1 MALIKA VA MALLA TOVUQ Muallif P.Andersen Malika tovuqxona eshigidagi qulfni burab, eshikni ochdi-da, hovliga rang-barang bulutlar singari otilib chiqayotgan tovuqlarga qarab ohista jilmaydi. Ular qanotlarini qoqqancha Malikaning uydan olib chiqqan ovqat qoldiqlarini cho‘qiy boshlashdi. Odatdagidek, malla tovuq eng yaxshi bo‘laklarni olar va o‘zini xo‘jayinlarcha tutib, shovqin qilgancha qanotlarini qoqqan holda o‘ziga xalaqit berishga uringan har qanday tovuqni cho‘qishga tushardi. – Nima uchun boshqa tovuqlar malla tovuqqa o‘zini shunday tutishiga qo‘yib berishadi? – deb so‘radi Malika onasidan kunlardan birida. – Tovuqlar galasida bir-biriga bo‘ysunishining o‘z tartibi bor. Bu tabaqalanish deyiladi, – tushuntirdi onasi. Eng qo‘rqmas va kuchli tovuq har doim bosh bo‘ladi. U boshqa tovuqlarni cho‘qishi mumkin, lekin uni cho‘qishga hech kim jur’at etolmaydi. Bu galadagi mavqe jihatdan undan keyingi tovuq bosh tovuqdan tashqari barcha tovuqlarni cho‘qishi mumkin. Bu tartib shu tariqa eng quyisigacha davom etishi mumkin, galadagi so‘nggi tovuqqa achinish mumkin. Tovuqlar hukmron boshchilarni yaxshi ko‘rishadi. Malika boshqacha fikrda edi. Tulki yoki boyqushlarning tovuqlarni olib ketmasligi uchun u har oqshom tovuqxona eshigini qulflar edi. Bu uning odatiy vazifasi hisoblanardi. Malikalarning katta oilasida hammaning o‘ziga belgilangan vazifasi bor edi. Kun botishi 2 bilan malla tovuqdan tashqari hamma tovuqlar xursand holda tovuqxonaga qaytishdi. U o‘zini eshik tomonga kelayotganday ko‘rsatar, oxirgi daqiqalarda kutilmaganda o‘zini boshqa tomonga urar va Malikaning quvlashini atay kutib turardi. Malla tovuqning boshqa “hazil”i ham bor edi. U hovlining o‘rtasida turib olar, Malika uni tutish uchun yetarlicha yaqinlashganda qanotlarini shunday kuchli silkitardiki, qiz unga tegina olmasdi va tovuq yana qochardi. Oxir-oqibat, malla tovuq Malikani yetarlicha sarson qildim, deb qaror qabul qilgach, tinchgina xatakka kirib ketardi. Malika uning orqasidan tovuqxona eshigini taraqlatib yopganida uning kichik qizil ko‘zlari g‘alaba nashidasidan porlab turardi. Malika malla tovuq yoqtirgan ozuqasini xatakka ichiga qo‘yib, uni aldashga harakat qilib ko‘rar, ammo tovuq bunga aldanmasdi. Malika uni qo‘rqitish uchun idishlarning qopqoqlarini taqillatar, ammo bu faqatgina boshqa tovuqlarni qo‘rqitardi, shunday qo‘rqitardiki, keyin ular ikki kungacha tuxum qo‘yisholmay yurishardi. Malika otasining oldiga maslahatga keldi. – “Men bu malla tovuqni jazolashim kerak”, – dedi u. – Men uni kechasi hovlida qoldiraman, tulkilar va boyqushlar bilan o‘zi kurashsin-chi. Shundan so‘ng u mening buyrug‘im bilan tovuqxonaga kirishni o‘rganadi. – Malika, – dedi otasi, uning yuziga qarab: – Tovuq boyqush va tulkiga qarshi kurasha olmaydi. Bizga hamma tovuqlarimiz qimmatli. Tovuqlar qancha ko‘p bo‘lsa, tuxumlar ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Otasi jilmaydi. “Undan tashqari, bu sening muammongni hal qilmaydi. Shunchaki malla tovuqning o‘rnini galadagi boshqa tovuq egallaydi”, – shunday deb otasi o‘z ishiga qaytdi. Malika oshxonaga yo‘l oldi. – Oyi, menga ishim yoqmayapti, menga boshqasini bering. – Xo‘sh, bu oson. Tushlik tayyorlashing mumkin, – dedi onasi. Malika xontaxta ustidagi oziq-ovqatlar uyumiga qaradi, katta oilasini ovqatlantirish uchun ularni yuvish, to‘g‘rash va pishirish zarur edi. – Xohlasang idish-tovoqlarni yuvishing mumkin. Malika kecha kechqurundan beri yuvilmay taxlanib yotgan idish-tovoq va likopchalarga qaradi. – Yoki chaqaloqqa qarab turishing mumkin. 