PIRETROIDLI PREPARATLARDIŃ TÚRLERI Реже: 1. Piretroidlı preparatlardıń túrleri 2. Jasalma piretroidlardıń tásir etiw mexanizmi 3. Piretroidlı preparatlardıń abzal tamanları Pestitsidlerdin` piretroid toparına kiretug`ın preparatlar quramı izostermik yaki 2,2-dimetiltsiklopropan-karbonat kislotasının` 3-orın almasıwshı efirlerinen turatug`ın tiykarda islenedi. Preparatlardın` molekulası 4-8 optik yaki geometrik izomerlerge iye. Piretroidlar izosterik yaki (xrizantema) 2,2 dimetiltsiklopropan- karbonat kislotasının` 3-orın almasıwshı efirleri esaplanadı. Sonday-aq yaki molekulasında propan da`wiri ha`m og`an sa`ykes keliwshi spirt bolmag`an bir yaki toyınbag`an izosterik kislota efirleri. Bu`gingi ku`ndegi o`ndiriske ken` tu`rde isletilip kiyatırg`anları romashka gu`li gu`llerinen alınatug`ın ta`biyg`ıy pirmetrin zatına uqsas bolıp, ximiyalıq jol menen sintez etip alıng`an ha`r qıylı za`ha`rli zatlar. Gu`llerden alıng`an ta`biyg`ıy pirmetrinler ko`p jıllar dawamında awıl xojalıg`ı eginlerinde zıyanlı faktorlarg`a qarsı qollanılatug`ın preparatlar sıpatında ken` qollanıldı. Bunday piretoid preparatları sırttan ha`m ishki organlarg`a tu`sip ta`sir etetug`ın en` a`hmiyetli insektoakaritsidler iretinde islep shıg`ıldı. Bulardan ayırmashılıg`ı lipofillik qa`siyetine iye, suwda tolıq erimeydi. Quyash nurına a`dewir turaqlı, biologiyalıq emes zatlar quramında 12 ayg`a deyin saqlanıp, topıraqta ha`reketshen`ligi pa`s, jaqsı sin`ip saqlanadı (1 ayg`a deyin). Mikroorganizmler ta`sirinde efirler tu`yini tez gidrolizlenetug`ınlıqtan 15-28 ku`nde zıyansız zatqa tarqalıp ketedi. Jasıl o`simliklerge keri ta`sir etpeydi, denesine sinbeydi. Ja`nliklerdin` nerv sistemasına ta`sir etip, tez isten shıg`aradı. Bunda nerv sistemasındag`ı natriy, kaliy, kaltsiy ionları almasıwın buzadı, na`tiyjede artıqsha mug`darda otsetilxolin islep shıg`arılıp, nerv signallarının` bir qa`lipte u`zliksiz berip turılıwına tosqınlıq qıladı. Bulardan tısqarı zıyankeslerge qarsı qollanılg`anda ta`siri tez ha`m ken` tu`rde (bir neshshe tu`rlerine ta`sir etedi), qollanıw mug`darı ju`da` kem (ta`sir etiwshi zatı gektarına 10-200 gr.), biologiyalıq paydalılıg`ı joqarı bolg`anlıqtan, ekonomikalıq jaqtan o`zin bir neshshe ma`rte zıyat qaplaw mu`mkinshiligi bar. Usılardı esapqa alıp piretroidlardı ta`biyg`ıy gu`llerden alıwdan tısqarı, ximiyalıq quramı sol tiykarında bolg`an sintez jolı menen alıp pestitsidlerdi islep shıg`arıw jumısları baslandı. Piretroid pestitsidlerin jasalma jol menen sintez etip alıw 1940 jıllardan keyin baslang`an bolsa, 1945 jılı tetrametrin, 1949 j. alletrin, 1967 j. resmetrin preparatları alındı. Bulardın` sırtqı ortalıqta preparatlıq qa`siyetin tez jog`altatug`ınlıg`ı esapqa alıp, bul