PIYAZ, CHISNOK ZIYANKESLERI Reje 1.Guzgi sovkaniń rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretuǵın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. 2. Kapusta kúyesiniń rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretuǵın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. 3.Temeki tripsisiniń rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretuǵın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. Ovosh eginleri zıyankesleri. Bul eginlerde 100 túrden artıq zıyankesler ushrap olardıń ayırımları barlıq ósimliklerdi jewshi nasekomalar. Top gulli eginlerge zıyankeslerden kapusta biti, kapusta kúyesi, aq gúbelek, qandalası top gúlli qadalalar hám ayrım basqa nasekomalardı kórsetip ótiw múmkin. Gúzlik sovkanıń tarqalıw ózgeshelikleri. Gúzlik sovkanıń geografiyalıq tarqalıwı júdá keń maydandı iyeleydi. Ol barlıq zonalardı Rossiyanıń arqa hám qara topıraqlı emes, toǵaylı dala hám dalaların, Arqa Povolj`e, Oraylıq Orta Aziya, Qazaqstan hám Shıǵıs Sibirdi óz ishine aladı. Nátiyjeli temperatura jıynaǵına baylanıslı gúzlik sovka arqa arealda bir áwlad, al qublada e-r áwlad beredi. Gúzlik sovkanıń bir áwlad beretuǵın túslik shegarasındaǵı rayonlarda iyul`daǵı ortasha temperatura w0oS átirapında bolıp, buǵan Jitomir, Gomel`, Tula, Rozan, Kazan` territoriyaları kiredi. Bul Arqa shıǵıslarda gúzlik sovka tiykarǵı eginlerden` gúzlik dánlilerge, az muǵdarda kartofel` hám baw-baqshalardan-kapusta egisliklerin zıyanlaydı. Oraylıq qara topıraqlı emes Povolj`e, Ukraina, Moldova, Arqa Kavkaz oblastlarında eki áwlad beredi. Birinshi áwladtıń qurtları mákke, tarı, qant láblebisi, tabak h.t.b, al ekinshi áwladı gúzlik, baw-baqsha hám palız eginlerin zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıń úsh áwlad beretuǵın zonaları Ukrainanıń dala bólegi, Kavkaz aldı rayonları hám Oraylıq Aziya esaplanadı (Pospelov, Adılov,). Gúzlik sovka júdá qáwipli zıyankes bolıp, kóplegen mádeniy ósimliklerdi jaraqatlaydı. Ósimliklerge tiykarınan qurtı zıyan tiygizedi. Gúzlik sovkanıń qurtı kóp zıyan tiygizedi. ásirese birinshi áwladınıń qurtları mákke, Ǵawasha, temeki, qant láblebisi, kapusta, geshir h.t.b. eginlerge kúshli zıyanın tiygizedi. Túslik Tájikstanda gúzlik sovkanıń tolıq tórt áwladı rawajlanadı. Birinshi áwladınıń qurtları Ǵawashanı, ekinshisi-baw-baqsha hám aralıq eginlerdi, úshinshi-baw-baqsha eginleri hám jońıshqanı, tórtinshi áwladı láblebi hám kapustanıń gúzlik egisliklerin jaraqatlaydı. Kóp zıyanlı zıyankes esabında gúzlik sovka qurtlarınıń rawajlanıwı ushın jaramlı hám jaramsız ósimliklerdi ayırıwǵa boladı. Qurtlardıń rawajlanıwı hám úlken jasqa ótiwi menen olardıń azıqlıq ósimliklerdi tańlawı artadı. Qurtlar rawajlanıwı dawamında azıqlıq eginlerdi tańlawı fiziologiyalıq qásiyeti esaplanadı. Kóplegen kóp zıyanlı zıyankeslerdey sovkalar ushın qolaylı azıq eki úyli ósimlikler esaplanadı. Gúzlik sovka qurtlaı qyo ósimlik túri menen azıqlanıwı múmkin. Eń kóp zıyan tiygizetuǵın eginlerden qant hám jem láblebisi, Ǵawasha, ayǵabaǵar, kenep, gúnji, temeki, kartofel`, piyaz, geshir, kapusta, tomat, baw-baqsha, gúzlik dánliler, mákke, tarı esaplanadı. Gúzlik rayonlarda awıl xojalıq eginelerinen basqa júzimgershilikke hám may egisligine zıyan tiygizedi. Sonday-aq pitomniklerdegi aǵashlı parodalarǵa zıyan tiygiziwi múmkin. Gúzlik sovkanıń morfologiyalıq ózgeshelikleri Gúzlik sovka óziniń rawajlanıw