PIYAZ, CHISNOK ZIYANKESLERI Reje 1.Guzgi sovkaniń rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretuǵın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. 2. Kapusta kúyesiniń rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretuǵın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. 3.Temeki tripsisiniń rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretuǵın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. Ovosh eginleri zıyankesleri. Bul eginlerde 100 túrden artıq zıyankesler ushrap olardıń ayırımları barlıq ósimliklerdi jewshi nasekomalar. Top gulli eginlerge zıyankeslerden kapusta biti, kapusta kúyesi, aq gúbelek, qandalası top gúlli qadalalar hám ayrım basqa nasekomalardı kórsetip ótiw múmkin. Gúzlik sovkanıń tarqalıw ózgeshelikleri. Gúzlik sovkanıń geografiyalıq tarqalıwı júdá keń maydandı iyeleydi. Ol barlıq zonalardı Rossiyanıń arqa hám qara topıraqlı emes, toǵaylı dala hám dalaların, Arqa Povolj`e, Oraylıq Orta Aziya, Qazaqstan hám Shıǵıs Sibirdi óz ishine aladı. Nátiyjeli temperatura jıynaǵına baylanıslı gúzlik sovka arqa arealda bir áwlad, al qublada e-r áwlad beredi. Gúzlik sovkanıń bir áwlad beretuǵın túslik shegarasındaǵı rayonlarda iyul`daǵı ortasha temperatura w0oS átirapında bolıp, buǵan Jitomir, Gomel`, Tula, Rozan, Kazan` territoriyaları kiredi. Bul Arqa shıǵıslarda gúzlik sovka tiykarǵı eginlerden` gúzlik dánlilerge, az muǵdarda kartofel` hám baw-baqshalardan-kapusta egisliklerin zıyanlaydı. Oraylıq qara topıraqlı emes Povolj`e, Ukraina, Moldova, Arqa Kavkaz oblastlarında eki áwlad beredi. Birinshi áwladtıń qurtları mákke, tarı, qant láblebisi, tabak h.t.b, al ekinshi áwladı gúzlik, baw-baqsha hám palız eginlerin zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıń úsh áwlad beretuǵın zonaları Ukrainanıń dala bólegi, Kavkaz aldı rayonları hám Oraylıq Aziya esaplanadı (Pospelov, Adılov,). Gúzlik sovka júdá qáwipli zıyankes bolıp, kóplegen mádeniy ósimliklerdi jaraqatlaydı. Ósimliklerge tiykarınan qurtı zıyan tiygizedi. Gúzlik sovkanıń qurtı kóp zıyan tiygizedi. ásirese birinshi áwladınıń qurtları mákke, Ǵawasha, temeki, qant láblebisi, kapusta, geshir h.t.b. eginlerge kúshli zıyanın tiygizedi. Túslik Tájikstanda gúzlik sovkanıń tolıq tórt áwladı rawajlanadı. Birinshi áwladınıń qurtları Ǵawashanı, ekinshisi-baw-baqsha hám aralıq eginlerdi, úshinshi-baw-baqsha eginleri hám jońıshqanı, tórtinshi áwladı láblebi hám kapustanıń gúzlik egisliklerin jaraqatlaydı. Kóp zıyanlı zıyankes esabında gúzlik sovka qurtlarınıń rawajlanıwı ushın jaramlı hám jaramsız ósimliklerdi ayırıwǵa boladı. Qurtlardıń rawajlanıwı hám úlken jasqa ótiwi menen olardıń azıqlıq ósimliklerdi tańlawı artadı. Qurtlar rawajlanıwı dawamında azıqlıq eginlerdi tańlawı fiziologiyalıq qásiyeti esaplanadı. Kóplegen