3 Malika o‘sha paytda yuziga, sochlariga va kiyimlariga shirin bananni surtayotgan singilchasiga qaradi. Malika orqaga, oshxona eshigi tomonga, chekindi. – Men sen bilan o‘z ishlarimni almashishishni juda xohlardim, – qichqirdi uning orqasidan onasi. Kechqurun malla tovuqning orqasidan quvlab yurib, Malika devorning ortida, yaqinginada uchib yurgan boyqushni ko‘rdi. Katta qanotlarini yoyib, boyqush tezlik bilan o‘zini pastga, o‘t-o‘lanlarga urdi, tirnoqlari bilan sichqonni ushlab oldi va tepaga ko‘tarilib, qorong‘ulikda g‘oyib bo‘ldi. Birdan Malikada fikr tug‘ildi. U ertasi kuni sim va oq matodan ikkita katta qanot yasadi, uzun tayoqqa mustahkam qotirdi va rejasini akasi Temurga tushuntirdi. Kechqurun, odatdagiday Malika malla tovuqning orqasidan quvlab yurganda, Temur Malika yasagan tayoq bilan hovliga chiqdi. U xuddi hujum qilayotganday malla tovuq tomonga qarab qanotlarini silkitardi. Tovuq yugurishdan to‘xtadi, hurpayib oldi, umidsizlik bilan qaqag‘lardi hamda hujumni qaytarish uchun g‘azab bilan qanotlarini qoqardi, ammo oq qanotlar hamon yaqinlashardi. Malla tovuq qaqag‘lashdan to‘xtadi, yerga yopishib yotdi va imkoni boricha hamla qilayotganni cho‘qishga tayyorlanib, tumshug‘ini osmonga ko‘tardi. Shu payt Malika oraga tushdi. Malika oq qanotlarga baqirdi. U qo‘llari bilan qanotlarni urib uni haydashga tushdi. Akasi qanotlarni tepaga ko‘tardi. Keyin qanotlar yana pastga sho‘ng‘idi, ammo Malika yana hujumni qaytardi. Malla tovuq Malikaning oyog‘i tagiga pisib, munchoqdek ko‘zlari bilan atrofda nima bo‘layotganini kuzatar edi. Oxir-oqibat qo‘rqinchli qanotlar yengilib, uchib ketdi. Malika engashib, qo‘lini cho‘zdi. Malla tovuq u tomonga shoshib yugurdi va tumshug‘ini mehr bilan Malikaning qo‘liga qo‘ydi. Malika tovuqni tovuqxonaga olib ketarkan, patlarining tagidan, uning jajji yurakchasi tez-tez urayotganini sezdi. Malika tovuqning yuragi tinchlanguncha bag‘riga bosib turdi, keyin ehtiyotkorlik bilan, uni tovuqxonaga qo‘yib yubordi va akasiga qarab tabassum qildi. – Endi sen tovuqlar galasining eng katta yetakchisisan, – kuldi Temur. TO‘XTA 1-qismning oxiri Endi topshiriq daftaridagi berilgan savollarga javob bering. 4 “Malika va malla tovuq” bo’yicha topshiriq Bu mashg‘ulotni bajarishingiz uchun hikoyani o‘qib chiqishingiz va o‘qiganlaringiz haqida savollarga javob berishingiz zarur bo‘ladi. Ayrim savollarimiz sizga osonroq va ayrimlari qiyinroq tuyulishi mumkin. Qiyinlariga ham, osonlariga ham javob berishga harakat qilib ko‘ring. Siz har xil turdagi savollarga javob berishingiz zarur bo‘ladi. Ba’zi savollarga harflar bilan belgilangan 4 ta javob varianti beriladi. Siz o‘z fikringiz bo‘yicha to‘g‘ri bo‘lgan harfni belgilashingiz zarur. Birinchi misolda shunday savol keltirilgan va unga qanday to‘g‘ri javob berish ko‘rsatilgan. 