Pesticidlerdiń zıyanlı organizmge kiriw jolları Reje: 1. Insekticidler, akaricidler, fungicidler, gerbicidler hám olardıń túrleri. 2. Zıyankeslerge qarsı qollanılatuǵın ximiyalıq qurallardı qollaw múddeti hám qollaw texnologiyası. Ximiyalıq preparatlar túrlerine, qollanıw usıllarına ximiyalıq quramına baylanıslı jánliklerge, olardıń túrlerine, kesellik tarqatıwshı mikroorganizmlerge, jabayı shóplerge túrlishe tásir etedi. Denesine tiygende, azıq arqalı ishki organlarına túskende, dem alıw jollarına barǵanda onıń funktsiyaların buzadı, nátiyjede organizmniń ósip-rawajlanıwdan toqtatadı, nabıt etedi. Sonlıqtanda ximiyalıq gúres ilajı integratsiyalanǵan gúres ilajınıń tiykarǵı etapı esaplanıp, basqa túrleriniń paydalılıǵı talapqa juwap bermegen jaǵdayda qollanıladı. Abzallıq tamanı sonnan ibarat ob`ekti tez toqtatadı, tolıq joq etedi. Qollanıw ańsat, arzan, shólkemlestiriw, alıp barıw quramalı protsess emes. Qıyınshılıq tamanı-qoyılǵan talaplardı tuwrı saqlanbasa ósimlikke, ónimge, qorshaǵan ortalıqqa, ıssı qanlı haywanlarǵa, adamǵa unamsız tásir etedi, hátte úlken zıyan keltiriw kúshine iye zatlar bolǵanlıqtan qayta tiklenbeytuǵın hallardı keltirip shıǵaradı. Záhárli zatlardıń eń kóp tásir etetuǵın organı bul kletka esaplanadı. Al kletka sırtı juqa perde menen qaplanǵan. Bul perde erip, ótkizgish (membrana) qásiyetine iye bolıp, bazı bir zatlardı jaqsı ótkeredi, al basqaların uslap qaladı. Perde quram0ı lipoid hám beloklardan ibarat bolıp, kletkanı bir-birinen ajıratıp túradı. Záhárli zatlar kletkaǵa kirgennen keyin onda, fizikalıq hám ximiyalıq ózgerislerdi payda etedi. Olar keletkadaǵı belok bóleksheleri menen reakciyaǵa kirisedi. Nátiyjede protoplazmadaǵı normal fizika- ximiyalıq processler buzıladı. Keyin kletkanıń nabıt bolıwına sebepshi boladı. Kletka fermentleri pesticidler tásirin júdá sezgish bolıp, usı fermentlerdiń záhárleniwi bioximiyalıq záhárleniw dep ataladı. Kletka fermentlerine zıyan beriwshi záhárler ingibitorlar delinedi. Barlıq ingibitorlar 2 toparǵa bólinedi. 1.U lıwma hám 2. Tańlap tásir etiwshi. Ulıwma ingibitorlarǵa awır metallar (gúmis, mıs, sınap, qorǵasın h.t.b), túzleri hám kislatalar kiredi. Bular beloktı shóktiriwshi zatlar esaplanıp, fermentlerdiń islewin toqtatadı. Tańlap tásir etiwshi ingibitorlarǵa- cianidler, sul`fidler, uglerod oksidleri kiredi. Cianidler kletka fermentleri quramındaǵı metallar menen reakciyaǵa kirisip, kletkanı hálsizlendiredi. 3. Jánlikler azıqlanǵanda záhárli zatlar azıq - awqat penen birge organizmge ótedi hám ishek arqalı záhárleniw júz beredi. Bunda záhár ishektiń aldınǵı bólimin, qızıl óńeshti hám as qızandı zıyanlaydı. Záhár orta ishekke túskennen keyin gemolimfaǵa ótedi. Záhárdiń birinshi tásiri jánliktiń qayt etiwinen bilinedi. Sol arqalı záhárdi organizmnen shıǵarıp taslep, ózin qorǵawı múmkin. Gemolimfaǵa ótken záhár barlıq deneni uwlaydı. Bunda birinshi bolıp nerv sisteması buzıladı. Pesticidlerdiń kontaktli tásir etiwinde záhárleniw túrli jollar menen boladı. 