Ilmiybaza.uz
PIRLS ENSIKLOPEDIYASI
PIRLS 2021 entsiklopediyasi: oʻqish boʻyicha taʼlim siyosati va oʻquv
dasturi PIRLS 2021 mamlakatlarida oʻqish va til oʻrgatish profili hamda
taqqoslash tizimlarini taqdim etadi. Har bir mamlakat vakillari va taqqoslash
ishtirokchisi PIRLS 2021 oʻquv dasturi soʻrovnomasini toʻldirib, mamlakatning
taʼlim tizimi va oʻqish oʻquv dasturi, shuningdek, COVID-19 pandemiyasidan
kelib chiqadigan taʼlim muammolari va innovatsiyalarini tavsiflovchi bob
tayyorladi. O'quv dasturi so'rovnomasi ma'lumotlari va mamlakat bo'limlari
birgalikda butun dunyo bo'ylab o'qish ta'limining qisqa, ammo boy portretini
taqdim etadi.
PIRLS 2021 mamlakatlari bir-biridan fundamental jihatdan, jumladan,
ta’lim tizimlarida farqlanadi va PIRLS yutuqlari natijalarini sharhlashda bu
farqlarni tan olish muhimdir. PIRLS 2021 entsiklopediyasi ushbu farqlar haqida
ma'lumot beradi va PIRLS 2021 talabalar yutuqlari natijalariga yanada sifatli
hamroh bo'lib xizmat qiladi. PIRLS 2021 uchun Entsiklopediyada mamlakatlar
boʻylab COVID-19 pandemiyasi haqidagi maʼlumotlar ham mavjud. Ushbu muhim
kontekstual ma'lumotlar tadqiqotchilar, siyosatchilar va o'qituvchilar tomonidan
PIRLS 2021 yutuqlari natijalari bilan birgalikda butun dunyo bo'ylab ta'lim
siyosati va o'quv dasturlarini xabardor qilish uchun foydalanishi mumkin.
PIRLS 2021 entsiklopediyasini tashkil etish
PIRLS 2021 entsiklopediyasi ikki xil turdagi maʼlumotlarni oʻz ichiga
oladi: PIRLS 2021 oʻquv dasturi soʻrovnomasi natijalarini koʻrsatadigan
koʻrgazmalar hamda alohida mamlakatlar va taqqoslash ishtirokchilari tomonidan
tayyorlangan boblar.
O‘quv dasturlari bo‘yicha anketalar ko‘rgazmalari
PIRLS ning har bir siklida til/o‘qish bo‘yicha o‘quv dasturlari va har bir
mamlakat va taqqoslash ishtirokchisining ta’lim siyosati haqida ma’lumot to‘plash
uchun o‘quv dasturi so‘rovnomasi mavjud. Ushbu anketa maʼlumotlari
Ilmiybaza.uz
entsiklopediya
boblarini
qoʻllab-quvvatlab,
ushbu
mavzular
haqidagi
maʼlumotlarni mamlakatlar va taqqoslash tizimlari boʻyicha taqqoslanadigan
formatda taqdim etadi.
PIRLS 2021 entsiklopediyasi mamlakatlar taʼlim tizimining turli jihatlari
boʻyicha oʻquv dasturi soʻrovnomasidan maʼlumotlarni taqdim etuvchi oʻnta
eksponatni oʻz ichiga oladi:
• 1-ko‘rgazma: Maktabda o‘qish yillari
• 2-ko'rsatma: Maktabga kirish va ko'tarilish yoshiga oid milliy siyosat
• 3-ko‘rsatma: Rasmiy tillar va o‘qitish tillari
• 4-ko‘rsatma: 4-sinf tili/o‘qish o‘quv dasturining holati
PIRLS 2021 entsiklopediyasini tashkil etish
PIRLS 2021 entsiklopediyasi ikki xil turdagi maʼlumotlarni oʻz ichiga
oladi: PIRLS 2021 oʻquv dasturi soʻrovnomasi natijalarini koʻrsatadigan
koʻrgazmalar hamda alohida mamlakatlar va taqqoslash ishtirokchilari tomonidan
tayyorlangan boblar.