1-misol 1. Haftada necha kun bor? A) 2 kun B) 4 kun C) 7 kun D) 10 kun Misolda “C” harfi belgilangan, chunki haftada 7 kun bor. Agar javobingizni o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz, unda javobingizni o‘chiring sizningcha, to‘g‘ri bo‘lgan javobni belgilang va keyingi savolga o‘ting. 2-misol. 1. Haftada necha kun bor? A) 2 kun B) 4 kun C) 7 kun D) 10 kun Ba’zi topshiriqlarni bajarayotganingizda javoblaringizni savol tagida maxsus ajratilgan joyga yozishingiz kerak bo‘ladi. 3-misolda shunday savol keltirilgan. 3-misol. Tarixiy hikoyada keltirilgan voqealar yilning qaysi faslida sodir bo‘lgan? 1____________________________________________________________ _____________________________________________________________ 5 3-misolning yonida qalam rasmi chizilgan va yoniga bir raqami yozilgan. Bu degani, siz shu savolga javob berib, 1 ballga ega bo‘lishingiz mumkin. 4-misolning yonida qalam va 3 soni yozilgan. Bu siz shu savolga javob berib, 3 ballga ega bo‘lishingiz mumkin degani. 4-misol. 4. Hikoyaning oxirini bir vaqtning o‘zida qiziqarli va g‘amgin qiladigan nima? O‘qigan ma’lumotlaringizni, o‘z nuqtayi nazaringizni tushuntirishda qo‘llang. 3_______________________________________________________________ ________________________________________________________________ Daftar ikki qismdan iborat. Har bir qismni bajarish uchun 40 daqiqa ajratilgan. Ular orasida biroz tanaffus bor. Hamma savollarga imkon qadar yaxshi javob berishga harakat qiling. Agar qaysidir savolga javob bera olmasangiz, keyingi savolga o‘ting Savollar. “Malika va malla tovuq” 1.Hikoyaning boshida Malika nima qilayotgan edi? A)tovuqni quvlayotgan edi; B)tovuqlarga don berayotgan edi; C)tuxum qidirayotgan edi; D)patlar to‘playotgan edi. 2. Muallif qanday qilib senga malla tovuqning fe’l-atvorini ko‘rsatib bermoqda? A)Malla tovuq qanday ko‘rinishda ekanligini tavsiflayapti; B) Malla tovuqning yoqtiradigan ovqati haqida hikoya qilyapti; C) Malla tovuq qayerda yashashi haqida hikoya qilyapti; D) Malla tovuq o‘zini qanday tutayotgani haqida hikoya qilyapti. 3.Nega Malikaninig onasi galaning quyisidagi tovuqqa rahmi keldi? 1__________________________________________________________ ___________________________________________________________ 4.Nima uchun tovuq Malikaga turli “hazil” o‘yinlar qilardi? 1______________________________________________________________ _______________________________________________________________ 6 5. Nega Malika tovuqxona eshigini taqillatib yopardi? A) Malika g‘azablanardi; B) Eshik qiyin yopilardi; C) Tulki yaqinlashayotgan edi; D) Malla tovuq qochib ketmoqchi edi. 6. Malika malla tovuqning tovuqxonaga kirishini xohlardi. U qo‘llagan qaysi ikkita vosita ish bermadi? 1______________________________________________________________ _______________________________________________________________ 2_____________________________________________________________ ______________________________________________________________ 7. Nega otasi Malikaning fikriga qarshi chiqdi? A) Malla tovuq yaralanishi mumkin edi; B) Malla tovuq tuxum qo‘ymas edi; C) Otasi Malla tovuq o‘lib qolishi mumkin, deb o‘yladi; D) Otasi qizil tovuqni jazolamoqchi edi. 8. Otasi malla tovuqning o‘rnini tabaqa bo‘yicha undan keyin turgan tovuq oladi dedi. Bu bilan u nima demoqchi edi? 1.