PILLALARNI QABUL QILISH VA NAVLARGA AJRATISH

Yuklangan vaqt

2024-05-08

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

61,5 KB


Ilmiybaza.uz PILLALARNI QABUL QILISH VA NAVLARGA AJRATISH Yalpi pilla o‘rash boshlangandan yetti kun o‘tgach sanoatbop, 8-9 kundan keyin esa naslli pillalarni terishga kirishiladi. Pillalardagi qurtlar g‘umbakka aylanganiga ishonch hosil qilish uchun so‘kchakning turli joylari dan 10-15 tadan pilla silkitib yoki kesilib ko‘riladi. Tekshirib ko‘rilgan pillalar ichidagi qurtlar g‘umbakka aylangan bo‘lsa pilla terishga kirishiladi. Agarda pillalar erta terilsa, pilla ichidagi qurt g‘umbakka aylanmagan bo‘ladi, natijada pilla tashishda pilla ichidagi qurt jarohatlanib o‘ladi (chunki terisi yupqa boiadi) va sifatli pillalar nuqsonli pillaga aylanadi. Agarda pilla muddatidan kech terilsa, pilla ichidagi g‘umbak kapalakka aylanib, pillani teshib chiqishi mumkin. Shuning uchun o‘z vaqtida terish muhim ahamiyatga ega. Pillalarni terishdan avval dastadagi nobud boigan va kasallangan qurtlar olib tashlanadi, so‘ng qora pachoq va oq pachoq pillalar terib olinadi. Pilla terish so‘kchakning pastki qavatdan boshlanadi, chunki yuqori qavatdan boshlansa, pastki qavatdagi pillalar iflos- lanishi mumkin. Pillalar dastasi bilan ko‘tarib olinib, boshqa toza joyga qo‘yila- di va dastadan terib olinadi, so‘ngra ular losdan tozalanadi. Bunda qurt boqishda sarflangan mehnatning 19 foizigacha sarflanadi. Shuning uchun pillalarni maxsus dastgohlar yordamida terish va losdan tozalash ustida ish olib borilmoqda. 0‘zbekston Ipakchilik ilmiy tekshirish instituti tomonidan taklif etilgan oddiy pilla tergich dastgoh poxoldan yasalgan cho‘tka dastalardan pillalarni olishga mo‘ljallangan. Metal yaproqdan yasalgan kesik konus shaklida bo‘lib radius aylanasi bo‘yicha joylashgan. Poxol daSta shu konus orasidan o‘tayotganda dastalardagi pillalar olinadi. Bundan tashqari, М. K. Muxsinov tomonidan ishlab chiqilgan poxol va Ilmiybaza.uz PILLALARNI QABUL QILISH VA NAVLARGA AJRATISH Yalpi pilla o‘rash boshlangandan yetti kun o‘tgach sanoatbop, 8-9 kundan keyin esa naslli pillalarni terishga kirishiladi. Pillalardagi qurtlar g‘umbakka aylanganiga ishonch hosil qilish uchun so‘kchakning turli joylari dan 10-15 tadan pilla silkitib yoki kesilib ko‘riladi. Tekshirib ko‘rilgan pillalar ichidagi qurtlar g‘umbakka aylangan bo‘lsa pilla terishga kirishiladi. Agarda pillalar erta terilsa, pilla ichidagi qurt g‘umbakka aylanmagan bo‘ladi, natijada pilla tashishda pilla ichidagi qurt jarohatlanib o‘ladi (chunki terisi yupqa boiadi) va sifatli pillalar nuqsonli pillaga aylanadi. Agarda pilla muddatidan kech terilsa, pilla ichidagi g‘umbak kapalakka aylanib, pillani teshib chiqishi mumkin. Shuning uchun o‘z vaqtida terish muhim ahamiyatga ega. Pillalarni terishdan avval dastadagi nobud boigan va kasallangan qurtlar olib tashlanadi, so‘ng qora pachoq va oq pachoq pillalar terib olinadi. Pilla terish so‘kchakning pastki qavatdan boshlanadi, chunki yuqori qavatdan boshlansa, pastki qavatdagi pillalar iflos- lanishi mumkin. Pillalar dastasi bilan ko‘tarib olinib, boshqa toza joyga qo‘yila- di va dastadan terib olinadi, so‘ngra ular losdan tozalanadi. Bunda qurt boqishda sarflangan mehnatning 19 foizigacha sarflanadi. Shuning uchun pillalarni maxsus dastgohlar yordamida terish va losdan tozalash ustida ish olib borilmoqda. 