5-ko‘rsatma: O‘qish uchun mo‘ljallangan til/o‘qish o‘quv dasturida
ta’kidlangan o‘qish maqsadlari
• 6-ko‘rsatma: Mo‘ljallangan til/o‘qish o‘quv dasturida ta’kidlangan
raqamli o‘qish ko‘nikmalari
• 7-ko‘rsatma: Tilda raqamli savodxonlik/o‘qish o‘quv dasturiga oid
siyosat/bayonotlar
• 8-ko‘rsatma: 4-sinf o‘qituvchilariga tayyorgarlikning asosiy yo‘nalishlari
va joriy talablar
Ilmiybaza.uz
• 9-ko‘rsatma: 4-sinf o‘quvchilari bo‘lgan maktab direktorlariga
tayyorgarlikning asosiy yo‘nalishlari va joriy talablar
• 10-rasm: COVID-19 pandemiyasi davrida qarorlar qabul qilish uchun
masʼul boʻlgan hukumat darajasi
PIRLS 2021 o‘quv dasturi so‘rovnomasidagi to‘liq ma’lumotlarni PIRLS
2021 xalqaro ma’lumotlar bazasida yuklab olish mumkin bo‘ladi.
Mamlakat bo'limlari
PIRLS 2021 entsiklopediyasining har bir bobi PIRLS 2021 mamlakati yoki
taqqoslash tizimining vakili (yoki vakillari), jumladan, taʼlim vazirliklari, ilmiy-
tadqiqot institutlari va oliy taʼlim muassasalari mutaxassislari tomonidan yozilgan
boʻlib, ularning barchasi har bir mamlakatning taʼlim tizimi haqida keng
maʼlumotga ega. . Boblar mamlakatlarning ta'lim tizimlarining tuzilishi, PIRLS
natijalarining milliy qo'llanilishi va ta'siri, til/o'qish bo'yicha o'quv dasturlari,
o'qituvchilarning kasbiy rivojlanishi, o'quvchilarning o'qishdagi yutuqlarini
monitoring qilish va maxsus o'qish tashabbuslari haqida chuqurroq ma'lumot
beradi. PIRLS 2021 uchun boblar, shuningdek, COVID-19 pandemiyasining
mamlakatlar taʼlim tizimlariga taʼsiri haqidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi.
PIRLS 2021 mamlakatlarining demografik va iqtisodiy xususiyatlari
PIRLS 2021 mamlakatlari geografik va iqtisodiy jihatdan xilma-xil bo‘lib,
quyidagi jadvalda ko‘rsatilgandek, PIRLS 2021 mamlakatlarining tanlangan
xususiyatlari. Bu maʼlumotlar, birinchi navbatda, Jahon bankining maʼlumotlar
banki, iqtisodiy, taʼlim va inson rivojlanishining bir qator koʻrsatkichlarini oʻz
ichiga olgan maʼlumotlar bazalari omboridan olingan.
PIRLS 2021 mamlakatlari aholisi soni va geografik hududi boʻyicha bir-
biridan farq qiladi. Tug'ilganda o'rtacha umr ko'rishda ham ba'zi o'zgarishlar
Ilmiybaza.uz
mavjud, garchi bu bir mamlakatdan tashqari hammada 70 yoki undan yuqori
bo'lsa. Aholi jon boshiga yalpi milliy daromad (AQSh dollarida) kabi iqtisodiy
ko‘rsatkichlar ham mamlakatlar bo‘yicha katta o‘zgarishlarni ko‘rsatadi,
Norvegiyadagi 78 290 AQSh dollaridan 2022 yil iyun holatiga ko‘ra
O‘zbekistonda 1 740 AQSh dollarigacha. Ta’limga davlat xarajatlariga kelsak,
mamlakatlar ularning yalpi ichki mahsulotining (YaIM) 2% (Bahrayn) dan 8%
(Daniya, Norvegiya va Shvetsiya) gacha. Boshlang‘ich ta’limga qabul qilish
darajasi nisbatan yuqori, PIRLS 2021 bo‘yicha barcha mamlakatlarda ro‘yxatga
olish darajasi 80% dan, ko‘plarida esa 95% dan yuqori.
