1
MALIKA VA MALLA TOVUQ
Muallif P.Andersen
Malika tovuqxona eshigidagi qulfni burab, eshikni ochdi-da, hovliga rang-barang
bulutlar singari otilib chiqayotgan tovuqlarga qarab ohista jilmaydi. Ular qanotlarini
qoqqancha Malikaning uydan olib chiqqan ovqat qoldiqlarini cho‘qiy boshlashdi.
Odatdagidek, malla tovuq eng yaxshi bo‘laklarni olar va o‘zini xo‘jayinlarcha tutib,
shovqin qilgancha qanotlarini qoqqan holda o‘ziga xalaqit berishga uringan har qanday
tovuqni cho‘qishga tushardi.
– Nima uchun boshqa tovuqlar malla tovuqqa o‘zini shunday tutishiga qo‘yib berishadi?
– deb so‘radi Malika onasidan kunlardan birida.
– Tovuqlar galasida bir-biriga bo‘ysunishining o‘z tartibi bor. Bu tabaqalanish deyiladi, –
tushuntirdi onasi. Eng qo‘rqmas va kuchli tovuq har doim bosh bo‘ladi. U boshqa
tovuqlarni cho‘qishi mumkin, lekin uni cho‘qishga hech kim jur’at etolmaydi. Bu galadagi
mavqe jihatdan undan keyingi tovuq bosh tovuqdan tashqari barcha tovuqlarni cho‘qishi
mumkin. Bu tartib shu tariqa eng quyisigacha davom etishi mumkin, galadagi so‘nggi
tovuqqa achinish mumkin. Tovuqlar hukmron boshchilarni yaxshi ko‘rishadi.
Malika boshqacha fikrda edi. Tulki yoki boyqushlarning tovuqlarni olib ketmasligi
uchun u har oqshom tovuqxona eshigini qulflar edi. Bu uning odatiy vazifasi hisoblanardi.
Malikalarning katta oilasida hammaning o‘ziga belgilangan vazifasi bor edi. Kun botishi
2
bilan malla tovuqdan tashqari hamma tovuqlar xursand holda tovuqxonaga qaytishdi. U
o‘zini eshik tomonga kelayotganday ko‘rsatar, oxirgi daqiqalarda kutilmaganda o‘zini
boshqa tomonga urar va Malikaning quvlashini atay kutib turardi.
Malla tovuqning boshqa “hazil”i ham bor edi. U hovlining o‘rtasida turib olar,
Malika uni tutish uchun yetarlicha yaqinlashganda qanotlarini shunday kuchli silkitardiki,
qiz unga tegina olmasdi va tovuq yana qochardi. Oxir-oqibat, malla tovuq Malikani
yetarlicha sarson qildim, deb qaror qabul qilgach, tinchgina xatakka kirib ketardi. Malika
uning orqasidan tovuqxona eshigini taraqlatib yopganida uning kichik qizil ko‘zlari
g‘alaba nashidasidan porlab turardi. Malika malla tovuq yoqtirgan ozuqasini xatakka
ichiga qo‘yib, uni aldashga harakat qilib ko‘rar, ammo tovuq bunga aldanmasdi. Malika
uni qo‘rqitish uchun idishlarning qopqoqlarini taqillatar, ammo bu faqatgina boshqa
tovuqlarni qo‘rqitardi, shunday qo‘rqitardiki, keyin ular ikki kungacha tuxum
qo‘yisholmay yurishardi.
Malika otasining oldiga maslahatga keldi. – “Men bu malla tovuqni jazolashim
kerak”, – dedi u.
–
Men uni kechasi hovlida qoldiraman, tulkilar va boyqushlar bilan o‘zi kurashsin-chi.
Shundan so‘ng u mening buyrug‘im bilan tovuqxonaga kirishni o‘rganadi.
– Malika, – dedi otasi, uning yuziga qarab:
– Tovuq boyqush va tulkiga qarshi kurasha olmaydi. Bizga hamma tovuqlarimiz
qimmatli. Tovuqlar qancha ko‘p bo‘lsa, tuxumlar ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Otasi
jilmaydi. “Undan tashqari, bu sening muammongni hal qilmaydi. Shunchaki malla
tovuqning o‘rnini galadagi boshqa tovuq egallaydi”, – shunday deb otasi o‘z ishiga qaytdi.