dáwirinde gúbelek, máyek, qurt hám quwırshaq fazaların ótedi. Gúbelegi qanatların jayǵanda uzınlıǵı e-t-rt mm. Aldıńǵı qanatlarınıń reńi quba yamasa sarǵısh-surdan qaraltım-surǵa shekem ózgeredi. Atalıq gúbeleklerdiń artqı qanatları aq analıqlarda aqshıl-sur reńli bolıp, qırları toyǵın qara bolıp keledi. Aldıńǵı qanatlarında xarakterli daqshav hám jolaq sızıqlı súwretleri bar qanatlarındaǵı kózge túsetuǵın sırtqa qaray iymeygen kesesine eki túp jolaq sızıq hám úsh daqshası bar~ dóńgelek, qanatlardıń aldıńǵı qırlarına jaqın jaylasqan, múyish tárizli, dóńgelek daqshadan keyin jaylasqan hám búyrek tárizli. Barlıq úsh daqsha jińishke qara sızıq penen oralǵan. Murtshaları analıqta qıl tiken tárizli, atalıq gúbelekte toraq tárizli boladı (1-súwret). Aprel`-may oylarında gúbelekler ushıp shıqqannan keyin ósimliklerge, siyrek topıraq bóleksheleriniń arasına hám ósimlik qaldıqlarına máyek saladı. Bir analıq gúbelektiń máyek salıwshılıǵı birneshe júzden qt00-qi00 máyek saladı. Qaraqalpaqstan jaǵdayında tolıq azıqlanǵan qurtlardan ushıp shıqqan gúbelekler ortasha tut-u0r máyek, azıqlanıwı úziliske túskende ortasha roy máyek salǵan. Máyeklerdiń rawajlanıwı r-t kún dawam etedi. Máyegi yarım shar tárizli, tómen qaray juwanıp ketedi, diamteri 0,t-0,y mm, biyikligi 0,et-0,tt mm, máyektiń tómengi betinen rt-ri qabırǵalı jolaqshalar tarqlǵan. Máyeginiń reńi sútli aqtan, eki-úsh kúnnen soń qońırlanıp baslaydı, al qurt shıǵardan aldın tolıq qarayadı. Qurtı Máyekten shıqqanda ashıq reńli bası, kókirek hám artqı qalqanları qara reńldi. Keyingi ósiw dáwirinde denesi jer-sur reńge ózgerip, arqasında qaraltım jolaqlar, qaptal táreplerinde eki ashıq reńler payda boladı. Qurtlar altı jasqa shıqqansha bes márte túneydi. Altınshı jasqa shıqqanda qurtlar jaltır túske enedi. Jas qurtlardıń arqa qaptalında qara jolaqları bolıp, sarǵısh-jasıl reńde boladı. Olar qarańǵı orınlarda jasırınıp, jerge tóselip ósken ósimlik japıraqları menen azıqlanadı. Jas qurtlar kópshilik waqtın topıraqta yamasa jer betinde topıraq bóleksheleri arasında ótkeredi. Úlken jastaǵı qurtlar maylı, jaltıraǵan bolıp, olardıń bas bólimi aqshıl boladı. Olardıń hár qıylı jasta ekenligin anıqlawshı belgileri denesiniń uzınlıǵı, basınıń kólemi hám qarın ayaqlarınıń sanı esaplanadı. Úlken jastaǵı qurtlar topıraqta jasaydı. Topıraq betine tek keshki waqıtları hám túnde shıǴadı. Ósimliklerdiń jer astı hám siyrek jer ústi bólimleri menen azıqlanadı. Qurtlar sırtqı tásirlerden dóńgelengen halda qorǵanadı hám az waqıtqa shekem háreketsiz qaladı. Qaraqalpaqstan jaǵdayında jazda qurtlardıń rawajlanıwı wy-ee kúnge sozıladı. Gúzlik sovkanıń birinshi (báhárgi) hám úshinshi (gúzgi) áwladlarınıń sanı júdá kóp boladı. Jazǵı rawajlanıwı qurtlar sanınıń az bolıwı menen xarakterlenedi. Gúzlik sovkanıq ayrım rawajlanı fazalarınıń ótiwi, sanı hám zıyan tiygizetuǵın dárejesi biotikalıq hám abiotikalıq doktorlarǵa baylanıslı boladı. Gúzlik sovka sanınıń ósiwinde temperatura úlken áhmiyetken iye. Temperatura gúzlik sovkanıń tolıq yamasa rawajlanıwınıń ayrım bóliminde qurtlarınıń jaqsı qıslap shıǵıwına yamasa qısqı suwıqqa shıdamlılıǵına tásir etedi. Bir neshshe jıllıq qolaylı temperatura gúzlik sovkalardıń ǵalaba kóbeyiwine jaǵday tuwdıradı. Sovkalardıń bir áwladınıń rawajlanıw uzaqlıǵı jıllar hám meteorologiyalıq faktorlarǵa baylanıslı aytarlıqtay dárejede ózgeredi. Bir áwladınıń rawajlanıwı