O‘quv dasturi bo‘yicha so‘rovnomadan asosiy fikrlar
Maktabga kirish qoidalari
Boshlang‘ich maktabga kirganidan so‘ng, PIRLS 2021 ko‘pgina
mamlakatlaridagi bolalar maktabda o‘qishni o‘n ikki yildan o‘n uch yilgacha
davom ettirishlari mumkin, garchi majburiy maktab ko‘pincha to‘qqiz yoki o‘n
yildan keyin tugaydi (1-rasmga qarang). PIRLS 2021 mamlakatlaridagi bolalar
boshlang‘ich maktabni ko‘pincha olti yoshda boshlaydilar, biroq muayyan qoidalar
mamlakatlarda farq qiladi (masalan, ba’zi qoidalarda bolalar maktabga olti yoshga
to‘lgan kalendar yilida kirishadi, boshqalari esa olti yoshga to‘lishini talab qiladi.
ma'lum sana). Turli mamlakatlarda o‘quvchilar boshlang‘ich maktabni boshlash
yoshida ba’zi farqlar mavjud, ayrim mamlakatlardagi o‘quvchilar boshlang‘ich
maktabni to‘rt, besh yoki yetti yoshda boshlaydilar (2-rasmga qarang). Ko‘pgina
PIRLS 2021 mamlakatlari ota-onalarning bolalarning boshlang‘ich maktabga
qachon kirishi haqida ba’zi ixtiyoriga ruxsat beradi, siyosat esa bolaning
rivojlanishiga qarab, odatda, biroz ertaroq yoki kechroq kirishga imkon beradi.
Ilmiybaza.uz
Ta'lim tili
PIRLS 2021 mamlakatlari toʻrtinchi sinf oʻquvchilari uchun oʻqish
boʻyicha koʻrsatmalar taklif qilinadigan tillarning xilma-xilligi bilan farqlanadi.
Taxminan uchdan bir davlat o'qish bo'yicha ko'rsatmalarni faqat davlatning rasmiy
tillarida taklif qiladi. Qolgan 2/3 mamlakatlarda oʻqish boʻyicha qoʻshimcha
tillarni turli vositalar, jumladan, ikki tildan foydalanadigan ikki tilli taʼlim, maʼlum
jamoalar uchun mahalliy yoki boshqa ozchilik tillarida oʻqitish yoki mahalliy
maktablarga taʼlim tilini belgilashga ruxsat berish kabilar orqali kiritiladi. mahalliy
tildan foydalanish. Ba'zi mamlakatlarda davlat va xususiy maktablarda ta'lim tili
ham farqlanadi (3-rasmga qarang).
To‘rtinchi sinf tili/o‘qish bo‘yicha o‘quv dasturi
PIRLS 2021 mamlakatlarining aksariyatida to‘rtinchi sinf til/o‘qish
bo‘yicha milliy o‘quv dasturi mavjud. O'qish ko'pincha til ta'limiga kiritiladi,
garchi kam sonli mamlakatlar o'qish bo'yicha o'quv dasturini alohida o'quv sohasi
sifatida ko'rishadi. Ko‘pgina mamlakatlarning til/o‘qish bo‘yicha o‘quv dasturlari
so‘nggi o‘n yil ichida sinflarga joriy qilingan va PIRLS 2021 mamlakatlarining
qariyb yarmi hozirda til/o‘qish bo‘yicha o‘quv dasturlarini qayta ko‘rib chiqmoqda
(4-rasmga qarang). PIRLS 2021 mamlakatlari oʻquv rejalarining yarmiga yaqinida
oʻqishga ajratiladigan oʻquv vaqtining maʼlum foizi koʻrsatilgan; bular orasida
mamlakatlar o'quv rejalarining uchdan ikki qismi ta'lim vaqtining 25 foizi yoki
undan ko'prog'ini o'qishni o'rgatishga bag'ishlash kerakligini ko'rsatadi.
Ko‘pgina mamlakatlarning to‘rtinchi sinf til/o‘qish bo‘yicha o‘quv
dasturlari o‘qishning to‘rtta keng maqsadiga kamida bir oz e’tibor beradi: o‘qish
ko‘nikmalarini va tushunishni yaxshilash, adabiy tajriba, ma’lumot olish va
zavqlanish. Yigirma yetti mamlakat ushbu to'rtta maqsadning barchasiga katta
e'tibor beradi (5-rasmga qarang).