0‘zbekston Ipakchilik ilmiy tekshirish instituti tomonidan taklif etilgan oddiy pilla tergich dastgoh poxoldan yasalgan cho‘tka dastalardan pillalarni olishga mo‘ljallangan. Metal yaproqdan yasalgan kesik konus shaklida bo‘lib radius aylanasi bo‘yicha joylashgan. Poxol daSta shu konus orasidan o‘tayotganda dastalardagi pillalar olinadi. Bundan tashqari, М. K. Muxsinov tomonidan ishlab chiqilgan poxol va Ilmiybaza.uz boshqa tabiiy o‘tli dastalardan pilla teradigan dastgoh yaratilgan. Pillalarni losdan tozalash uchun CHK-1 rusumli los sidirgichdan foydalaniladi. Bunday apterat bir soatda 180 kg pillani losdan tozalaydi. Pillalar dastalardan olinib losdan tozalangandan keyin, quyidagi 3 ta guruhga ajratiladi: 1) navlar aralashmasi; 2) nuqsonli qo‘shaloq, shakli o‘zgargan, qobig‘i yupqa, dog‘li va boshqa nuqsonlari bo‘lgan pillalar (48-rasm); 3) qora pachoq pillalar. Pilla terilib navlarga ajratilgan kuni pilla qabul qilish punktlariga jo‘natiladi. Agardajo‘natishning iloji bo‘lmasa, ularni salqinxonalarda, maxsus so‘rilarda, 10 sm qalinlikda yoyib qo‘yib saqlash kerak. Chunki qalin holatda saqlaganda, pillalar qizib ketib, namligi ortadi va g‘umbaklari shikastlanadi, oqibatda pillalarning sifati buziladi. Pillalar qabul punktlariga, kunning salqin vaqtida teshikli quti yoki savatlarda olib boriladi (49-rasm). Qabul punktlarida tayyorlanadigan ipak qurtining oq pillali zot va duragaylardan iborat tirik pillalari quyidagi joriy etilgan stan- dart (0‘zbekiston Respublikasi Davlat standard. Tut ipak qurtining tirik pillalari texnikaviy shartlari. 0‘zDSt 631-95) bo‘yicha qabul qilinadi. Ushbu standart bo‘yicha ipak qurtining tirik pillalari qobig‘i sifatiga qarab I, II nav, nostandart, navsiz va qora pachoq pillalarga bo‘linadi. I navga shikastlanmagan toza pillalar kiradi. Qobiq sirtidagi dog‘ yoki dog‘larning umumiy diametri 5 mm dan, har bir dasta izining uzunligi 10 mm dan, har bir silliq yaltiroq joyining uzunligi 10 mm dan katta bo‘lmagan pillalar boiishiga yo‘l qo‘yiladi. II navga - qobiq sirtidagi dog‘ yoki dog‘larning umumiy yuzasi qobiq yuzasining to‘rtdan bir qismidan oshmagan, har bir dasta izining uzunligi 15 mm dan, har bir silliq yaltiroq joyining uzunligi 15 mm dan katta bo‘lmagan, bir qutbi Ilmiybaza.uz boshqa tabiiy o‘tli dastalardan pilla teradigan dastgoh yaratilgan. Pillalarni losdan tozalash uchun CHK-1 rusumli los sidirgichdan foydalaniladi. Bunday apterat bir soatda 180 kg pillani losdan tozalaydi. Pillalar dastalardan olinib losdan tozalangandan keyin, quyidagi 3 ta guruhga ajratiladi: 1) navlar aralashmasi; 2) nuqsonli qo‘shaloq, shakli o‘zgargan, qobig‘i yupqa, dog‘li va boshqa nuqsonlari bo‘lgan pillalar (48-rasm); 3) qora pachoq pillalar. Pilla terilib navlarga ajratilgan kuni pilla qabul qilish punktlariga jo‘natiladi. Agardajo‘natishning iloji bo‘lmasa, ularni