ushın q0oS joqarı nátiyjeli temperatura jıynaǵı yr0 o-ui0 oS teń boladı. Quwırshaǵı qızǵısh-qońır reńli bolıp, uzınlıǵı qy-w0 mm, aqırǵı segmentinde eki ushlı óshimshesi bar. Atalıqta oyıqsha túrinde bir jınıs ósimshesi o-segmenttiń ortasında jaylasqan, al analıqta-eki jınısıy ósimshesi bar` birewi i-segmenttiń qırındı (jaqınlasıwshı), ekinshisi (máyek jolı) q0-segmentte jaylasqan. Qurtlardıń quwırshaqqa aylanıwı topıraqta tesikshe quwıslıqta ótedi. Quwırshaqlardıń rawajlanıwı w-e hápte dawam etedi. Orta Aziyada gúzlik sovkanıń úsh áwladı, jdiyi tórt áwladı rawajlanadı. Aqırǵı áwladtıń qurtları qıslap qalıwǵa ketedi. Úlken jastaǵı qurtlar topıraqtıń q0-qt sm tereńliginde (wt sm ge shekem) qıslap qaladı. Kishi jastaǵı yamasa tolıq rawajlanbaǵan úlken jastaǵı qurtlar qıslaw dáwirinde nabıt boladı. Gúzlik sovka gúbelekleri qarańǵı túskende tirishilik etedi. Olardıń eń háreketsheń waqtı kún batqanda hám tańda boladı. Kúndizgi waqıtlarda japıraqlardıń astında, ósimlik qaldıqlarında, topıraq quwıslarında jatadı. Gúbeleklerdiń tirishiligi ushın hawa ıǵallıǵı t0-i0F hám temperatura qw-w0 oS qolaylı jaǵday esaplanadı. Jasaw uzaqlıǵı t-wt kún dawam etedi. Gúbeleklerdiń jetilisiw dáwiri hám olardıń máyek salıwshılıǵı gúllewshi ósimliklerdiń bolıwı hám temperatura jaǴdaylarına baylanıslı boladı. Qosımsha azıqlıq ortalıqtıń bolmawı máyek salıw muǵdarın i0F ke kemeytedi. Temperatura qt oS dan e0 oS qa kóterilgende gúbeleklerdiń rawajlanıwı q0 kúnnen r kúnge shekem kemeyedi, al ortasha máyek salıwshılıǵı eki esege kóbeyedi (y00 den q000 máyekke shekem, ortasha bir analıq gúbelekte). Gúbeleklerdiń máyek salıwshılıǵıda baslı faktorlardıń biri qurtlardıń azıqlanıw rejimi esaplanadı. Olardı jabayı shópler menen azıqlandırǵanda máyek salıw sanı qt00 den w000 ǵa shekem artqanın kóremiz. Gúzlik sovka gúbelekleriniń máyek salıwı ushın jeńil topıraqlı hám siyrek ósimlikli maydanlar qolaylı keledi. Qaraqalpaqstan jaǵdayında jazǵı áwladınıń gúbelekleri máyek salıwda kún nurı túspeytuǵın hám salqın ıǵallı aǵımlardı tańlaydı. Máyeklerdi birimlep yamasa toparı menen japıraqlardıń tómengi tárepine hám búrtiklerine jabayı shóplerge (kóbinese atız páshegi, óleńge, soralarǵa h.t.b.), ósimlik qaldıqlarına yamasa tuwrı topıraqqa saladı. Máyeklerdiń rawajlanıwı wr kúnnen (q0-qw oS) e kúnge (w0-e0 oS) shekem sozılıp, onıń rawajlanıwı ushın y0-yt oS nátiyjeli temperatura jıynaǵı kerek. Rawajlanıw ushın tómengi shegara q0 oS, joqarı ey oS, ortasha temperatura qi-wu oS esaplanadı. Gúzlik sovka qurtları topıraqtıń betin qatlamlarında hám jer betindegi japıraqlardıń tómengi táreplerinde tirishilik etedi. Olardıń rawajlanıwınıń tómengi shegarası q0 oS, eń joqarǵı et-ey oS, eń qolaylı temperatura qy-e0 oS, al ıǵallıq ut- q00F esaplanadı. Qurtlardıń birinshi túlewine shekemgi nátiyjeli temperatura jıynaǵı rt-tt oS kerek. Ekinshi-altınshı jastaǵı qurtlar ushın qolaylı temperatura qi- wt oS hám ıǵallıq u0-otF talap etiledi. Usı jaǵdaylarda ekinshi jastaǵı qurtlar ushın ortasha temperatura jıynaǵı et-r0 oS (birinshiden ekinshi túlewge shekem), úshinshi jastaǵılarǵa (ekinshiden úshinshi túlewge shekem) r0-rt oS, tórtinshi jastaǵılarǵa (úshinshiden tórtinshi túlewge shekem) r0-rt oS, besinshi jastaǵılarǵa (tórtinshi besinshi túlewge shekem) rt-tt oS, altınshı jastaǵılarǵa (besinshiden altınshı túlewge shekem) qq0-qw0 oS kerek. Qurtlar qr-qt oS ta u0-i0 