PIRETROIDLI PREPARATLARDIŃ TÚRLERI Реже: 1. Piretroidlı preparatlardıń túrleri 2. Jasalma piretroidlardıń tásir etiw mexanizmi 3. Piretroidlı preparatlardıń abzal tamanları Pestitsidlerdin` piretroid toparına kiretug`ın preparatlar quramı izostermik yaki 2,2-dimetiltsiklopropan-karbonat kislotasının` 3-orın almasıwshı efirlerinen turatug`ın tiykarda islenedi. Preparatlardın` molekulası 4-8 optik yaki geometrik izomerlerge iye. Piretroidlar izosterik yaki (xrizantema) 2,2 dimetiltsiklopropan- karbonat kislotasının` 3-orın almasıwshı efirleri esaplanadı. Sonday-aq yaki molekulasında propan da`wiri ha`m og`an sa`ykes keliwshi spirt bolmag`an bir yaki toyınbag`an izosterik kislota efirleri. Bu`gingi ku`ndegi o`ndiriske ken` tu`rde isletilip kiyatırg`anları romashka gu`li gu`llerinen alınatug`ın ta`biyg`ıy pirmetrin zatına uqsas bolıp, ximiyalıq jol menen sintez etip alıng`an ha`r qıylı za`ha`rli zatlar. Gu`llerden alıng`an ta`biyg`ıy pirmetrinler ko`p jıllar dawamında awıl xojalıg`ı eginlerinde zıyanlı faktorlarg`a qarsı qollanılatug`ın preparatlar sıpatında ken` qollanıldı. Bunday piretoid preparatları sırttan ha`m ishki organlarg`a tu`sip ta`sir etetug`ın en` a`hmiyetli insektoakaritsidler iretinde islep shıg`ıldı. Bulardan ayırmashılıg`ı lipofillik qa`siyetine iye, suwda tolıq erimeydi. Quyash nurına a`dewir turaqlı, biologiyalıq emes zatlar quramında 12 ayg`a deyin saqlanıp, topıraqta ha`reketshen`ligi pa`s, jaqsı sin`ip saqlanadı (1 ayg`a deyin). Mikroorganizmler ta`sirinde efirler tu`yini tez gidrolizlenetug`ınlıqtan 15-28 ku`nde zıyansız zatqa tarqalıp ketedi. Jasıl o`simliklerge keri ta`sir etpeydi, denesine sinbeydi. Ja`nliklerdin` nerv sistemasına ta`sir etip, tez isten shıg`aradı. Bunda nerv sistemasındag`ı natriy, kaliy, kaltsiy ionları almasıwın buzadı, na`tiyjede artıqsha mug`darda otsetilxolin islep shıg`arılıp, nerv signallarının` bir qa`lipte u`zliksiz berip turılıwına tosqınlıq qıladı. Bulardan tısqarı zıyankeslerge qarsı qollanılg`anda ta`siri tez ha`m ken` tu`rde (bir neshshe tu`rlerine ta`sir etedi), qollanıw mug`darı ju`da` kem (ta`sir etiwshi zatı gektarına 10-200 gr.), biologiyalıq paydalılıg`ı joqarı bolg`anlıqtan, ekonomikalıq jaqtan o`zin bir neshshe ma`rte zıyat qaplaw mu`mkinshiligi bar. Usılardı esapqa alıp piretroidlardı ta`biyg`ıy gu`llerden alıwdan tısqarı, ximiyalıq quramı sol tiykarında bolg`an sintez jolı menen alıp pestitsidlerdi islep shıg`arıw jumısları baslandı. Piretroid pestitsidlerin jasalma jol menen sintez etip alıw 1940 jıllardan keyin baslang`an bolsa, 1945 jılı tetrametrin, 1949 j. alletrin, 1967 j. resmetrin preparatları alındı. Bulardın` sırtqı ortalıqta preparatlıq qa`siyetin tez jog`altatug`ınlıg`ı esapqa alıp, bul ka`siyetlerin jetilistiriw arqalı son`g`ı jılları permetrin, tsipermetrin dekametrin, tsiflutrin, fenflutrin, alfametrin, deltametrin, izotrin, fenvalerat toparına kiretug`ın permetrin, bioresmetrin, deltametrin, tsepermetrin ha`m fenvaleratlar preparatları islep shıg`ılıp, awıl xojalıg`ı diyxanshılıg`ında ken` tu`rde qollanıp basladı ha`m ha`zirgi payıtlarıda qollanılmaqta. Bizin` jag`dayımızda 1980–jıllardan keyin piretroidlardın` toparına kiretug`ın permetrin, bioresmetrin, deltametrin tsepermetrin ha`m fenvalerat ta`sir etiwshi zatlarına iye bolg`an tu`rleri ken` tu`rde qollanılmaqta. Olardın` ta`sir etiwshi zatları bir-birine uqsaslıq tamanları menen bir toparg`a biriktiriliwine qaramastan, ximiyalıq elementleri boyınsha ayırmashılıqlarg`a iye esaplanadı. Ta`sir etiwshi zatı permetrin (3-fenoksibenzil, 2,2-dimetil-3 tsiklopropil karboksilat) esaplanatug`ın ambush, korsar, anometrin, talkord preparatları paxta, ovosh-palız eginleri zıyankeslerine qarsı ken` qollanılıp kiyatır. Permetrinnin` 4- izomeri bolıp olardın` ba`ride ta`sir etiwshi zatlar quramına kiredi.