salqinxonalarda, maxsus so‘rilarda, 10 sm qalinlikda yoyib qo‘yib saqlash kerak. Chunki qalin holatda saqlaganda, pillalar qizib ketib, namligi ortadi va g‘umbaklari shikastlanadi, oqibatda pillalarning sifati buziladi. Pillalar qabul punktlariga, kunning salqin vaqtida teshikli quti yoki savatlarda olib boriladi (49-rasm). Qabul punktlarida tayyorlanadigan ipak qurtining oq pillali zot va duragaylardan iborat tirik pillalari quyidagi joriy etilgan stan- dart (0‘zbekiston Respublikasi Davlat standard. Tut ipak qurtining tirik pillalari texnikaviy shartlari. 0‘zDSt 631-95) bo‘yicha qabul qilinadi. Ushbu standart bo‘yicha ipak qurtining tirik pillalari qobig‘i sifatiga qarab I, II nav, nostandart, navsiz va qora pachoq pillalarga bo‘linadi. I navga shikastlanmagan toza pillalar kiradi. Qobiq sirtidagi dog‘ yoki dog‘larning umumiy diametri 5 mm dan, har bir dasta izining uzunligi 10 mm dan, har bir silliq yaltiroq joyining uzunligi 10 mm dan katta bo‘lmagan pillalar boiishiga yo‘l qo‘yiladi. II navga - qobiq sirtidagi dog‘ yoki dog‘larning umumiy yuzasi qobiq yuzasining to‘rtdan bir qismidan oshmagan, har bir dasta izining uzunligi 15 mm dan, har bir silliq yaltiroq joyining uzunligi 15 mm dan katta bo‘lmagan, bir qutbi Ilmiybaza.uz o‘tkir uchli, ezilgan, yupqa qobiqli, buzuq shaklli va ichi ko‘rinmaydigan yupqa qutbli pillalar kiradi. Pilla qobig‘ining sirtida bir nechta dasta izi yoki silliq yaltiroq joyi bo‘lgan taqdirda uning navi dasta izi yoki silliq yaltiroq joyining eng kattasiga qarab aniqlanadi. Qobiq sirtining tavsifi bo‘yicha navli pillalar talabiga to‘g‘ri kel- gan kar pillalar nostandart, ushbu talablarga javob bermaganlari esa navsiz pillalarga kiradi. Navsiz pillalarga qobiq sirtidagi dog‘ yoki dog‘larning umumiy yuzasi qobiq yuzasining to‘rtdan bir qismidan ortiq bo‘lgan, dasta izining uzunligi 15 mm dan, silliq yaltiroq joyining uzunligi 15 mm dan katta bo‘lgan, uzunligi bo‘yicha qobig‘i o‘ta ezilgan va pachoq- lanib yopishgan, ichki dog‘lari qobig‘ining sirtiga chiqqan, kigizsi- mon, paxtasimon, qo‘shaloq g‘umbakli, teshik, mog‘orlagan, qotib qolgan, chala o‘ralgan, xom, yupqa qutbli, juda buzuq shaklli va ikkala qutbli o‘tkir uchli pillalar kiradi. Ko‘pincha, qurt boqqan zvenolar yetishtirgan pilla hosili ko‘proq bo‘lsin deb, pillalarni muddatidan oldin teradilar. Natijada pilla yetilmay, g‘umbaklari to‘liq shakllanmasdan qoladi. Bundan tashqari, g‘umbakdagi va pilla qobig‘idagi namlik me’yoridan ortiq bo‘lib, ularni qoplarga yoki faner qutilarga joylaganda pachoqlanib, sifati keskin pasayib ketadi. Shuning uchun pillalarni yetiltirib terish va o‘z vaqtida maxsus savatlar yoki qutilarga solib topshirish maqsadga muvofiq. Yuqoridagi fikrlarni to‘g‘ri- ligini tasdiqlash uchun o‘tkazgan tajribamiz natijalari quyidagi 94-jadvalda keltirilgan. 