kún, qi-w0 oS ta r0 kún átirapında, wo-e0 oS ta w0-wt kún rawajlanadı. Arqa rayonlarda qolaysız kelgen jılları qurtlardıń rawajlanıwı o0-q00 kúnge sozıladı. Sonıń menen birge qurtlardıń rawajlanıwı azıqlıq faktorlarǵa da baylanıslı boladı. Qolaysız azıqlıq jaǵdaylarda qurtlardıń rawajlanıw múddetleri sozıladı, al túlew sanı toǵızǵa shekem jetedi. er- ey oS temperaturada rawajlanǵan qurtlardan payda bolǵan gúbelekler kóbeyiwge jaramsız máyekler saladı. Gúzlik sovkanıń kapustaǵa tiygizetuǵın zıyanı. Gúzlik sovka kóplegen awıl xojalıq eginleriniń kógerip kiyatırǵan tuxımların, tamırların hám tamır moynı paqalın, jas ósimliklerdiń barlıq jer ústi bólimlerin kemirip jep, awıl xojalıǵı ushın úlken zıyan keltiredi. Sovkalardıń keltiretuǵın zıyanınıń kólemi onıń sanına bárhá sáykes keledi. Bir qurt tirishilik dáwirinde ózine kerekli azıqtan kóp muǵdarda ósimliklerdi zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıń tiygizetuǵın zıyanı jıllar yamasa ósimliklerdiń bolmawı hám tábiyattaǵı úlken jastaǵı qurtlardıń payda bolıwı boyınsha hár qıylı boladı. Gúzlik sovka qurtları ey tuwısqa kiretuǴın qru ósimlik túrleri menen azıqlanadı. Kapusta kúyesiniń kóbeyiw dinamikası. Kapusta kúyesi kapustanıń náli shıǵa baslaǵannan baslap tap hasıldı jıynap alaman degenge shekem zıyanlaydı. Respublikamızdıń ayrım jerlerinde kapusta kúyesiniń tez pát penen kóbeyiwi gúzetiledi. Bunı kapusta kúyesiniń migraciyaǵa maslasıwına sebep boladı. (L.A.Stepanova á9úǵ, X.Kopvillin á9úó) ǴMA nıń bazı bir jerlerinde onıń rawajlanıwına qıs waqtında hawa temperaturasınıń xarakteri, entomofaglardıń áwladları tásir kórsetedi. (Logikova) Qaraqalpaqstan sharayatında kapusta kúyesi jıldan-jılǵa kóbeymekte. (Baynazarov á9hó) Buǵan sebep qorǵaw sharalardıń jaqsı ótkizilmegenliginen bolsa kerek. Kóbeyiw waqtında ósimliklerdiń kapusta kúyesi menen jaylasıwı hár á00 ósimlikte ó00 ekzemplyarǵa jetedi. Tiykarınan bir ósimlikte ó0 ge jaqın ekzemplyar azıqlanıwı múmkin. Bizler tárepimizden ń ay dawamında hár túrli waqıtta egilgen kapustalarda kapusta kúyesiniń kóbeyiw diynamikası kózden keshirildi. Kózden keshiriw may ayınıń hár bes kúninde, keyingi aylarda bolsa hár dekadada ámelge asırıldı. Bunıń ushın hár ǵ0 qaǵazdaǵı besewden ósimlik gúzetildi. Tájiriybe Órnek shirket xojalıǵında alıp barıldı. Birinshi qurtlar ó mayda payda boldı. Qurtlardıń á00 ósimlikte ú0 ekz. yamasa hár bir ósimlikte 0,ú ekz. tuwrı keliwi anıqlandı. Bunda ósimliklerdiń qurtlar menen jaylasıwı á0Ó ti payda etti. May ayınıń ekinshi dekadasına kelip q,ú qurtına tuwrı keldi. Jaylasıw muǵdarı 25% ke jetti. May ayınıń aqırına kelip kapusta kúyesi menen zıyanlanıwı 36% li, olardıń sanı bolsa 6,9 ekz. ǵa jetti. Sonday qılıp kapusta kúyesiniń kóbeyiwin kóriw múmkin. Bul bir generaciyanıń júdá qısqa waqıtta ótiwi menen baylanıslı bolsa kerek. Kapusta kúyesiniń bir áwladınıń rawajlanıwı ushın may ayında áw-á9 kún kerek boladı, iyun` ayınıń basında kapusta kúyesi qurtınıń kóp sanlılıǵı anıqlandı. May ayında qurtlardıń ortasha sanına qaraǵanda, iyul` ayınıń birinshi brigadada bir ósimlikte jaylasqan qurtlar sanı h mártebeden asıp ketti. Ekinshi brigadada ǴǴ,ó márte, úshinshi brigadada eki ese asqan. Qurtlardıń kúshli tıǵızlıq dárejesi basqa aylarda hám sonday boldı. á hám q brigadalarda qurtlardıń bir ósimlikte jaylasıw sanı iyul` ayınıń úshinshi dekadasında ekinshi brigadada avgust ayınıń