Malika oshxonaga yo‘l oldi.
– Oyi, menga ishim yoqmayapti, menga boshqasini bering.
– Xo‘sh, bu oson. Tushlik tayyorlashing mumkin, – dedi onasi.
Malika xontaxta ustidagi oziq-ovqatlar uyumiga qaradi, katta oilasini ovqatlantirish uchun
ularni yuvish, to‘g‘rash va pishirish zarur edi.
–
Xohlasang idish-tovoqlarni yuvishing mumkin. Malika kecha kechqurundan beri
yuvilmay taxlanib yotgan idish-tovoq va likopchalarga qaradi.
– Yoki chaqaloqqa qarab turishing mumkin.
3
Malika o‘sha paytda yuziga, sochlariga va kiyimlariga shirin bananni surtayotgan
singilchasiga qaradi. Malika orqaga, oshxona eshigi tomonga, chekindi.
–
Men sen bilan o‘z ishlarimni almashishishni juda xohlardim, – qichqirdi uning
orqasidan onasi.
Kechqurun malla tovuqning orqasidan quvlab yurib, Malika devorning ortida,
yaqinginada uchib yurgan boyqushni ko‘rdi. Katta qanotlarini yoyib, boyqush tezlik bilan
o‘zini pastga, o‘t-o‘lanlarga urdi, tirnoqlari bilan sichqonni ushlab oldi va tepaga
ko‘tarilib, qorong‘ulikda g‘oyib bo‘ldi. Birdan Malikada fikr tug‘ildi. U ertasi kuni sim va
oq matodan ikkita katta qanot yasadi, uzun tayoqqa mustahkam qotirdi va rejasini akasi
Temurga tushuntirdi. Kechqurun, odatdagiday Malika malla tovuqning orqasidan quvlab
yurganda, Temur Malika yasagan tayoq bilan hovliga chiqdi. U xuddi hujum
qilayotganday malla tovuq tomonga qarab qanotlarini silkitardi. Tovuq yugurishdan
to‘xtadi, hurpayib oldi, umidsizlik bilan qaqag‘lardi hamda hujumni qaytarish uchun
g‘azab bilan qanotlarini qoqardi, ammo oq qanotlar hamon yaqinlashardi. Malla tovuq
qaqag‘lashdan to‘xtadi, yerga yopishib yotdi va imkoni boricha hamla qilayotganni
cho‘qishga tayyorlanib,
tumshug‘ini osmonga ko‘tardi. Shu payt Malika oraga tushdi. Malika oq qanotlarga
baqirdi. U qo‘llari bilan qanotlarni urib uni haydashga tushdi. Akasi qanotlarni tepaga
ko‘tardi. Keyin qanotlar yana pastga sho‘ng‘idi, ammo Malika yana hujumni qaytardi.
Malla tovuq Malikaning oyog‘i tagiga pisib, munchoqdek ko‘zlari bilan atrofda nima
bo‘layotganini kuzatar edi. Oxir-oqibat qo‘rqinchli qanotlar yengilib, uchib ketdi. Malika
engashib, qo‘lini cho‘zdi. Malla tovuq u tomonga shoshib yugurdi va tumshug‘ini mehr
bilan Malikaning qo‘liga qo‘ydi. Malika tovuqni tovuqxonaga olib ketarkan, patlarining
tagidan, uning jajji yurakchasi tez-tez urayotganini sezdi. Malika tovuqning yuragi
tinchlanguncha bag‘riga bosib turdi, keyin ehtiyotkorlik bilan, uni tovuqxonaga qo‘yib
yubordi va akasiga qarab tabassum qildi.
– Endi sen tovuqlar galasining eng katta yetakchisisan, – kuldi Temur.
TO‘XTA
1-qismning oxiri
Endi topshiriq daftaridagi berilgan savollarga javob bering.
4
“Malika va malla tovuq” bo’yicha topshiriq
Bu mashg‘ulotni bajarishingiz uchun hikoyani o‘qib chiqishingiz va o‘qiganlaringiz
haqida savollarga javob berishingiz zarur bo‘ladi. Ayrim savollarimiz sizga osonroq va
ayrimlari qiyinroq tuyulishi mumkin. Qiyinlariga ham, osonlariga ham javob berishga
harakat qilib ko‘ring. Siz har xil turdagi savollarga javob berishingiz zarur bo‘ladi. Ba’zi
savollarga harflar bilan belgilangan 4 ta javob varianti beriladi. Siz o‘z fikringiz bo‘yicha
to‘g‘ri bo‘lgan harfni belgilashingiz zarur. Birinchi misolda shunday savol keltirilgan va
unga qanday to‘g‘ri javob berish ko‘rsatilgan.