94-jadval Ilmiybaza.uz o‘tkir uchli, ezilgan, yupqa qobiqli, buzuq shaklli va ichi ko‘rinmaydigan yupqa qutbli pillalar kiradi. Pilla qobig‘ining sirtida bir nechta dasta izi yoki silliq yaltiroq joyi bo‘lgan taqdirda uning navi dasta izi yoki silliq yaltiroq joyining eng kattasiga qarab aniqlanadi. Qobiq sirtining tavsifi bo‘yicha navli pillalar talabiga to‘g‘ri kel- gan kar pillalar nostandart, ushbu talablarga javob bermaganlari esa navsiz pillalarga kiradi. Navsiz pillalarga qobiq sirtidagi dog‘ yoki dog‘larning umumiy yuzasi qobiq yuzasining to‘rtdan bir qismidan ortiq bo‘lgan, dasta izining uzunligi 15 mm dan, silliq yaltiroq joyining uzunligi 15 mm dan katta bo‘lgan, uzunligi bo‘yicha qobig‘i o‘ta ezilgan va pachoq- lanib yopishgan, ichki dog‘lari qobig‘ining sirtiga chiqqan, kigizsi- mon, paxtasimon, qo‘shaloq g‘umbakli, teshik, mog‘orlagan, qotib qolgan, chala o‘ralgan, xom, yupqa qutbli, juda buzuq shaklli va ikkala qutbli o‘tkir uchli pillalar kiradi. Ko‘pincha, qurt boqqan zvenolar yetishtirgan pilla hosili ko‘proq bo‘lsin deb, pillalarni muddatidan oldin teradilar. Natijada pilla yetilmay, g‘umbaklari to‘liq shakllanmasdan qoladi. Bundan tashqari, g‘umbakdagi va pilla qobig‘idagi namlik me’yoridan ortiq bo‘lib, ularni qoplarga yoki faner qutilarga joylaganda pachoqlanib, sifati keskin pasayib ketadi. Shuning uchun pillalarni yetiltirib terish va o‘z vaqtida maxsus savatlar yoki qutilarga solib topshirish maqsadga muvofiq. Yuqoridagi fikrlarni to‘g‘ri- ligini tasdiqlash uchun o‘tkazgan tajribamiz natijalari quyidagi 94-jadvalda keltirilgan. 94-jadval Ilmiybaza.uz Jadvaldagi raqamlardan ko‘rinib turibdiki, pilla o‘rashning 4-kuni terilgan pillalarning 0‘rtacha og‘irligi (1-variant) 2,353 g va pilla qobig‘ini og‘irligi 510 mg bo‘lsa, 5-kuni terilgan (2-variant) pillaning o‘rtacha og‘irligi 2,100 g, qobig‘ini og‘irligi 475 g, 6-kuni terilgan pillalarning pilla qobig‘ining og‘irligi bundan pastroq bo‘lib, pilla terish kunining uzayishiga qarab, pillaning vazni va qobig‘ining og‘irligi kundan kunga kamayib borgan. Bu ko‘rsat- kichlar pillaning 7-, 8-kuni yetilishini va undagi namlik 12 foiz atrofida bo‘lishlidan dalolat beradi. 4-, 5-, 6-kuni terilgan pillalard- agi og‘irlik g‘umbak va pilla qobig‘i tarkibidagi suv miqdorining ko‘pligi va pillaning yetilmaganidan dalolat beradi. Aksincha, pilla o‘rashning to‘qqizinchi va undan keyigi kunlari terilsa, pilla ortiqcha qurib vazni yengillashishi va qobiqdagi namlikning ortiqcha kamayishi oqibatida pilla qobig‘i tolasining yopishqoqligi ortishiga sababchi boiadi. Yuqoridagilarni e’tiborga olib, pillalarni 7-kuni yetiltirib terib, tozalab, 8- kuni ertalab topshirilsa, maqsadga muvofiq boiadi. Bu jarayonda shu narsaga jiddiy e’tibor berish lozimki, pilla o‘rash davrida xonadagi harorat muhim rol o‘ynaydi. Harorat me’yorida boigandagina (25-26°C) pillalar 7-8-kuni yetiladi. Harorat 20- 21°C boiganida 11-12-kuni yetiladi. Oilaviy pudratchi (qurt boquvchi) guruhlarga ajratilgan pillalarni losdan tozalab, yana bir marotaba navli pillalar orasida yaroqsiz, navsiz va qora pachoq Tirik pillalarning terish muddatiga qarab biologik ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi Kunla r 1 dona pillaning vazni, g 1 dona pilla qobig‘ining vazni, mg 0‘rtach a 0‘rtacha I-variant 4-kun 2,600 2,105 2,353 500 520 510 2-variant 5-kun 2,485 2,055 2,270 474 504 489 6-kun 2,435 