______________________________________________________________ _______________________________________________________________ 9.Nima uchun onasi “Men sen bilan vazifalarimizni almashishni xohlardim”, – dedi. A) Onasini Malikaga rahmi kelayapdi; B) Malika uy yumushlari bilan ko‘roq shug‘ullansa ham bo‘lardi; C) Onasiga chindan ham tovuqlarga qarash yoqardi; D) Malika onasining yumushlari qiyinroq ekanini tushunishi kerak edi. 10. Qanday qilib Malikada yangi g‘oya tug‘ildi? A) Akasi Temur unga reja taklif qildi; B) Malika boyqush sichqonni tutib olganini ko‘rdi; C) Otasi Malikaga boyqushlar haqida gapirib berardi; D) Malika sim va oq matoni ko‘rdi. 11. Nima uchun Malika uzun tayoqqa oq qanotlar, yasab oldi? 7 A) Tovuqning patlariga o‘xshashi uchun. B) Qaror qabul qilish uchun. C) Boyqushga o‘xshatish uchun. D) Temurda taassurot qoldirish uchun. 12. Malika “qanotlarni qo‘li bilan urardi va ularni haydardi”. Malika tovuqqa nimani ko‘rsatmoqchi bo‘ldi. A) Malika tovuqni qutqarayotganini. B) Malika tovuqqa g‘azablanayotganini. C) Malika boyqushdan qo‘rqishini. D) Malika boyqush bilan o‘ynayotganini. 13. Malikaning harakatlaridan uning fe’l-atvori qanday ekanini bilib oldingiz? Malikaning fe’l-atvoridagi biror xislatni yozing, javobingizni tasdiqlash uchun matndan u nima qilgani haqida ikkita misol keltiring. 3_______________________________________________________________ ________________________________________________________________ ______________________________________________________________ _______________________________________________________________ 14. Nima uchun Malika hikoyaning oxirida tovuqlar tabaqasidagi eng muhim o‘rinni egalladi? O‘z javobingizni tushuntirish uchun hikoyadagi ma’lumotlardan foydalaning. 1_______________________________________________________________ ________________________________________________________________ 15. Nima deb o‘ylaysiz, Malika keyingi safar tovuqlarni tovuqxonaga qamayotganda, malla tovuq nima qilar ekan? 1.____________________________________________________________ ______________________________________________________________ 16. Nima uchun “Malika chora topdi” jumlasi bu hikoyaning yana bitta yaxshi nomi bo‘lishi mumkin edi? Bittasi sababini keltiring. 1_______________________________________________________________ ________________________________________________________________ 8 Yashil dengiz toshbaqasi: bir umrlik sayohat “Toshbaqaning sarguzashtlari” kitobidan Muallif Geri Miller Qum ostidan yorug‘lik sari Avgust. Kosta-Rika sohilda yulduzli tun. Qumda 60 santimetrlar chuqurlikda yashil dengiz toshbaqasi qo‘ygan tuxumlari mavjud. Uyada har biri golf koptogidek keladigan 100 tadan ko‘proq tuxum joylashgan.Toshbaqachalardan biri qimirladi va tuxumni yorib chiqishni boshladi. Toshbaqacha o‘tkir tumshug‘i bilan tuxum qobig‘ini yorib chiqishi kerak. Qum qatlami tagida bo‘lishiga qaramasdan, u tuxum qobig‘idan qutulb chiqdi. Tez orada barcha tuxumlar ham jonlanib, harakatga kelishni boshlashdi. Kichkina toshbaqa suzgichlari yordamida tepaga, yanayam yuqoriga