aqırında júz berdi. Zıyanlanıw dárejesi hámme waqıt hám jaylasıw dárejesine tuwrı kele bermeydi. Máselen birinshi brigaddada iyun` ayınıń úshinshi dekadasında zıyanlanıwı odan bir bólimi payda qılǵan bolsa, avgusttıń aqırında qurtlardıń jaylasıw dárejesi h0Ó ti payda etti. Japıraqtıń ústingi bóliminiń zıyanlanıwı á,ǵ balldı payda etti. Ekinshi brigadada japıraq ústi zıyanlanıwı á,w balldı, qurtlar jaylasıwı bolsa úńÓ ti payda etti. Qarsı gúresiw Gúresiw sharaları Bacilus thuringiensis tiykarındaǵı preparatlar qollanıladı. Bunday preparatlardıń 20 dan artıq sanaat formaları bar. Bular zıyankeslerge qarsı gúreste jaqsı nátiyje bermekte. Bizde tómendegi preparatlar joqarı nátiyje menen isletilediÚ ento bakterin – q, dendro bacelin, insektin, toksobakteri. İnzotoksin, allestin Bocilus thuringiensis preparatlar menen bir qatarda toksin hám por bolıp olar organizmge túsken, uslanıp qaladı hám organizmde patologiyalıq effekt tuwrı keledi. Bul bolsa fiziologiyanıń buzılıwına alıp keledi. Bul aynıqsa tártibinde ekzotoksin por preparatlarǵa mas. Bacilus thuringiensis gúres usıllarıngıń nátiyjesi bolıwı aldınnan racional texnologiyalardıń tuwrı qollanıwınan. Bunda hár bir maydanǵa ketetuǵın biopreparatlarınıń muǴdarın anıqlap bolıp qay waqta alıp barılıwın biliw zárúr. Bizler tárepimizden endobakterin hám bitoksibacilin sınap kórildi. Endobakterin aqshıl reńli qurǵaq poroshok. Ol spora hám belok kristallarınan dúzilgen bular bakteriyalardıń q0 mlrd. sporasınan dúzilgen hám soǵan entobaksin kristallı bar. Bitoksobacilin qurǵaq formada bolıp (ıǵallıǵı w0Ó) reńi aq – sur reń parqınday boladı. Onıń bir grammında ńó mlrd. smpora boladı, bunrnan basqa produkcent bakteriyası kristallı, 0,ú-0,hÓ. Kapusta kúyesiniń kóbeyiw dinamikası. Kapusta kúyesi kapustanıń náli shıǵa baslaǵannan baslap tap hasıldı jıynap alaman degenge shekem zıyanlaydı. Respublikamızdıń ayrım jerlerinde kapusta kúyesiniń tez pát penen kóbeyiwi gúzetiledi. Bunı kapusta kúyesiniń migraciyaǵa maslasıwına sebep boladı. (L.A.Stepanova 1962, X.Kopvillin 1965) ǴMA nıń bazı bir jerlerinde onıń rawajlanıwına qıs waqtında hawa temperaturasınıń xarakteri, entomofaglardıń áwladları tásir kórsetedi. (Logikova) Qaraqalpaqstan sharayatında kapusta kúyesi jıldan-jılǵa kóbeymekte. (Baynazarov 1985) Buǵan sebep qorǵaw sharalardıń jaqsı ótkizilmegenliginen bolsa kerek. Kóbeyiw waqtında ósimliklerdiń kapusta kúyesi menen jaylasıwı hár 100 ósimlikte 100 ekzemplyarǵa jetedi. Tiykarınan bir ósimlikte 50 ge jaqın ekzemplyar azıqlanıwı múmkin. Bizler tárepimizden 4 ay dawamında hár túrli waqıtta egilgen kapustalarda kapusta kúyesiniń kóbeyiw diynamikası kózden keshirildi. Kózden keshiriw may ayınıń hár bes kúninde, keyingi aylarda bolsa hár dekadada ámelge asırıldı. Bunıń ushın hár 20 qaǵazdaǵı besewden ósimlik gúzetildi. Tájiriybe Órnek shirket xojalıǵında alıp barıldı. Birinshi qurtlar 5 mayda payda boldı. Qurtlardıń 100 ósimlikte 60 ekz. yamasa hár bir ósimlikte 0,6 ekz. tuwrı keliwi anıqlandı. Bunda ósimliklerdiń qurtlar menen jaylasıwı 105 ti payda etti. May ayınıń ekinshi dekadasına kelip 3,6 qurtına tuwrı keldi. Jaylasıw muǵdarı 25% ke jetti. May ayınıń aqırına kelip kapusta kúyesi menen zıyanlanıwı 38% li, olardıń sanı bolsa 8,9 ekz. Ǵa jetti. Sonday qılıp kapusta kúyesiniń kóbeyiwin kóriw múmkin. Bul bir generaciyanıń júdá qısqa waqıtta ótiwi menen baylanıslı bolsa kerek. Kapusta kúyesiniń bir áwladınıń rawajlanıwı ushın may ayında 17-19 kún kerek boladı, iyun` ayınıń basında kapusta kúyesi qurtınıń kóp sanlılıǵı anıqlandı. May ayında qurtlardıń ortasha sanına qaraǵanda, iyul` ayınıń birinshi brigadada bir ósimlikte jaylasqan qurtlar sanı 8 mártebeden asıp ketti. Ekinshi brigadada 22,5 márte, úshinshi brigadada eki ese asqan. Qurtlardıń kúshli tıǴızlıq dárejesi basqa aylarda hám sonday boldı. 