2,028 2,232 462 492 477 7-kun 2,405 2,005 2,205 453 488 471 8-kun 2,381 1,984 2,183 447 481 464 9-kun 2,360 1,965 2,163 440 475 458 Ilmiybaza.uz Jadvaldagi raqamlardan ko‘rinib turibdiki, pilla o‘rashning 4-kuni terilgan pillalarning 0‘rtacha og‘irligi (1-variant) 2,353 g va pilla qobig‘ini og‘irligi 510 mg bo‘lsa, 5-kuni terilgan (2-variant) pillaning o‘rtacha og‘irligi 2,100 g, qobig‘ini og‘irligi 475 g, 6-kuni terilgan pillalarning pilla qobig‘ining og‘irligi bundan pastroq bo‘lib, pilla terish kunining uzayishiga qarab, pillaning vazni va qobig‘ining og‘irligi kundan kunga kamayib borgan. Bu ko‘rsat- kichlar pillaning 7-, 8-kuni yetilishini va undagi namlik 12 foiz atrofida bo‘lishlidan dalolat beradi. 4-, 5-, 6-kuni terilgan pillalard- agi og‘irlik g‘umbak va pilla qobig‘i tarkibidagi suv miqdorining ko‘pligi va pillaning yetilmaganidan dalolat beradi. Aksincha, pilla o‘rashning to‘qqizinchi va undan keyigi kunlari terilsa, pilla ortiqcha qurib vazni yengillashishi va qobiqdagi namlikning ortiqcha kamayishi oqibatida pilla qobig‘i tolasining yopishqoqligi ortishiga sababchi boiadi. Yuqoridagilarni e’tiborga olib, pillalarni 7-kuni yetiltirib terib, tozalab, 8- kuni ertalab topshirilsa, maqsadga muvofiq boiadi. Bu jarayonda shu narsaga jiddiy e’tibor berish lozimki, pilla o‘rash davrida xonadagi harorat muhim rol o‘ynaydi. Harorat me’yorida boigandagina (25-26°C) pillalar 7-8-kuni yetiladi. Harorat 20- 21°C boiganida 11-12-kuni yetiladi. Oilaviy pudratchi (qurt boquvchi) guruhlarga ajratilgan pillalarni losdan tozalab, yana bir marotaba navli pillalar orasida yaroqsiz, navsiz va qora pachoq Tirik pillalarning terish muddatiga qarab biologik ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi Kunla r 1 dona pillaning vazni, g 1 dona pilla qobig‘ining vazni, mg 0‘rtach a 0‘rtacha I-variant 4-kun 2,600 2,105 2,353 500 520 510 2-variant 5-kun 2,485 2,055 2,270 474 504 489 6-kun 2,435 2,028 2,232 462 492 477 7-kun 2,405 2,005 2,205 453 488 471 8-kun 2,381 1,984 2,183 447 481 464 9-kun 2,360 1,965 2,163 440 475 458 Ilmiybaza.uz pillalar qolmaganligini ko‘zdan kechirib, shu uch guruh pillalarni savatlarga yoki yonidan havo kiradigan maxsus qutilarga solib qabul punktiga olib borish uchun tayyorlab qo‘yadi. Bordi-yu, havo kirmaydigan (yon atrofi teshik, boimagan) idish- larga solinsa, pillalar qabul punktlariga olib borilgunga qadar terlab yumshoq boiib qoladi va yoida (transportda) olib kelinayotgan davrda hamda qabul punktida tortish uchun idishga va undan yerga solingan sholchaga to‘kilganda (vaqtincha saqlash uchun) ezilgan pachoq va dogii pillalar miqdori ko‘payadi. Pillalarni terib, qabul punktlariga topshirish bir necha kunga cho‘ziladi. Sanoatbop pilla yetishtiradigan hududda qabul punktlari va pillaxonalarga pila kelishi 6-7 kundan 20 kungacha cho‘zilishi mumkin. Pillalarning pishib yetilish davrini aniq bilish va ularning pillaxonaga kelish muddatlarini uzaytirish maqsadida ipak qurtlarining urug‘iarini zinapoya, ya’ni tartib bilan kelish usulida, inkubatorga qo‘yib, ularning jonlanish muddatlarini cho‘zish hisobiga amalga oshirish