ko‘tarilish uchun tirmashadi. Uning qum yuzasiga chiqishi uchun ba‘zan bir kun vaqt ketishi mumkin. Endi esa suvga Tuxumdan yuzaga chiqqan toshbaqachani okean suvi yuzasida qalqiyotgan oy nuri o‘ziga jalb etadi. Yaxshiyamki, yaqin-atrofda ko‘cha va turar joylar chiroqlarining nuri yo‘q. Aks holda ularning nuri toshbaqachani dengizdan boshqa tomonga 9 yo‘naltirib, suvdan uzoqlashtirgan bo‘lardi. Toshbaqaсhaning suvga intilishi – bu yashash uchun kurash. Chunki u yong‘oqdan katta emas. Qush va boshqa kushandalarga oson o‘ljaga aylanishi mumkin. Lekin bizning toshbaqachamiz xavf-xatarsiz, suvga yetib oldi.Oqim bizning toshbaqachani orqaga, sohilga qaytarishga urinadi. Ammo u to‘lqinlar bilan kurashadi va hamon suzishda davom etmoqda. U tun-u kun va yana ikki sutka bir maromda suzishda davom etadi. Ochiq dengizda Ko‘pincha, toshbaqaning ochiq dengiz bo‘ylab sayohatini “yo‘qotilgan yillar” deyishadi. Olimlar yashil dengiz toshbaqasining bu davrdagi hayoti haqida judayam kam ma‘lumotlarni bilishadi. Balki, suv osti o‘tlari yostig’i uzra ularni dengiz oqimlari olib yurishar. Toshbaqa yaqin-atrofidagi qisqichbaqa, kichkina meduza yoki shilliqqurtlar bilan oziqlanishi mumkin. Afsuski, dengizga odamlar tashlayotgan plastik idish va har xil chiqindilar tushib qolyapti. Agar toshbaqa ularni yesa, uning hayoti o‘lim xavfi ostida qoladi. Dengizda yana boshqa ko‘plab xatarlar mavjud. Chuqurlikda nahanglarga o‘xshagan yirtqich baliqlar suzishsa, tepada esa yirik qushlar uchishadi. Yaxshiyam, toshbaqalarga ularning himoya rangli kosalari yordam beradi. Tagidan deyarli oq, shuning uchun chuqurlikda suzayotgan akulalar quyosh nurida uni ko‘ra olishmaydi. Kosa qoplamasining tepasi qoramtir va shuning uchun toshbaqa yuqoridan suv rangi bilan uyg’unlashib ketadi. O‘sgan sari yashil tusga kirib boradi 10 Bir necha yildan keyin u yosh toshbaqaga aylanadi. U endi tuxumdan chiqqan kichkintoy emas, ammo katta toshbaqa ham emas. Toshbaqa kosasi likopchaning kattaligiga yetgach, yosh toshbaqa uchun ochiq dengizni tashlash va sohil bo‘yining iliq suvlari tomon harakatlanish vaqti keladi. Katta va mustahkam bo‘lib qolgan kosasi bilan yosh toshbaqa o‘zini oldingidan ko‘ra ancha himoyalangan seza boshlaydi. Endi u asosan dengiz o‘tlari bilan oziqlanadi, shuningdek meduzalarni ham yeyishi mumkin. Toshbaqa sekin o‘sadi, bunga ko‘p yillar ketadi. U sohildan ancha uzoqqa dengiz maysazorlari tomon suzib ketadi va shu tomonda katta toshbaqaga aylanadi. Tunda u besh soatgacha nafasini ushlab turishi bilan, qoyalar ostidagi suvlarda dam oladi. Ammo u har kuni dengiz o‘tlarining, toshbaqa o‘ti deb ataladigan qismiga qaytib kelaveradi. Toshbaqa chim kesadigan mashina kabi suvosti maysalarini qirqib chiqadi. Dengiz o‘tlarini yeyishi toshbaqaning teri osti yog‘larini yashil rangga bo‘yaydi. Aynan shuning uchun yashil dengiz toshbaqalari o‘zining shu nomiga ega bo‘lishgan! Qumga qaytish Taxminan 26 yoshlardagi toshbaqaning kosasi bo‘yiga 1 metr atrofida bo‘ladi va og‘irligi deyarli 150 kilogramga yetadi. Endi u yangi sayohatga chiqadi. U uzoq yo‘lga, orqaga, qachonlardir o‘zi tug‘ilgan sohilga qaytish uchun yo‘l oladi. O‘sha joylarda u o‘z tuxumini qo‘yishga harakat qiladi. Dengiz toshbaqasi 1000 kilometrdan ham ko‘proq masofani bosib o‘tishi mumkin, katta toshbaqa buni bemalol eplay olishadi. Uning suzgichlari qanotlarga o‘xshaydi, shu bois u xuddi suv tagida uchayotgandek ko‘rinadi. 