kóp zıyanlı zıyankeslerdey sovkalar ushın qolaylı azıq eki úyli ósimlikler esaplanadı. Gúzlik sovka qurtlaı qyo ósimlik túri menen azıqlanıwı múmkin. Eń kóp zıyan tiygizetuǵın eginlerden qant hám jem láblebisi, Ǵawasha, ayǵabaǵar, kenep, gúnji, temeki, kartofel`, piyaz, geshir, kapusta, tomat, baw-baqsha, gúzlik dánliler, mákke, tarı esaplanadı. Gúzlik rayonlarda awıl xojalıq eginelerinen basqa júzimgershilikke hám may egisligine zıyan tiygizedi. Sonday-aq pitomniklerdegi aǵashlı parodalarǵa zıyan tiygiziwi múmkin. Gúzlik sovkanıń morfologiyalıq ózgeshelikleri Gúzlik sovka óziniń rawajlanıw dáwirinde gúbelek, máyek, qurt hám quwırshaq fazaların ótedi. Gúbelegi qanatların jayǵanda uzınlıǵı e-t-rt mm. Aldıńǵı qanatlarınıń reńi quba yamasa sarǵısh-surdan qaraltım-surǵa shekem ózgeredi. Atalıq gúbeleklerdiń artqı qanatları aq analıqlarda aqshıl-sur reńli bolıp, qırları toyǵın qara bolıp keledi. Aldıńǵı qanatlarında xarakterli daqshav hám jolaq sızıqlı súwretleri bar qanatlarındaǵı kózge túsetuǵın sırtqa qaray iymeygen kesesine eki túp jolaq sızıq hám úsh daqshası bar~ dóńgelek, qanatlardıń aldıńǵı qırlarına jaqın jaylasqan, múyish tárizli, dóńgelek daqshadan keyin jaylasqan hám búyrek tárizli. Barlıq úsh daqsha jińishke qara sızıq penen oralǵan. Murtshaları analıqta qıl tiken tárizli, atalıq gúbelekte toraq tárizli boladı (1-súwret). Aprel`-may oylarında gúbelekler ushıp shıqqannan keyin ósimliklerge, siyrek topıraq bóleksheleriniń arasına hám ósimlik qaldıqlarına máyek saladı. Bir analıq gúbelektiń máyek salıwshılıǵı birneshe júzden qt00-qi00 máyek saladı. Qaraqalpaqstan jaǵdayında tolıq azıqlanǵan qurtlardan ushıp shıqqan gúbelekler ortasha tut-u0r máyek, azıqlanıwı úziliske túskende ortasha roy máyek salǵan. Máyeklerdiń rawajlanıwı r-t kún dawam etedi. Máyegi yarım shar tárizli, tómen qaray juwanıp ketedi, diamteri 0,t-0,y mm, biyikligi 0,et-0,tt mm, máyektiń tómengi betinen rt-ri qabırǵalı jolaqshalar tarqlǵan. Máyeginiń reńi sútli aqtan, eki-úsh kúnnen soń qońırlanıp baslaydı, al qurt shıǵardan aldın tolıq qarayadı. Qurtı Máyekten shıqqanda ashıq reńli bası, kókirek hám artqı qalqanları qara reńldi. Keyingi ósiw dáwirinde denesi jer-sur reńge ózgerip, arqasında qaraltım jolaqlar, qaptal táreplerinde eki ashıq reńler payda boladı. Qurtlar altı jasqa shıqqansha bes márte túneydi. Altınshı jasqa shıqqanda qurtlar jaltır túske enedi. Jas qurtlardıń arqa qaptalında qara jolaqları bolıp, sarǵısh-jasıl reńde boladı. Olar qarańǵı orınlarda jasırınıp, jerge tóselip ósken ósimlik japıraqları menen azıqlanadı. Jas qurtlar kópshilik waqtın topıraqta yamasa jer betinde topıraq bóleksheleri arasında ótkeredi. Úlken jastaǵı qurtlar maylı, jaltıraǵan bolıp, olardıń bas bólimi aqshıl boladı. Olardıń hár qıylı jasta ekenligin anıqlawshı