ka`siyetlerin jetilistiriw arqalı son`g`ı jılları permetrin, tsipermetrin dekametrin, tsiflutrin, fenflutrin, alfametrin, deltametrin, izotrin, fenvalerat toparına kiretug`ın permetrin, bioresmetrin, deltametrin, tsepermetrin ha`m fenvaleratlar preparatları islep shıg`ılıp, awıl xojalıg`ı diyxanshılıg`ında ken` tu`rde qollanıp basladı ha`m ha`zirgi payıtlarıda qollanılmaqta. Bizin` jag`dayımızda 1980–jıllardan keyin piretroidlardın` toparına kiretug`ın permetrin, bioresmetrin, deltametrin tsepermetrin ha`m fenvalerat ta`sir etiwshi zatlarına iye bolg`an tu`rleri ken` tu`rde qollanılmaqta. Olardın` ta`sir etiwshi zatları bir-birine uqsaslıq tamanları menen bir toparg`a biriktiriliwine qaramastan, ximiyalıq elementleri boyınsha ayırmashılıqlarg`a iye esaplanadı. Ta`sir etiwshi zatı permetrin (3-fenoksibenzil, 2,2-dimetil-3 tsiklopropil karboksilat) esaplanatug`ın ambush, korsar, anometrin, talkord preparatları paxta, ovosh-palız eginleri zıyankeslerine qarsı ken` qollanılıp kiyatır. Permetrinnin` 4- izomeri bolıp olardın` ba`ride ta`sir etiwshi zatlar quramına kiredi. Sonday-aq 8-izomerge iye bolg`an tsipermetrin tiykarındag`ı preparatlardın` ta`sir etiwshi ximiyalıq zatları (S,R)-d –tsiano-3-fenoksi benzil IR-IS, tsis, trans – 2-2 dimetil-3 (2,2-dixlorvinil) tsiklopropilkarboksilat. Bul preparatlardın` abzallıq tamanları sonnan ibarat, suwda erimeydi, sap halında lipofillik qa`siyetine iye. Topıraqqa tez sin`ip saqlanıw qa`siyetine iye, topıraq ha`m o`simliklerde 3-4 ha`pte ishinde tarqalıp ketedi. Tu`rlerinin` ta`sir etiw arealları joqarı, denege tiygende, asqazanqa tu`skende ishten ta`sir etedi. O`simlikler denesine sin`beydi, o`nimlerinde toplanbaydı, isletilgennen keyin 10- 15 ku`n ishinde tolıq tarqalıp zıyansız zatqa aylanadı. Awıl xojalıg`ında son`g`ı jılları en` ko`p qollanılıp kiyatırg`an ximiyalıq preparatlardan esaplanadı. Bulardan tısqarı olarda ko`rsetilgen kemshiliklerdi saplastırılg`an halda ekinshi a`wlad piretroidları islep shıg`ıldı. Olardın` abzallıqların ha`r birin ko`rip shıg`ıw arqalı anıq ko`riw mu`mkin. Detsis (deltametrin), ta`sir etiwshi zatı (S)-d-tsiano m-feneksibenzil (IR, tsis)-3- (2,2dibromvinil)-2,2 dimetiltsiklopropil karboksilat. Bir izomerge (tsis- izomer) iye preparat, aq yaki ashıq sarı ren`li kristall, atseton ha`m aromatlı uglevodorodlarda jaqsı eriydi. Insang`a, ıssı qanlı haywanlarg`a joqarı za`ha`rli (LM50 128-138 mg/kg). Balıqlar, pal ha`rrelerine, atızdag`ı entomofaglarg`a ta`siri ku`shli. Sırttan, ishten ta`sir etiw qa`siyetine iye bolıp, O`zbekstan jag`dayında 2,5% k.e. ha`m 12,5% k.e. halında paydalanıladı. Atız jag`dayında zıyankeslerge qarsı, suwg`a aralasqanı halında bu`rkiw usılı menen gektarına 0,25-1,0 litr