11 Olimlar qanday qilib dengiz toshbaqasi okeanda, orqaga yo‘l topishayotganini o‘rganishda davom etishmoqda. Ular, toshbaqalar yerning magnit maydonidagi o‘zgarishlarni sezishga qodir, deb taxmin qilishmoqda. Ehtimol, bu ularning miyasida xarita kabi biror narsa yaratishlariga yordam berar. Balki, ularga yo‘l topishda suvning kimyoviy tarkibi va hidini eslab qolish qobiliyati ham yordam berishi mumkin. O‘z tug‘ilgan joyiga qaytgach, bizning toshbaqa o‘ziga sherik topadi. Bir necha hafta o‘tgach, u qorongi tushishini kutadi va sohil tomon chiqib keladi. Keyingi avlod Toshbaqa suvdan chiqgach, quruqlikning baland to‘lqinlar yetib bormaydigan, qo‘ygan tuxumlarini yuvib ketmaydigan joyigacha qiyinchilik bilan harakat qilib boradi. Oldingi suzgichlari bilan uyaga aylanadigan, keng chuqurlik qazishadi. Uning ichida orqa suzgichlari yordamida yana bitta chuqurcha qiladi. Ikki soat toliqib ishlagandan keyin kichikroq chuqurning ichiga 100 tadan ko‘proq oq tuxumlar qo‘yadi.Toshbaqa qo‘yilgan tuxumlar ustini qum bilan yopib, uyaning qolgan hamma joyini qum bilan ko‘madi. Keyingi ikki oy ichida u yana uchta shunaqa uya quradi va ular ichiga ham tuxum qo‘yadi. Yana ikki oydan so‘ng tuxumlar yorilib, toshbaqalarning yangi avlodlari paydo bo‘ladi va ular o‘z sayohatlarini boshlashadi. Toshbaqalar yashashda davom etishmoqda Bizning toshbaqa tuxum qo‘yib bo‘lgach, orqaga, sohil atrofidagi maysazorlarga qarab yo‘l oladi. Har yili toshbaqalar bir necha marta o‘z qadrdon sohillariga tuxum qo‘yish uchun qaytadilar. 12 Har bir yashil dengiz toshbaqasi o‘zining 80 yillik umri davomida buni muttasil amalga oshiradi. Bu vaqt ichida minglab kichkina yashil toshbaqachalar tug‘iladi va ochiq dengiz tomon yo‘l olishadi. Savollar: Yashil dengiz toshbaqasi: bir umrlik sayohat 1. “Qum ostidan yorug‘likka” nomli birinchi bo‘limda nimalar haqida hikoya qilinadi? A) Har xil dengiz toshbaqalarining tashqi ko‘rinishi haqida B) Qanday qilib dengiz toshbaqalari suzishni o‘raganishi haqida C) Dengiz toshbaqalarining nima yeyishlari haqida D) Qanday qilib dengiz toshbaqalari tuxumni yorib chiqishi haqida 2. ”Toshbaqalardan biri qimirlashni va tuxumni yorib chiqishni boshlayapti”. Tuxumni yorib chiqayotgan toshbaqaning dastlabki ikki harakatini tasvirlab ber. __________________________________________________________________ __ ____________________________________________________________ 3.Tuxumni yorib chiqqan toshbaqa qum tepasiga chiqib olgandan keyin, unga to‘g‘ri yo‘nalish bo‘yicha yurishga nima yordam beradi? ________________________________________________________________ 13 toshbaqani nima chalg‘itib yuborishi mumkin? ______________________________________________________________ 4.Nima uchun toshbaqaning suvgacha bo‘lgan yo‘li – “hayot uchun kurash” deb nomlangan? O‘z javobingni tushuntirish uchun matndan foydalan. _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ 5.Nihoyat, sohil bo‘yi to‘lqinlarini yengib chiqqan, kichkina toshbaqa eng avvalo, nima qiladi? A) O‘zi bilan birga tuxumni yorib chiqqan boshqa toshbaqalarni izlaydi. B) Dengizga, yanada uzoqroqqa suzishda davom etadi. C) Dengiz o‘tlar ustida dam oladi. D) Oziq-ovqat izlaydi. 