1 hám 3 brigadalarda qurtlardıń bir ósimlikte jaylasıw sanı iyul` ayınıń úshinshi dekadasında ekinshi brigadada avgust ayınıń aqırında júz berdi. Zıyanlanıw dárejesi hámme waqıt hám jaylasıw dárejesine tuwrı kele bermeydi. Máselen birinshi brigaddada iyun` ayınıń úshinshi dekadasında zıyanlanıwı odan bir bólimi payda qılǴan bolsa, avgusttıń aqırında qurtlardıń jaylasıw dárejesi 80% ti payda etti. Japıraqtıń ústingi bóliminiń zıyanlanıwı 1,2 balldı payda etti. Ekinshi brigadada japıraq ústi zıyanlanıwı 1,7 balldı, qurtlar jaylasıwı bolsa 64% ti payda etti. Qarsı gúresiw Gúresiw sharaları Bacilus thuringiensis tiykarındaǵı preparatlar qollanıladı. Bunday preparatlardıń 20 dan artıq sanaat formaları bar. Bular zıyankeslerge qarsı gúreste jaqsı nátiyje bermekte. Bizde tómendegi preparatlar joqarı nátiyje menen isletilediÚ ento bakterin – 3, dendro bacelin, insektin, toksobakteri. İnzotoksin, allestin Bocilus thuringiensis preparatlar menen bir qatarda toksin hám por bolıp olar organizmge túsken, uslanıp qaladı hám organizmde patologiyalıq effekt tuwrı keledi. Bul bolsa fiziologiyanıń buzılıwına alıp keledi. Bul aynıqsa tártibinde ekzotoksin por preparatlarǵa mas. Bacilus thuringiensis gúres usıllarıngıń nátiyjesi bolıwı aldınnan racional texnologiyalardıń tuwrı qollanıwınan. Bunda hár bir maydanǵa ketetuǵın biopreparatlarınıń muǵdarın anıqlap bolıp qay waqta alıp barılıwın biliw zárúr. Bizler tárepimizden endobakterin hám bitoksibacilin sınap kórildi. Endobakterin aqshıl reńli qurǵaq poroshok. Ol spora hám belok kristallarınan dúzilgen bular bakteriyalardıń 30 mlrd. sporasınan dúzilgen hám soǵan entobaksin kristallı bar. Bitoksobacilin qurǵaq formada bolıp (ıǵallıǴı 70%) reńi aq – sur reń parqınday boladı. Onıń bir grammında ńó mlrd. smpora boladı, bunrnan basqa produkcent bakteriyası kristallı, 0,6-0,8%. Kapusta kúyesiniń tarqalıwı` Ǵárezsiz mámleketler awqamlıq ellerinde, shetki arqada, alıs batıs, zakapvkaz`eda orta aziya Respublikalarında Túrkmenistan, Ózbekistan, Tájikstanda ushıraydı. Aynıqsa Ózbekistan hám Qaraqalpaqstanda keń tarqalǵan. Qaraqalpaqstannıń suwǵarıw zonalarında, toǵaylarda, sahra zonalarında ushıraydı. Sahra zonalarında tiykarınan erte báhárde efemer hám efemeriodlardıń gúllew hám vegetaciya dáwirinde uıshraydı. Gúbeleklerdiń ómir dárejesi. Gúbelekler tiykarınan kún awa baslaǵanda, kúndizgi ıssılıq páseygennen keyin usha baslaydı. Qarańǵı túskennen keyin ushıw massalıq tús aladı hám tańǵa shekem dawam etedi. Kúndizgi waqıtların gúbelekler azıq awqatlıq ósimliklerdiń japıraqlarında ótkizedi, ayrım waqıtlarda gúbeleklerdiń kúndiz kúni ushıwı hám gúzetiledi. Bunı sol nárse menen tekseriw múmkin, bul jaǵday gúbeleklerdiń massalıq kóbeyiwi dáwirinde yamasa azıq-awqatlıq ósimliklerdi jaqpay qalǵanda kelip shıǵadı. Sonday-aq gúbelekler óz máyeklerin japıraqtıń tomengi bólimine qoyadılar. Máyeklerdi shashıp taslaw jolı menen yamasa shınjır sıyaqlı qoyıladı. Bunnan nátiyje