1. Kontaktlı tásirge iye bolǵan insekticid jánliktiń denesin hawa ótkermeytuǵın plenka halında orap aladı, dem alıw organların bekitedi. Nátiyjede organizmge kislorod jetispeydi, korbonat angdridı bólinip shıqpaydı hám organizm óledi. 2. Kontant tásir etiwshi insekticid jánliktiń terisin kúydirip organizmge ótedi. Bul eki záhárlew usılındada záhár gemolimfaǵa ótedi. Lekin kontaktlı tásir etiwde kóbinese teriden ótkende jánlik nabıt boladı. Jánliklerdiń hám kenelerdiń denesi gipoderma qabatı menen qanlanǵan, onıń sırtınan kutikula qabatı jawıp turadi. Kutikula qabatı 3 qabattan túradı. Ekzokutikula, endokutikula hám epikutikula. Kutikulanıń sırtqı qabatı epikutikula júqa perdeden (0,2-0,8 mikron) ibarat bolıp, al maylarda erimeytuǵın zatlardı organizmge ótkermeydi. Sonlıqtan bunday zatlar kontaktlı tásir ete almaydı. 3. Dem alıw organları arqalı, yaǵnıy traxeyaǵa ótetuǵın pesticid fumigantlar hám organizmge tek ǵana dem alıw processinde ótedi. Al eger jánlik hawada fumigant záhárleri bar ekenligin sezse, onda qorǵanaw sistemasın iske qosadı. Bunda jánlik dem alıw tesikshelerin bekitip, waqıtsha sırtǵan dem alıwdı toqtatadı. Bul waqıtta olar traxeyadaǵı zapas hawadan paydalanadı. Lekin kislorod zapası tawsılǵanda ilajsız traxeya tesikshelerin ashıwǵa májbúr boladı hám hawadaǵı fumiganttan uwlanadı. Sonlıqtan fumigaciya jumısdarı jabıq orınlarda ótkeriledi. Traxeyaǵa ótken záhár gemolimfaǵa aralasaıdı hám organizmede keselleniw payda boladı. 4. Pesticidlerdiń zıyanlı organizmlerge záhárliligi preparattıń tásir etiw dozasına hám qásiyetlerine baylanıslı boladı. Pesticid molekulasındaǵı kishkene bir ózgeris onıń záhárliligin ózgertip jiberiwi múmkin. Pesticidlerdiń molekulası quramına metil yaki etil toparların qosıw onıń záhárliligin jánede asıradı. Egerde pesticidtiń záhárlewshi yaki letal dozası qansha kishkene bolsa, ol sonsha kúshli záhárli boladı. Sonlıqtan záhárlilik muǵdarı sıpatında doza pesticidler tásirine baha beriwde keń qollanıladı. Zıyanlı organizmlerdiń túrine hám óltirwshi dozaǵa qarap pesticidlerdi sarplaw normaları hám isshi eritpelerdiń koncentraciyaları belgilenedi. Bunnan basqa pesticidtiń záhárliligi bir qatar faktorlarǵa baylanıslı boladı. Bul faktorlar e toparǵa bólinedi. 1. Pesticidtiń zıyanlı organizm menen ushırasqan waqtına tásir etiwshi faktorlar. Pesticidtiń záhárliligi ekspoziciya, yaǵniy onıń zıyanlı organizm menen bolǵan kontaktiniń wzaqlıǵı úlken tásir kórsetedi. Eger ekepoziciya waqtı uzaq dawam etse, onda pesticidtiń záhárli tásiri joqarı boladı, sebebi bunda organizmge kóp muǵdarda záhár ótedi. Pesticidlerdiń jabısqaqlıǵı hám hólleniw qásiyetleri de qollanılǵan orında uzaq saqlanıp turıwına hám zıyanlı organizm menen bolǵan kontakti jaqsılawǵa járdem beredi. Sonlıqtan pesticidlerge hólleniwshi jáne jabısqaq zatlar qosıladı. Mısalı sabın, kerosin