mumkin. Lekin bu jarayon ipak qurtlarining o‘ziga xos biologik xususiyatlaridan tashqari tut bargining sifati va ob-havoga ham bog‘liq boladi. Shuningdek, pillaxonalarni kerakli asbob-uskuna va mexanizmlar bilan ta’minlash, bajariladigan texnologik jarayonlarni bir-biriga bog‘lab reja va hisob- kitob bilan ish tashkil qilishga bogiiq. Bunda pillalar sifatining buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik asosiy vazifadir. Nazorat savollari: 1. Dastaning qanday turlari mavjud? 2. Dastalar qanday yasaladi? 3. Yetilgan qurtlarga dasta qanday qo ‘yiladi? 4. Ipak qurtlarining pilla о 'rashi haqida gapirib bering. 5. Pilla о ‘rash agrotexnikasi haqida gapirib bering. 6. Pilla terish, navlarga ajratish va ularni qabul punktlariga topshirish ja- rayoni qanday olib boriladi? 7. Pillalar dastalardan olinib losdan tozalangandan keyin qanday guruhga Ilmiybaza.uz pillalar qolmaganligini ko‘zdan kechirib, shu uch guruh pillalarni savatlarga yoki yonidan havo kiradigan maxsus qutilarga solib qabul punktiga olib borish uchun tayyorlab qo‘yadi. Bordi-yu, havo kirmaydigan (yon atrofi teshik, boimagan) idish- larga solinsa, pillalar qabul punktlariga olib borilgunga qadar terlab yumshoq boiib qoladi va yoida (transportda) olib kelinayotgan davrda hamda qabul punktida tortish uchun idishga va undan yerga solingan sholchaga to‘kilganda (vaqtincha saqlash uchun) ezilgan pachoq va dogii pillalar miqdori ko‘payadi. Pillalarni terib, qabul punktlariga topshirish bir necha kunga cho‘ziladi. Sanoatbop pilla yetishtiradigan hududda qabul punktlari va pillaxonalarga pila kelishi 6-7 kundan 20 kungacha cho‘zilishi mumkin. Pillalarning pishib yetilish davrini aniq bilish va ularning pillaxonaga kelish muddatlarini uzaytirish maqsadida ipak qurtlarining urug‘iarini zinapoya, ya’ni tartib bilan kelish usulida, inkubatorga qo‘yib, ularning jonlanish muddatlarini cho‘zish hisobiga amalga oshirish mumkin. Lekin bu jarayon ipak qurtlarining o‘ziga xos biologik xususiyatlaridan tashqari tut bargining sifati va ob-havoga ham bog‘liq boladi. Shuningdek, pillaxonalarni kerakli asbob-uskuna va mexanizmlar bilan ta’minlash, bajariladigan texnologik jarayonlarni bir-biriga bog‘lab reja va hisob- kitob bilan ish tashkil qilishga bogiiq. Bunda pillalar sifatining buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik asosiy vazifadir. Nazorat savollari: 1. Dastaning qanday turlari mavjud? 2. Dastalar qanday yasaladi? 3. Yetilgan qurtlarga dasta qanday qo ‘yiladi? 4. Ipak qurtlarining pilla о 'rashi haqida gapirib bering. 5. Pilla о ‘rash agrotexnikasi haqida gapirib bering. 6. Pilla terish, navlarga ajratish va ularni qabul punktlariga topshirish ja- rayoni qanday olib boriladi? 7. Pillalar dastalardan olinib losdan tozalangandan keyin qanday guruhga Ilmiybaza.uz ajratiladi? 8. Tirik pillalarning terish muddatiga qarab biologik ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi to‘g‘risida gapirib bering. Ilmiybaza.uz ajratiladi? 8. Tirik pillalarning terish muddatiga qarab biologik ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi to‘g‘risida gapirib bering.