PIRLS 2021 mamlakatlari o‘quv dasturlarining uchdan ikki qismi quyidagi
uchta raqamli o‘qish ko‘nikmalaridan kamida bittasiga alohida e’tibor beradi: 1)
Ilmiybaza.uz
raqamli matnlarni o‘qish strategiyalari, 2) mavzuni onlayn tadqiq qilish uchun
ma’lumot izlash va 3) tanqidiy baholash. veb-saytlardagi ma'lumotlar (6-rasmga
qarang). Bu topilma PIRLS 2016ga oʻxshaydi. Bundan tashqari, PIRLS 2021
okruglarining qariyb yarmi toʻrtinchi sinf til/oʻqish oʻquv dasturlarida raqamli
savodxonlik haqida aniq bayonotlarga ega. Ulardan ko'pchiligida quyidagilardan
bir yoki bir nechtasi ham mavjud: raqamli savodxonlik bo'yicha talabalarning aniq
maqsadlari yoki standartlari; raqamli savodxonlik bo'yicha maxsus o'quv resurslari
bo'yicha tavsiyalar yoki mandatlar; o'qish yo'riqnomasida raqamli qurilmalardan
foydalanish bo'yicha tavsiyalar yoki mandatlar; va raqamli qurilmalardan
foydalanish uchun xavfsizlik yoki maxfiylik talablari (7-rasmga qarang).
O'qituvchi va direktorning tayyorgarligi
PIRLS 2021 mamlakatlarining aksariyati to‘rtinchi sinfda o‘qituvchi
bo‘lish uchun oliy ma’lumotga ega bo‘lishni talab qiladi. Ko'pgina mamlakatlarda
umumiy bo'lgan o'qituvchilarni tayyorlashning qo'shimcha yo'nalishlari mavjud,
jumladan alohida daraja, magistratura yoki o'qituvchilar kolleji yoki oddiy maktab
darajasidan keyingi ixtisoslashtirilgan o'qitish dasturi. PIRLS 2016da bo'lgani kabi,
PIRLS 2021 mamlakatlarining aksariyati bo'lajak o'qituvchilardan o'qituvchilarni
tayyorlash dasturi davomida nazorat ostidagi amaliyotni o'tashini talab qiladi,
garchi bu amaliyotning davomiyligi turli mamlakatlarda farq qilsa-da. PIRLS 2021
mamlakatlarining yarmidan koʻpi malaka imtihonidan oʻtishni, oʻqitishning sinov
muddatini yoki toʻrtinchi sinf oʻquvchilarining yangi oʻqituvchilari uchun
murabbiylik yoki induksiya dasturini yakunlashni talab qiladi (8-rasmga qarang).
Yangi o'qituvchilar uchun mentorlik yoki induktsiya dasturini tugatishni talab
qilish, xususan, 2016 yildan beri PIRLS mamlakatlari orasida mashhur bo'ldi.
PIRLS 2021 mamlakatlarining aksariyati to‘rtinchi sinf o‘quvchilari
bo‘lgan maktab direktorlaridan o‘qituvchilik tajribasiga ega bo‘lishini talab qiladi.
Mamlakatlarning
yarmidan
ko'pi
ixtisoslashtirilgan
maktab
rahbariyatini
tayyorlash dasturidan o'tishni talab qiladi (9-rasmga qarang).
Ilmiybaza.uz
Covid-19 pandemiyasi
PIRLS 2021 mamlakatlari boʻylab turli idoralar COVID-19 pandemiyasi
davrida maktablar faoliyati bilan bogʻliq har xil turdagi qarorlar uchun javobgar
boʻlgan. PIRLS 2021 mamlakatlarining uchdan ikki qismidan ko‘prog‘ida
maktablarni yopish yoki qayta ochish to‘g‘risidagi qarorlar milliy darajada,
ayniqsa pandemiyaning dastlabki davrida qabul qilingan. Boshqa mamlakatlarda
bu qarorlar shtat/viloyat yoki mahalliy darajada qabul qilingan. Maktablar
yopilganida masofaviy ta'lim formatini aniqlash uchun mas'ul bo'lgan organlarda
mamlakatlar o'rtasida ko'proq farq bor edi. PIRLS 2021 mamlakatlarining qariyb
uchdan bir qismida masofaviy ta’lim formati bo‘yicha qarorlar alohida maktablar
tomonidan qabul qilingan bo‘lsa, boshqa uchdan bir davlatda esa bu qarorlar milliy
darajada qabul qilingan. Masofaviy o'qitish formati bo'yicha qarorlar qolgan
mamlakatlar uchun shtat/viloyat yoki mahalliy darajada qabul qilingan. Ko'pgina
mamlakatlarda maktablarni ochish va yopish to'g'risidagi qarorlarni qabul qilishda
milliy va mahalliy ma'lumotlar bilan, ayniqsa pandemiya avj olgani uchun qaror
qabul qilish mas'uliyati sezilarli darajada o'zaro bog'liq edi (10-rasmga qarang).