h.t.b. 2. Pesticidlerdiń záhárliligin páseytetuǵın faktorlardan biri bul - temperatura esaplanadı. Joqarı temperatura pesticidlerdiń tez tarqalıp, hawaǵa ushıp ketiwine imkan jaratadı. Tempereturanıń normal dárejede bólıwi pesticidlerdiń záhárliligin asıradı. Lekin tempereturanıń kóteriliwi bazı bir fumigantlardıń záhárliligin asıradı. Mısalı, tempereturanıń 18°C dan 40°C ǵa kóteriliwi sinab birikpeleriniń záhárliligin 1-4 mártebege asıradı. Jánede bul nárse formalinde qaytalanadı. 3. Hawa namligi, quyash nurı, samal tezligi hám jawıngershilikte pesticidlerdiń záhárliligin tómenletedi. Ms` jawınıń sebilgen preparatlardı juwıp ketiwi, samaldıń ushırıp ketiwi, quyash nurınıń pesticid quramın tarqatıp jiberiwi hám námliktiń pesticid quramın páseytiwi h.t.b. Hár qanday pánniń búgingi jetiskenligi oǵada kóp jıllıq tarixtı basıp ótetuǵınlıǵı menen xarakterlenetuǵınlıǵın bilemiz. Demek, ximiyalıq gúres ilajı, agrotoksikologiya pánide uzaq tariyxqa iye bir neshshe etaplardı basıp ótkenligi belgili. Eginlerdi ximiyalıq preparatlar járdesinde zıyanlı biologiyalıq faktorlardan qorǵaw ilajları, ximiyalıq elementler, olardıń birikpeleriniń kórsetilgen obektlerge tásiri anıqlanǵan biziń eramızdan birneshshe jıllar aldınǵı jıllardan baslanadı. Insan ósip turǵan ósimliklerdiń ónimlerinen paydalanǵan alǵashqı dáwirlerde, olarǵa tárbiya berilse, qolaysız faktorlardan qorǵalsa ónimniń muǵdarı kóbeyip, sapası jaqsılanatuǵınlıǵın bilgen. O`simliklerdiń ósip rawajlanıwına keri tásir etetuǵın basqa ob`ektlerdi hár qıylı jollar menen úrkitiw, nabıt etiwdi anıqlaǵan. Nátiyjede zıyanlı zatlarǵa qarsı iyisler, reń, záhárli zatlar menen tásir etip olardıń rawajlanıwına jol qoyılatuǵın ilajlardı qollanǵan. Bunday háreketler ósimliklerdiń zıyankeslerine qarsı ximiyalıq gúres ilajınıń baslanǵan etapı esaplanadı. Sońınan diyxanlar zıyanlı biologiyalıq organimzlerge keri tásir etetuǵın elementlerdi ajıratıp alıp yaki birikpeler islep zıyanlı faktorlarǵa qarsı qollanǵan. Awıl xojalıǵında usı dizimge kiritilgen pestitsidlerdi qollanıw, onıń talapların saqlaw birinshi qoyılatuǵın talap esaplanadı. Pestitsidler atızǵa sebilgennen keyin olar bir waqıtta atmosfera, gidrosfera, litosfera hám biosferaǵa aylanadı. Túrlerine baylanıslı sebilgennen keyin záhárli zatları túsken ortalıǵına túrlishe tásir etedi. Ximiyalıq preparatlarǵa qoyılıp otırǵan búgingi eń baslı talap sebilgen ob`ektine tásirsheńligi joqarı dárejede bolıp, qorshaǵan ortalıqqa kem tásir etiwi, tez tarqalıp ketiwi tiyis. Pestitsidlerdiń biosferaǵa tómendegi tásirleri belgili. 1. Tiykarǵı tásiri: a) zıyanlı organizmlerge tásiri b) suw, topıraq hám basqa organizmlerge tuwrıdan-tuwrı tásiri. 2. Jaqın aralıqtaǵı, ekinshi dárejeli tásiri – bul tásir, shorlanǵan jer astı suwları jaqın orınlarda uzaǵıraq saqlanıwı arqalı bolıwı. 3. Uzaǵıraq, ekinshi dárejeli tásir 3-5 jıl dawamında saqlanıp qalıp tásir etiwi. 