1-misol
1. Haftada necha kun bor?
A) 2 kun
B) 4 kun
C) 7 kun
D) 10 kun
Misolda “C” harfi belgilangan, chunki haftada 7 kun bor. Agar javobingizni
o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz, unda javobingizni o‘chiring sizningcha, to‘g‘ri bo‘lgan
javobni belgilang va keyingi savolga o‘ting.
2-misol.
1. Haftada necha kun bor?
A) 2 kun
B) 4 kun
C) 7 kun
D) 10 kun
Ba’zi topshiriqlarni bajarayotganingizda javoblaringizni savol tagida maxsus
ajratilgan joyga yozishingiz kerak bo‘ladi.
3-misolda shunday savol keltirilgan.
3-misol.
Tarixiy hikoyada keltirilgan voqealar yilning qaysi faslida sodir bo‘lgan?
1____________________________________________________________
_____________________________________________________________
5
3-misolning yonida qalam rasmi chizilgan va yoniga bir raqami yozilgan. Bu degani, siz
shu savolga javob berib, 1 ballga ega bo‘lishingiz mumkin.
4-misolning yonida qalam va 3 soni yozilgan. Bu siz shu savolga javob berib, 3 ballga ega
bo‘lishingiz mumkin degani.
4-misol.
4. Hikoyaning oxirini bir vaqtning o‘zida qiziqarli va g‘amgin qiladigan nima?
O‘qigan ma’lumotlaringizni, o‘z nuqtayi nazaringizni tushuntirishda qo‘llang.
3_______________________________________________________________
________________________________________________________________
Daftar ikki qismdan iborat. Har bir qismni bajarish uchun 40 daqiqa ajratilgan.
Ular orasida biroz tanaffus bor. Hamma savollarga imkon qadar yaxshi javob berishga
harakat qiling.
Agar qaysidir savolga javob bera olmasangiz, keyingi savolga o‘ting
Savollar. “Malika va malla tovuq”
1.Hikoyaning boshida Malika nima qilayotgan edi?
A)tovuqni quvlayotgan edi;
B)tovuqlarga don berayotgan edi;
C)tuxum qidirayotgan edi;
D)patlar to‘playotgan edi.
2. Muallif qanday qilib senga malla tovuqning fe’l-atvorini ko‘rsatib bermoqda?
A)Malla tovuq qanday ko‘rinishda ekanligini tavsiflayapti;
B) Malla tovuqning yoqtiradigan ovqati haqida hikoya qilyapti;
C) Malla tovuq qayerda yashashi haqida hikoya qilyapti;
D) Malla tovuq o‘zini qanday tutayotgani haqida hikoya qilyapti.
3.Nega Malikaninig onasi galaning quyisidagi tovuqqa rahmi keldi?
1__________________________________________________________
___________________________________________________________
4.Nima uchun tovuq Malikaga turli “hazil” o‘yinlar qilardi?
1______________________________________________________________
_______________________________________________________________
6
5. Nega Malika tovuqxona eshigini taqillatib yopardi?
A) Malika g‘azablanardi;
B) Eshik qiyin yopilardi;
C) Tulki yaqinlashayotgan edi;
D) Malla tovuq qochib ketmoqchi edi.
6. Malika malla tovuqning tovuqxonaga kirishini xohlardi. U qo‘llagan qaysi ikkita
vosita ish bermadi?
1______________________________________________________________
_______________________________________________________________
2_____________________________________________________________
______________________________________________________________
7. Nega otasi Malikaning fikriga qarshi chiqdi?
A) Malla tovuq yaralanishi mumkin edi;
B) Malla tovuq tuxum qo‘ymas edi;
C) Otasi Malla tovuq o‘lib qolishi mumkin, deb o‘yladi;
D) Otasi qizil tovuqni jazolamoqchi edi.
8. Otasi malla tovuqning o‘rnini tabaqa bo‘yicha undan keyin turgan tovuq oladi dedi. Bu
bilan u nima demoqchi edi?
