zbekstan jag`dayında 2,5% k.e. ha`m 12,5% k.e. halında paydalanıladı. Atız jag`dayında zıyankeslerge qarsı, suwg`a aralasqanı halında bu`rkiw usılı menen gektarına 0,25-1,0 litr mug`darında isletiledi. Da`nxana h.t.b jabıq orınlarda (1m2 qa 02 ml preparat esabınan) eritpe bu`rkiw usılında isletiledi. Danitol (fenpropatrin) ximiyalıq ataması d-tsiano-3-fenoksibenzil 2,2,3,3- tetrametil tsiklopropankarboksilat, aq ren`li kristall zat 45-50 0S temperaturada eriydi. Sonday-aq metanol, geksan, atseton, xlorofrom, ksilol, dimetilformamidlerde eriw qasiyetine iye. Adam ıssı qanlı haywanlarg`a ortasha za`ha`rli (LM50-760 mg/kg). O`ndiris jag`dayında 1% k.e. yaki 10% qoyıwlang`an suspenziya tu`rinde shıg`arılıp, zıyanlı ja`nliklerge qarsı gektarına 2,0 l., kenelerge 1,0 l. suwda eritilip bu`rkiledi.