4. Júdá uzaq, ekinshi dárejeli tásir-hawa, tsiklonlar, insan, haywan eki transportlar járdeminde tarqalıp, uzaq saqlanǵan halda tásir kórsetiwi. Sonlıqtanda qorshaǵan ortalıqqa túsken pestitsidlerdiń aylanısı tómendegi biologiyalıq organizmlerdiń bir-birine dizbeklesip ótiwi menen xarakterlenedi: 1. Hawa-ósimlik-topıraq-ósimlik-ósimlik penen azıqlanatuǵın haywanlar- insan. 2-topıraq-suw-zoofitoplankton-balıq-insan. Pestitsidlerdi shańlatıw usılı menen isletilgende, sonday-aq topıraq erroziyaǵa ushıraǵanda hawaǵa tarqaladı, hawadaǵı suw puwları tásirinde jánede topıraqqa túsip tábiyatqa aylanadı. Sonday-aq suwǵa túsken preparatlarda ondaǵı jasawshı organizmler ushın qáwipli esaplanadı. Suwǵa túskennen soń tez taralıp tolıq atızdaǵı suwdı iyelep aladı. Sonlıqtanda ximiyalıq preparatlardıń suwǵa túsiwiniń aldın alıw ushında ayırıqsha talaplar qoyıladı. Pestitsidler topıraqta kóbirek toplanadı. Sebebi atızǵa sebilgende tiykarǵı bólegi topıraqqa túsedi, egis materialları hám ósimlik denesindegi qaldıqlarıda aqırǵı esaptan topıraqqa aralasadı. Nátiyjede ondaǵı mikroorganizmlerge tásir etedi. O`simlik denesine ótip, ónimge sol arqalı adam organizmlerine ótetuǵınlıǵı belgili. Sebilgen ximiyalıq preparatlar joqarıdaǵılardan tısqarı ósimliklerdiń denesinede kirip bolatuǵın fiziologiyalıq protsesslerge tásir etedi. Preparatlar tamır hám japıraq arqalı denege kirip ondaǵı suyıqlıqta erip floema, parenxima, ksilema arqalı ósimlik denesine tarqaladı. Muǵdarı kóbeygende fiziologiyalıq protsesslerdi buzadı. Pestitsidlerdiń bunday halı hám denesine iygendegi sırtqı qabıqtı isten shıǵarıwshańlıq qásiyeti preparattıń fitotoksichnosti (ósimlikke záhárli tásiri) dep ataladı. Joqarıdaǵı unamsız jaǵdaylardı boldırmaw ushın pestitsidlerdi quramına, tásir etiw dárejesine baylanıslı sebiwge aldın ala tayarlaw talap etiledi. Shań yaki hawaǵa aralasqan aerozol formasında sebiw ushın (jabıq orınlarda ámelge asırıladı) arnawlı agregatlar járdeminde preparat shań halına keltiriledi. Topıraqqa isletiw talap etilse, kerekli muǵdarı alınıp topıraqqa aralastırıladı (bul usıl keyingi jılları qollanılmaydı). Jabıq orınlarda aerozol formasına keltirilip (jaǵıw arqalı) hawaǵa gaz halında tarqatıladı. Bular tuxımlardı skladlarda saqlaw waqtında kóbirek qollanılatuǵın usıl esaplanadı. Sonday-aq sońǵı jılları pestitsidlerdi suwda eritip tuxımlardı ızǵarlaw, suwdıń kólemi joqarı halında (50-100 litr) vegetatsiya dáwirinde isletiwde ámelge asırılmaqta. Bunda qollanıwı tiyis preparat ósimlikke, tuxımlarına tolıq jetetuǵın muǵdardaǵı suwǵa aralastırıladı. Arnawlı agregatlarda búrkiw arqalı eritpe ob`ektke isletiledi. Bul usıl tuxımlardı zıyanlı ob`ektlerden zıyansızlandırıw ushın isletilgende arnawlı agregatlarda tuxımlar eritpege tolıq aralastırılıp saqlap qoyıladı. Vegetatsiya dáwirinde qollanıw ushın eritpe kerekli muǵdarda arnawlı orınlarda tayarlanadı. Bul ushın preparattıń túrine, muǵdarına, ósimlik túrine, zıyanlı