kóbinese ósimliktiń tomengi yaruslarına beriledi. Tomengi yaruslarda pútin qoyılǵan máyeklerdiń tw,r procentinen ue,w procentine shekem gúzetiledi. Gúbelekler ómiriniń uzınlıǵı t-u kún. Máwsimniń qanday keliwine baylanıslı, gúbelektiń máyek qoyıw waqtı maksimal esapta qre de. Gúbelekler rawajlanǵan jınısıy produkt penen payda boladı. Máyek qoyıw ushın erjetken fazasında azıqlanıw shárt emes. Biraq suw, qant siropı menen azıqlanǵanda gúbeleklerdiń ómiri uzayadı. Kapusta kúyesiniń azıqlanıwı ele jaqsı úyrenilmegen. Stepanov (qoyq) uqıplılıǵı gúlli ósimlikleriniń ósiwine baylanıslı. Biz tamanımızda bul máseleni anıqlaw ushın kapusta kúyesi gúbelekleri hár qıylı ósimlikler nektarları menen baǵıladı. Qoyılǵan máyeklerdiń eń kóp sanı pastux sumkası menen azıqlanǵanda anıqlandı. Eń kem muǵdar bolsa petrushka gúli menen azıqlanǵanda. Gúbeleklerdiń jasaw ómiri uzayǵanlıǵı pastux sumkası gúli menen azıqlanǵanda júz berdi, eń qısqa waqtı bolsa petrushka hám ukrop penen azıqlanǵanda boldı. (Bul esapqa suwsız hám ósimliksiz qılınǵan qadaǵalaw kirmeydi) Usı tájiriybeler waqtında anıqlanıwına eń kóp máyek qoyıw muǵdarı w-e kúnlerge tuwrı keledi eken. Qurtlardıń rawajlanıwı. Kapusta kúyesi qurtları gúlli ósimliklerdi zıyanlandırıwshı mogofoch esaplanadı. Qaraqalpaqstanda qurtlar redis, redka, reps, pastux sumkası gúzetilgen. Túrkmenistanda kapusta kúyesi qurtı mol`kolomoy hám vnemchetik voidni zıyanlaydı. (D.Tokchaev, V.Daricheva hám basqalar. qoyu). Orta Aziyada kapusta kúyesi, kapusta, repa, bryukva, turneps hám red`kanı zıyanlaydı. (Arnol`d hám bas. qorr). Ulıwma aytqanda zıyankesler sıpatında qouy jıldan baslap tanıs (Saxarov qory) máyekten endi shıǵatuǵın qurtlar sol kúni-aq japıraqtıń mazalı jayların kemire baslaydı. Olar uzınlıǵı e mm bolǵan jollar- minalar qaldıradı. Japıraqlar ishinde, minalarda qurtlar q-w kún azıqlanadı. Sonnan keyin birinchi lin`ka, yamasa japıraqlar ishinde q áwladtıń rawajlanıwı baslanadı. Ekinshi jaqtan keyin qurtlar ashıq jasaw tárizine ótediler. Olar japıraqtıń myakotini jep tawsadı. Bir kúnde w-e jas qurtlar japıraq plastinkasınıń u-q0 mmw ın jep tawsadı. Úlken jastaǵı qurtlardıń zıyanı qt-ww mmw qa jetedi. Japıraq ústi maydanınıń ulıwma úlkenligi zıyan muǵdarı onsha úlken emes. Biraq kapusta kúyesi qurtınıń zıyanı muǵdarı sonda, ol kapustanı mutofka fazasında ósiw nátiyjesin zıyanlaydı. Qurtlardıń sol sıyaqlı zıyanı nátiyjesinde rawajlanadı. Bulardan mayda shanshqılar payda boladı. Mutovka fazasında jábirlengen kapusta óziniń tovar qábiliyetin joǵaltadı. Ashınarlısı sonda kapusta kúyesi qurtınıń zıyanı aradan bir qancha waqıt ótkennen soń qorǵaw sharaları paydasız bolıp qalǵannan keyin bilinedi. Kapusta maydanında da iyun` ayınıń aqırında ósimlik mutovka fazasında waqtında tekserip kórilgende q ósimlikke q,i ekz. dan aspaydı. Avgust ayınıń basında bolsa w0F ten kóbirek ósimlikler kachan ormaǵanlıǵı málim boldı. Juwmaqlap aytqanda kapustanıń osiwiniń eń qáwipli dáwiri bul mutofka fazası. Sonıń ushın hátte eń kem muǵdardaǵı qurtlar anıqlanǵanda da dárhal profilaktik- qorǵaw sharaların kóriw zárúr. Erte hám kesh kapustalardıń rawajlanıwına salıstırǵanda, kesh egiliwshi kapusta tezrek hám kóbirek zıyanlanadı. Bul jaz ayındaǵı papulyaciya tıǵızlıǴınıń kesh kapustalar joqarı bolıwı menen esaplanadı. Zıyanlanǵan kapustalar ortasha muǵdarda mutovka fazasında wr F payda etedi. Erte egiletuǵın