6.Matnga asoslanib odamlar toshbaqalar uchun dengizni yanada xavfliroq qilishayotgani haqida bitta misol keltir. ______________________________________________________________ 7.Kichkina toshbaqaning kosasi rangi uni yirtqichlardan himoya qiladi. Qanday qilib toshbaqacha qushlardan himoyalanishi haqida bitta misol keltir. _____________________________________________________________ Qanday qilib toshbaqacha akulalardan himoyalanganligi haqida bitta misol keltir. _______________________________________________________________ 8. Qachon dengiz toshbaqasi deyarli 5 soatgacha nafasini ushlab turadi? _______________________________________________________________ 9.Matnda katta yashil dengiz toshbaqasining oziq-ovqat qidirish xususiyatlari haqida nima deyilgan? A) U ozuqani tog‘ jinslari va tog‘ qoyalari orasidan qidiradi. 14 B) Ozuqa qidirib katta masofalarni suzib o‘tadi. C) Har kun oziqlanishi uchun bitta joyga qaytib kelaveradi. D) Suvdagi hidlar unga ozuqa topishga yordam beradi. 10. Nima uchun dengiz toshbaqasining teri osti yog‘lari yashil rangga kiradi? ______________________________________________________________ _______________________________________________________________ 11.Matnda toshbaqa kosasining kattaligi va hayotining turli bosqichlarida oziqlanishi haqida qanday ma’lumotlar bor? Jadvalni to‘ldir. Uchta ustun to‘ldirib bo‘lingan. Hayot bosqichi Hajmi Oziqlanishi Tuxum Tuxum ozuqani o‘z ichiga olgan Tuxumni yorib chiqqan toshbaqa Yosh toshbaqacha Likopcha Katta toshbaqa Dengiz o‘tlari va maysalar 12.Yashil dengiz toshbaqasi qaysi yoshda birinchi marotaba tuxum qo‘yish uchun yo‘lga chiqadi? A) taxminan 3 yoshlarda B) taxminan 10 yoshda C) taxminan 26 yoshda D) taxminan 80 yoshda 13.Olimlar tarafidan yashil dengiz toshbaqasining qaysi xatti-harakatlari hali to‘liq o‘rganilmagan? A)qanday qilib 1000 kilometrdan ortiqroq suzishi mumkinligini B) tuxum qo‘yish uchun qanday qilib uya qurishi C) yirtqichlarga qanday qilib yem bo‘lmasligi 15 D) tuxum qo‘yish uchun kerakli sohilni qanday qilib topishi 14.Matnda bunday sxema mavjud. Bu sxema senga nimani tushunishingga yordam beradi? Jadval Endigina tuxumdan chiqqan toshbaqa Yosh toshbaqalar Katta toshbaqa Tuxum qo‘yish _____________________________________________________________ _______________________________________________________________ 5.Muallif yashil dengiz toshbaqasi boshqacha ekanini qanday qilib tushuntiradi? A) U sendan bu toshbaqani qutqarishda yordam so‘raydi. B) U qanday ajoyib narsalar qilishini senga hikoya qiladi. C) Uning qanday chiroyli ekanini tasvirlab beradi. D) Bir nechtagina toshbaqa tirik qolgani haqida ogohlantiradi. 16.Matn sarlavhalari bo‘lgan bo‘limlarga bo‘lingan. Har bir bo‘limda nima haqida hikoya qilingan? A) Toshbaqani kutayotgan turli xavf-xatarlar haqida B) Dengiz toshbaqasi hayotining turli bosqichlari haqida C) Dengiz toshbaqasi har xil turlari haqida D) Toshbaqalar haqidagi turli e’tiqodlar haqida