Mamlakat bo'limlaridan diqqatga sazovor joylar
PIRLS 2021 mamlakatlarida oʻqish boʻyicha oʻquv dasturlari
PIRLS 2021 mamlakatlari boʻylab bolalarning oʻqish koʻnikmalarini
oshirish ustuvor vazifa hisoblanadi, koʻplab mamlakatlarda savodxonlikni
rivojlantirishga qaratilgan milliy strategiyalar mavjud (masalan, Belgiyaning
Flamand mintaqasida oʻqishni tushunish boʻyicha Til kengashi, Xorvatiyaning
kitob oʻqishni jonlantirish milliy strategiyasi). Mamlakatlarning til/o‘qish bo‘yicha
o‘quv dasturlari turli maqsadlarda o‘qishga urg‘u beradi, shu jumladan PIRLSning
ikkita asosiy maqsadi: adabiy va axborot o‘qish. Bundan tashqari, PIRLS-da
o'lchanadigan to'rtta tushunish jarayoni (aniq bayon etilgan ma'lumotlarga e'tibor
qaratish va olish, to'g'ridan-to'g'ri xulosalar qilish, g'oyalar va ma'lumotlarni
Ilmiybaza.uz
sharhlash va birlashtirish, mazmun va matn elementlarini baholash va tanqid
qilish) til/o'qish bo'yicha o'quv dasturlarida yaxshi ifodalangan. PIRLS 2021
mamlakatlari.
PIRLS 2021 mamlakatlaridagi koʻpgina oʻqish oʻquv dasturlari oʻquvchilar
maʼlum bir baho (yoki baholar toʻplami) oxirigacha nima qila olishlari kerakligi
nuqtai nazaridan aniqlangan. Masalan, Ozarbayjon Respublikasining Milliy o‘quv
dasturida 4-sinfning oxiriga qadar o‘quvchilar “matnning asosiy g‘oyasini aniqlash
va qahramonlarni tahlil qilish” hamda “matnni ijodiy shaklda qayta hikoya qilish”
qobiliyatiga ega bo‘lishlari kerakligi ko‘rsatilgan. boshqa qobiliyatlar qatorida.
Frantsiyaning o'quv dasturlarida talabalar namoyish etishlari kerak bo'lgan
ko'nikmalar "adabiy janrlarning xususiyatlari va o'ziga xos xususiyatlarini
shakllantirish" va "reaktsiya, nuqtai nazar yoki mulohazalarni ifodalash uchun
dunyo tajribasi va bilimlaridan foydalanish" kabi kengroq kategoriyalar ostida
tashkil etilgan. matn yoki kitob bo‘yicha”, ikkalasi ham “badiiy matnni tushunib,
uni o‘ziga xos qilib qo‘ying” ostida guruhlangan. Latviya tili va oʻqish boʻyicha
oʻquv dasturlari talabalar ishtirok etishi kerak boʻlgan savollar, jumladan “Siz oʻz
fikringizni qanday bildirasiz va uni asoslaysiz?” degan savollar atrofida tuzilgan.
va “Adabiy va boshqa san’at asarlarida qo‘llaniladigan ifoda vositalari va usullari
qanday farq qiladi?” Ba'zi PIRLS 2021 mamlakatlari til/o'qish o'quv dasturlarida
raqamli o'qish ko'nikmalarini aniq muhokama qiladi. Ko'pincha o'quv dasturlarida
talabalar matnlarni ham bosma, ham raqamli o'qish imkoniyatiga ega bo'lishlari
kerakligi ko'rsatilgan; ammo, qo'shimcha raqamli savodxonlik spetsifikatsiyalari
bilan ba'zi mamlakatlar bor. Masalan, Daniyada 4-sinfning oxirigacha o'quvchilar
"yoshga mos veb-saytlarda tegishli ma'lumotlarni topishlari va ularning dolzarbligi
va ishonchliligini baholashlari" kerak.
ma `lumot."
Maxsus o'qish tashabbuslari