kapustada bolsa bul kórsetkish yFten aspaǵan. Qurtlar tiykarınan sırtqı japıraqlardı kemiredi. Ayrım jaǵdayda bolsa ishki japıraqlardı da kemiriwi múmkin. İshki japıraqlardı kemirgende qurtlardıń kachanga zıyan jetkiziwi anıqlanǵan. Olar kochan ishine q,0 sm ge shekem kemirip barıwı múmkin, kochan ishinde qurtlar azıqlanǵanda, olar kochanlardı eksperiment penen kirlendiredi, sonnan keyin kochan saqlanıw waqtında shiriy baslaydı hám óziniń óniminiń sıpatın joytadı. Tazalanǵanda ónim óz awırlıǵın joytadı. Tazalanǵanda kapustanıń w-r qabatın alıp taslawǵa tuwrı keledi. Bunnan joytılǵan awırlıq bir kapustanıń q0 ayrım waqıtları bolsa w0 F ke tuwrı keledi. Sonday qılıp kapusta kúyesi kapustaǵa mutovka fazasında aynıqsa úlken zıyan jetkizedi. Pútin vegetaciya dáwirinde payda bola baslaǵan kochanlarǵa keri tásir etedi. Kapusta kúyesinıń biologiyasın qorǵaw usılların payda etiwdi kózde tutıw kerek. Kapusta menen birge kapusta kúyesi basqa gúlli yisli ósimliklerin de zıyanlaydı. Zıyanlanıw dárejesi kapusta menen birdey boladı. Qurtlar máyekten shıǵa baslaǵannan keyin japıraq shiresin jep boladı, óskennen keyin bolsa japıraqta teshiksheler payda qıladı. Quwırshaqlanıw awqatlanǵan jayda ósimliktiń joqarı yamasa tómengi tamanınan payda boladı` laboratoriya sharayatında quwırshaqlanıw sadkanıń diywallarında, shiyshe ıdıslarda júz beredi. Bazıbir fazalardıń pútin cikliniń rawajlanıw áwladları. Bul máseleni sheshiw ushın laboratoriya jaǵdayında jumıs alıp barıldı. Tábiyat ortalıǵında uslanǵan gúbelekler sadkada saqlanadı. (Analıq hám atalıq). Bunda olardıń rawajlanıwı gúzetiledi, gúbeleklerdiń usha baslaǵanınan baslap tap ómiriniń máyek qoyıwı baslanıw waqtı iyuldiń birinshi kúninen avgust ayınıń aqırınıń úshinshi kúnine tuwrı keldi. Enkubaciya waqtı ortasha esap penen 2-5 kún dawam etti. Qurtlardıń rawajlanıwı kúnniń uzınlıǵı ortasha jeti kúndi payda etti. Quwırshaqlar úsh kúnde rawajlanadı. Kapusta kúyesi generaciyasınıń pútin bir ciklı 10-18 kúndi payda etti, hámmesi bolıp gúzetiw waqtında jeti áwlad esapqa alındı. Qaraqalpaqstan sharayatında kapusta kúyesi hawa rayınıń ózgeriwine qarap 8- 10 áwlad qaldıradı. Kojanchikov V.İ. 1961 –jıldıń pikirinshe kapusta kúyesiniń rawajlanıwınıń termikalıq parogi 14o S qa pútinley rawajlanıwı ushın effektiv temperaturanıń summası 180o S qa teń. 1. Gúbelekler usha baslawı – máyek qoyıwı. 2. máyek qoyıw – qurt shıǵarıwı. 3. Qurt shıǵıwı, quwırshaqlanıwı. 4. Quwırshaqlanıw, gúbeleklerdiń usha baslawı: Piyaz ham srimsaq piyaz (shesnok) ziyankesleri. Temeki tripsiÚ - Thrips tabaci Lind. Temeki tripsi Ozbekistannin ham qonsi mamleketlede piyazdin en qawipli ziyankesi esaplanadi. Piyazdi ziyankeslerden qorgawdin kolemi 75-85% ti bul ziyankeslerge tuwri keledi. Orta Aziya sharayatinda jilina 7-8 marte beretugin buwinnin 5-6 si piyazda otiwi mumkun. Trips piyaz onip shiqqannan onin jetilgenshe oni ziyanlawi mumkun. Ziyankeslerdin leshinka ham jetik zati piyaz paqalin tesip sorip tez kobeyedi. Usinin natiyjesinde piyaz kok shobinde uzinina jaylasqan aq daqlar payda boladi. Waqitinda qorgaw jumislari otkerilmese piyaz ushinan quwray baslaydi ham aqirinda quwrap, onimi mayda bolip qaliwi mumkun. Guresiw usillari: 1. Osimlik shidamliligin asiratugin beyimlesken agrotexnik talap-ilajlarin amelge asiriw. 2. Ximiyaliq gures sharalarin ziyankeslerde osimliklerdi 20% ten artiq ziyanlanganda otkiziledi.