mug`darında isletiledi. Da`nxana h.t.b jabıq orınlarda (1m2 qa 02 ml preparat esabınan) eritpe bu`rkiw usılında isletiledi. Danitol (fenpropatrin) ximiyalıq ataması d-tsiano-3-fenoksibenzil 2,2,3,3- tetrametil tsiklopropankarboksilat, aq ren`li kristall zat 45-50 0S temperaturada eriydi. Sonday-aq metanol, geksan, atseton, xlorofrom, ksilol, dimetilformamidlerde eriw qasiyetine iye. Adam ıssı qanlı haywanlarg`a ortasha za`ha`rli (LM50-760 mg/kg). O`ndiris jag`dayında 1% k.e. yaki 10% qoyıwlang`an suspenziya tu`rinde shıg`arılıp, zıyanlı ja`nliklerge qarsı gektarına 2,0 l., kenelerge 1,0 l. suwda eritilip bu`rkiledi. Tsimbush (tsipermetrin) – (RS) –tsis-trans-3-(dixlorvinil)-2,2 dimetiltsiklopropankarbon-1 kislotasının` (RS)-3-fenoksi-d-tsianobenzil efiri esaplanadı. Ren`i sarg`ısh qoyıw suyıqlıq, suwda to`men erip, ko`plegen organik eritiwshilerde jaqsı eriydi. Adam ıssı qanlı haywanlar ushın ortasha za`ha`rli (LM50 250-300 mg/kg). O`zbekstan jag`dayında 25% k.e. tu`rinde arrivo, tsiperkel atamaları menen shıg`arılıp awıl xojalıg`ı eginlerinin` zıyankeslerine (ja`nlikler) qarsı gektarına 0,1-1,2 litr mug`darında suwg`a aralastırıp bu`rkiledi. Nurell-D (tsipermetrin-xlorpirifos) –ximiyalıq ataması d-tsian 3-fenoksi benzil-tsistrans-3-(2,2-dixlorvinil)-2,2 dimetil tsiklopropan karbaksilat. Preparattın` quramı 5% nurell, 50% fosfor organik zat esaplang`an xlorpirifostan turatug`ın qon`ır-sarı ren`li jabısqaq suyıqlıq. Suwda eriwshen`ligi to`men, organik eritiwshilerde jaqsı eriydi. Adam ıssı qanlı haywanlar ushın ortasha za`ha`rli (LM50 - 245 mg/kg). Gektarına 08-2,0 litr suwda eritip bu`rkiw usılında qollanıladı. Eki ma`rte bu`rkilip, ku`tiw waqtı 20-30 ku`n retinde usınılg`an. Fenvalerat- (RS)-2-metil. (4-xlorfenil)-butol kislotasının` ((RS) d-tsiano-3- fenoksibenzil efiri. Preparattın` 4 izomeri bolıp, sarı ren`li jabısqaq 300 0S qaynaydı. Za`ha`rliligi ortasha (LM50 -451 mg/kg), 20% k.e. tu`rinde islep shıg`arılıp gektarına 0,3-1,0 l. mug`darında suwda eritip isletiw usınılg`an. Mavrik-ximiyalıq ataması (R)-3-metil-2-(4-trifterometil-2-xlorofenil- amino) butan kislotasının` (RS)-3-fenoksi-tsianobenzil efiri. Ren`i sarı jabısqaq maysıman suyıqlıq, 450 0S qaynaydı. Suwda erimeydi, organikalıq eritkishlerde jaqsı eriydi. Ortasha za`ha`rli (LM50 -261-262 mg/kg) insektoakaritsidlik qa`siyetine iye preparat. O`ndiriste 25% k.e. tu`rinde islep shıg`arılıp gektarına 0,1-0,5 l. mug`darında suwg`a aralastırılıp, bu`rkiw usılında qollanıladı. Lekciyanı tolıqtırıw ushın sorawlar. - Piretroidlardın` basqa preparatlardan ayırmashılıg`ın ko`rsetin`? - Prepartlardı isletiwdin` tiykarg`ı wazıypası nelerden ibarat? - Piretroidlardı tiykarg`ı obektlerde qollanıwdın` keleshegi?