belgileri denesiniń uzınlıǵı, basınıń kólemi hám qarın ayaqlarınıń sanı esaplanadı. Úlken jastaǵı qurtlar topıraqta jasaydı. Topıraq betine tek keshki waqıtları hám túnde shıǴadı. Ósimliklerdiń jer astı hám siyrek jer ústi bólimleri menen azıqlanadı. Qurtlar sırtqı tásirlerden dóńgelengen halda qorǵanadı hám az waqıtqa shekem háreketsiz qaladı. Qaraqalpaqstan jaǵdayında jazda qurtlardıń rawajlanıwı wy-ee kúnge sozıladı. Gúzlik sovkanıń birinshi (báhárgi) hám úshinshi (gúzgi) áwladlarınıń sanı júdá kóp boladı. Jazǵı rawajlanıwı qurtlar sanınıń az bolıwı menen xarakterlenedi. Gúzlik sovkanıq ayrım rawajlanı fazalarınıń ótiwi, sanı hám zıyan tiygizetuǵın dárejesi biotikalıq hám abiotikalıq doktorlarǵa baylanıslı boladı. Gúzlik sovka sanınıń ósiwinde temperatura úlken áhmiyetken iye. Temperatura gúzlik sovkanıń tolıq yamasa rawajlanıwınıń ayrım bóliminde qurtlarınıń jaqsı qıslap shıǵıwına yamasa qısqı suwıqqa shıdamlılıǵına tásir etedi. Bir neshshe jıllıq qolaylı temperatura gúzlik sovkalardıń ǵalaba kóbeyiwine jaǵday tuwdıradı. Sovkalardıń bir áwladınıń rawajlanıw uzaqlıǵı jıllar hám meteorologiyalıq faktorlarǵa baylanıslı aytarlıqtay dárejede ózgeredi. Bir áwladınıń rawajlanıwı ushın q0oS joqarı nátiyjeli temperatura jıynaǵı yr0 o-ui0 oS teń boladı. Quwırshaǵı qızǵısh-qońır reńli bolıp, uzınlıǵı qy-w0 mm, aqırǵı segmentinde eki ushlı óshimshesi bar. Atalıqta oyıqsha túrinde bir jınıs ósimshesi o-segmenttiń ortasında jaylasqan, al analıqta-eki jınısıy ósimshesi bar` birewi i-segmenttiń qırındı (jaqınlasıwshı), ekinshisi (máyek jolı) q0-segmentte jaylasqan. Qurtlardıń quwırshaqqa aylanıwı topıraqta tesikshe quwıslıqta ótedi. Quwırshaqlardıń rawajlanıwı w-e hápte dawam etedi. Orta Aziyada gúzlik sovkanıń úsh áwladı, jdiyi tórt áwladı rawajlanadı. Aqırǵı áwladtıń qurtları qıslap qalıwǵa ketedi. Úlken jastaǵı qurtlar topıraqtıń q0-qt sm tereńliginde (wt sm ge shekem) qıslap qaladı. Kishi jastaǵı yamasa tolıq rawajlanbaǵan úlken jastaǵı qurtlar qıslaw dáwirinde nabıt boladı. Gúzlik sovka gúbelekleri qarańǵı túskende tirishilik etedi. Olardıń eń háreketsheń waqtı kún batqanda hám tańda boladı. Kúndizgi waqıtlarda japıraqlardıń astında, ósimlik qaldıqlarında, topıraq quwıslarında jatadı. Gúbeleklerdiń tirishiligi ushın hawa ıǵallıǵı t0-i0F hám temperatura qw-w0 oS qolaylı jaǵday esaplanadı. Jasaw uzaqlıǵı t-wt kún dawam etedi. Gúbeleklerdiń jetilisiw dáwiri hám olardıń máyek salıwshılıǵı gúllewshi ósimliklerdiń bolıwı hám temperatura jaǴdaylarına baylanıslı boladı. Qosımsha azıqlıq ortalıqtıń bolmawı máyek salıw muǵdarın i0F ke kemeytedi. Temperatura qt oS dan e0 oS qa kóterilgende gúbeleklerdiń rawajlanıwı q0 kúnnen r kúnge shekem kemeyedi, al ortasha máyek salıwshılıǵı eki esege kóbeyedi (y00 den q000 máyekke shekem, ortasha