1.______________________________________________________________
_______________________________________________________________
9.Nima uchun onasi “Men sen bilan vazifalarimizni almashishni xohlardim”, – dedi.
A) Onasini Malikaga rahmi kelayapdi;
B) Malika uy yumushlari bilan ko‘roq shug‘ullansa ham bo‘lardi;
C) Onasiga chindan ham tovuqlarga qarash yoqardi;
D) Malika onasining yumushlari qiyinroq ekanini tushunishi kerak edi.
10. Qanday qilib Malikada yangi g‘oya tug‘ildi?
A) Akasi Temur unga reja taklif qildi;
B) Malika boyqush sichqonni tutib olganini ko‘rdi;
C) Otasi Malikaga boyqushlar haqida gapirib berardi;
D) Malika sim va oq matoni ko‘rdi.
11. Nima uchun Malika uzun tayoqqa oq qanotlar, yasab oldi?
7
A) Tovuqning patlariga o‘xshashi uchun.
B) Qaror qabul qilish uchun.
C) Boyqushga o‘xshatish uchun.
D) Temurda taassurot qoldirish uchun.
12. Malika “qanotlarni qo‘li bilan urardi va ularni haydardi”. Malika tovuqqa nimani
ko‘rsatmoqchi bo‘ldi.
A) Malika tovuqni qutqarayotganini.
B) Malika tovuqqa g‘azablanayotganini.
C) Malika boyqushdan qo‘rqishini.
D) Malika boyqush bilan o‘ynayotganini.
13. Malikaning harakatlaridan uning fe’l-atvori qanday ekanini bilib oldingiz?
Malikaning fe’l-atvoridagi biror xislatni yozing, javobingizni tasdiqlash uchun matndan u
nima qilgani haqida ikkita misol keltiring.
3_______________________________________________________________
________________________________________________________________
______________________________________________________________
_______________________________________________________________
14. Nima uchun Malika hikoyaning oxirida tovuqlar tabaqasidagi eng muhim o‘rinni
egalladi? O‘z javobingizni tushuntirish uchun hikoyadagi ma’lumotlardan foydalaning.
1_______________________________________________________________
________________________________________________________________
15. Nima deb o‘ylaysiz, Malika keyingi safar tovuqlarni tovuqxonaga qamayotganda,
malla tovuq nima qilar ekan?
1.____________________________________________________________
______________________________________________________________
16. Nima uchun “Malika chora topdi” jumlasi bu hikoyaning yana bitta yaxshi nomi
bo‘lishi mumkin edi?
Bittasi sababini keltiring.
1_______________________________________________________________
________________________________________________________________
8
Yashil dengiz toshbaqasi: bir umrlik sayohat
“Toshbaqaning sarguzashtlari” kitobidan
Muallif Geri Miller
Qum ostidan yorug‘lik sari
Avgust. Kosta-Rika sohilda yulduzli tun. Qumda 60 santimetrlar chuqurlikda yashil
dengiz toshbaqasi qo‘ygan tuxumlari mavjud. Uyada har biri golf koptogidek keladigan
100 tadan ko‘proq tuxum joylashgan.Toshbaqachalardan biri qimirladi va tuxumni yorib
chiqishni boshladi. Toshbaqacha o‘tkir tumshug‘i bilan tuxum qobig‘ini yorib chiqishi
kerak. Qum qatlami tagida bo‘lishiga qaramasdan, u tuxum qobig‘idan qutulb chiqdi. Tez
orada barcha tuxumlar ham jonlanib, harakatga kelishni boshlashdi.
Kichkina toshbaqa suzgichlari yordamida tepaga, yanayam yuqoriga ko‘tarilish
uchun tirmashadi. Uning qum yuzasiga chiqishi uchun ba‘zan bir kun vaqt ketishi mumkin.
Endi esa suvga Tuxumdan yuzaga chiqqan toshbaqachani okean suvi yuzasida
qalqiyotgan oy nuri o‘ziga jalb etadi. Yaxshiyamki, yaqin-atrofda ko‘cha va turar joylar
chiroqlarining nuri yo‘q. Aks holda ularning nuri toshbaqachani dengizdan boshqa
tomonga
9
yo‘naltirib, suvdan uzoqlashtirgan bo‘lardi. Toshbaqaсhaning suvga intilishi – bu yashash
uchun kurash. Chunki u yong‘oqdan katta emas. Qush va boshqa kushandalarga oson
o‘ljaga aylanishi mumkin. Lekin bizning toshbaqachamiz xavf-xatarsiz, suvga yetib
oldi.Oqim bizning toshbaqachani orqaga, sohilga qaytarishga urinadi. Ammo u to‘lqinlar
bilan kurashadi va hamon suzishda davom etmoqda. U tun-u kun va yana ikki sutka bir
maromda suzishda davom etadi.