ob`ektine baylanıslı ruxsat etilgen túri alınıp suwǵa aralastırılıp isletiledi. Gektarǵa tolıq jetiwi ushın aldın ala suwdı paydalanıp, preparat qosılmay agregat bir gektarǵa jetkeretuǵın dárejede maslanadı. O`simliklerdi ximiyalıq qorǵaw quralı bolǵan pestitsidlerdi isletiw ushın arnawlı ásbap-úskeneler islep shıǵılǵan, olar zárúrlikten kelip shıqqan quramalı dúziliske iye. Bulardan dánekerlengen preparatlardı shań halına keltiriwshi agregatlar. Bular kúshli basım nátiyjesinde hawanıń kúshi menen mayda shańlarǵa aylandırılǵan pestitsidlerdi hawaǵa aralastırıladı. Bulardan tısqarı búgingi qunde eń kóp qollanılıp kiyatırǵan túrleri suwlardı mayda tamshıǵa aylandırıp búrkiwshi agregatlar. Agregatlar preparatlardı suwda eritip tuxımlardı dárilew, jabıq orınlardı dizenfektsiya islew, ósimliklerge vegetatsiya dáwirinde búrkiw arqalı paydalanıladı. Arnawlı agregatlar járdeminde aldın ala tayarlanǵan eritpe mayda tamshı halına keltirilip ósimliklerdiń tuxımlarına kúshli basım menen búrkiledi. Ximiyalıq preparatlardı sebiwge arnalǵan búgingi kúnde tiykarǵı qollanıw ásbapları esaplanǵan búrkkishler (qolda alıp júriletuǵın motorlı hám traktorlarǵa tirkeletuǵın agregatlar) kóbirek qollanılmaqta. Jumıs islew tártibi hár bir agregat ushın xarakterli bolıp, aldın ala tayarlanǵan suwlı eritpeni basım berilip yaki kúshli samal járdeminde mayda tamshılarǵa aylandırılıp búrkiw jolı menen ósimlik hám basqada orınlardaǵı zıyanlı ob`ektlerge jetkerip beriledi. Bunday agregatlarǵa qolda alıp júriletuǵın 05-20 litr sıyımlılıqtaǵı burkkishler; mexanikalıq hám matorla túrleri óndiriste isletilmekte. Sonday-aq traktorlarǵa asılatuǵın OVX-14, OVX-28 OPSh agregatları tiykarǵı túrlerden esaplanadı. Agregatlar tiykarınan úsh bólimnen túradı. Birinshisi pestitsidler aralastırılǵan eritpeni alıp júretuǵın ıdıslar. Ekinshisi kúshli samal beriwshi aylanbalı úskene. U`shinshisi eritpeni samal baǵdarına tuwırlap beretuǵın mayda tesiksheler. Eritpeni mayda tamshıǵa aylandırıw, kerekli orınǵa tegis jetkerip beriw traktordıń yaki motordıń kúshi menen maslanadı. Pesticidlerdiń organizmlerge kiriw qásiyetine qarap bóliniwi. 1. Ishten (sistemalı) tásir etiwshi pesticidler azıq zatları menen birge zıyanlı organizmge 5tedi. Sonı4 ushın kemiriwshi, sorıwshı zıyankeslerge hám tıshqanlarǵa qarsı qollanıladı. 2. Sırttan tásir etiwshi (kontaktlı) pesticidler denege tiygende teri arqalı ótip kúydiredi hám záhárleydi. 3. Fumigantlar - zıyanlı organizmniń dem alıw jolları arqalı ótedi hám záhárleydi. Bul pesticidler ambarxanalarda, teplicalarda zıyanlı organizmlerge 3arsı yaki gaz, puw, tútin túrinde, yamasa dezinfekciya ushın qollanıladı. Sorawlar. - Pestitsidlerdi sebiwge qanday talap qoyıladı? - Pestitsidler ósimlikke, ortalıqqa qalay tásir etedi? - Pestitsidlerdi sebiwde ne ushın usıllar tańlanadı? - Eritpe sebiw ushın paydalanılatuǵın úskenelerdiń dúzilisi? - Pesticidlerdiń organizmge kiriw jolları?