Ochiq dengizda
Ko‘pincha, toshbaqaning ochiq dengiz bo‘ylab sayohatini “yo‘qotilgan yillar”
deyishadi. Olimlar yashil dengiz toshbaqasining bu
davrdagi
hayoti
haqida
judayam
kam
ma‘lumotlarni bilishadi. Balki, suv osti o‘tlari
yostig’i uzra ularni dengiz oqimlari olib yurishar.
Toshbaqa
yaqin-atrofidagi
qisqichbaqa,
kichkina
meduza
yoki
shilliqqurtlar
bilan
oziqlanishi mumkin. Afsuski, dengizga odamlar
tashlayotgan plastik idish va har xil chiqindilar tushib qolyapti. Agar toshbaqa ularni yesa,
uning hayoti o‘lim xavfi ostida qoladi.
Dengizda yana boshqa ko‘plab xatarlar mavjud. Chuqurlikda nahanglarga o‘xshagan
yirtqich baliqlar suzishsa, tepada esa yirik qushlar uchishadi. Yaxshiyam, toshbaqalarga
ularning himoya rangli kosalari yordam beradi. Tagidan deyarli oq, shuning uchun
chuqurlikda suzayotgan akulalar quyosh nurida uni ko‘ra olishmaydi.
Kosa qoplamasining tepasi qoramtir va shuning uchun toshbaqa yuqoridan suv rangi
bilan uyg’unlashib ketadi.
O‘sgan sari yashil tusga kirib boradi
10
Bir necha yildan keyin u yosh toshbaqaga
aylanadi. U endi tuxumdan chiqqan kichkintoy emas,
ammo katta toshbaqa ham emas. Toshbaqa kosasi
likopchaning kattaligiga yetgach, yosh toshbaqa
uchun ochiq dengizni tashlash va sohil bo‘yining iliq
suvlari tomon harakatlanish vaqti keladi. Katta va
mustahkam bo‘lib qolgan kosasi bilan yosh toshbaqa
o‘zini oldingidan ko‘ra ancha himoyalangan seza boshlaydi.
Endi u asosan dengiz o‘tlari bilan oziqlanadi, shuningdek meduzalarni ham yeyishi
mumkin. Toshbaqa sekin o‘sadi, bunga ko‘p yillar ketadi. U sohildan ancha uzoqqa dengiz
maysazorlari tomon suzib ketadi va shu tomonda katta toshbaqaga aylanadi.
Tunda u besh soatgacha nafasini ushlab turishi bilan, qoyalar ostidagi suvlarda dam oladi.
Ammo u har kuni dengiz o‘tlarining, toshbaqa o‘ti deb ataladigan qismiga qaytib
kelaveradi. Toshbaqa chim kesadigan mashina kabi suvosti maysalarini qirqib chiqadi.
Dengiz o‘tlarini yeyishi toshbaqaning teri osti yog‘larini yashil rangga bo‘yaydi. Aynan
shuning uchun yashil dengiz toshbaqalari o‘zining shu nomiga ega bo‘lishgan!
Qumga qaytish
Taxminan 26 yoshlardagi toshbaqaning kosasi bo‘yiga 1 metr atrofida bo‘ladi va
og‘irligi deyarli 150 kilogramga yetadi. Endi u yangi sayohatga chiqadi. U uzoq yo‘lga,
orqaga, qachonlardir o‘zi tug‘ilgan sohilga qaytish uchun yo‘l oladi. O‘sha joylarda u o‘z
tuxumini qo‘yishga harakat qiladi. Dengiz toshbaqasi 1000 kilometrdan ham ko‘proq
masofani bosib o‘tishi mumkin, katta toshbaqa buni bemalol eplay olishadi. Uning
suzgichlari qanotlarga o‘xshaydi, shu bois u xuddi suv tagida uchayotgandek ko‘rinadi.