bir analıq gúbelekte). Gúbeleklerdiń máyek salıwshılıǵıda baslı faktorlardıń biri qurtlardıń azıqlanıw rejimi esaplanadı. Olardı jabayı shópler menen azıqlandırǵanda máyek salıw sanı qt00 den w000 ǵa shekem artqanın kóremiz. Gúzlik sovka gúbelekleriniń máyek salıwı ushın jeńil topıraqlı hám siyrek ósimlikli maydanlar qolaylı keledi. Qaraqalpaqstan jaǵdayında jazǵı áwladınıń gúbelekleri máyek salıwda kún nurı túspeytuǵın hám salqın ıǵallı aǵımlardı tańlaydı. Máyeklerdi birimlep yamasa toparı menen japıraqlardıń tómengi tárepine hám búrtiklerine jabayı shóplerge (kóbinese atız páshegi, óleńge, soralarǵa h.t.b.), ósimlik qaldıqlarına yamasa tuwrı topıraqqa saladı. Máyeklerdiń rawajlanıwı wr kúnnen (q0-qw oS) e kúnge (w0-e0 oS) shekem sozılıp, onıń rawajlanıwı ushın y0-yt oS nátiyjeli temperatura jıynaǵı kerek. Rawajlanıw ushın tómengi shegara q0 oS, joqarı ey oS, ortasha temperatura qi-wu oS esaplanadı. Gúzlik sovka qurtları topıraqtıń betin qatlamlarında hám jer betindegi japıraqlardıń tómengi táreplerinde tirishilik etedi. Olardıń rawajlanıwınıń tómengi shegarası q0 oS, eń joqarǵı et-ey oS, eń qolaylı temperatura qy-e0 oS, al ıǵallıq ut- q00F esaplanadı. Qurtlardıń birinshi túlewine shekemgi nátiyjeli temperatura jıynaǵı rt-tt oS kerek. Ekinshi-altınshı jastaǵı qurtlar ushın qolaylı temperatura qi- wt oS hám ıǵallıq u0-otF talap etiledi. Usı jaǵdaylarda ekinshi jastaǵı qurtlar ushın ortasha temperatura jıynaǵı et-r0 oS (birinshiden ekinshi túlewge shekem), úshinshi jastaǵılarǵa (ekinshiden úshinshi túlewge shekem) r0-rt oS, tórtinshi jastaǵılarǵa (úshinshiden tórtinshi túlewge shekem) r0-rt oS, besinshi jastaǵılarǵa (tórtinshi besinshi túlewge shekem) rt-tt oS, altınshı jastaǵılarǵa (besinshiden altınshı túlewge shekem) qq0-qw0 oS kerek. Qurtlar qr-qt oS ta u0-i0 kún, qi-w0 oS ta r0 kún átirapında, wo-e0 oS ta w0-wt kún rawajlanadı. Arqa rayonlarda qolaysız kelgen jılları qurtlardıń rawajlanıwı o0-q00 kúnge sozıladı. Sonıń menen birge qurtlardıń rawajlanıwı azıqlıq faktorlarǵa da baylanıslı boladı. Qolaysız azıqlıq jaǵdaylarda qurtlardıń rawajlanıw múddetleri sozıladı, al túlew sanı toǵızǵa shekem jetedi. er- ey oS temperaturada rawajlanǵan qurtlardan payda bolǵan gúbelekler kóbeyiwge jaramsız máyekler saladı. Gúzlik sovkanıń kapustaǵa tiygizetuǵın zıyanı. Gúzlik sovka kóplegen awıl xojalıq eginleriniń kógerip kiyatırǵan tuxımların, tamırların hám tamır moynı paqalın, jas ósimliklerdiń barlıq jer ústi bólimlerin kemirip jep, awıl xojalıǵı ushın úlken zıyan keltiredi. Sovkalardıń keltiretuǵın zıyanınıń kólemi onıń sanına bárhá sáykes keledi. Bir qurt tirishilik dáwirinde ózine kerekli azıqtan kóp muǵdarda ósimliklerdi zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıń tiygizetuǵın zıyanı jıllar yamasa ósimliklerdiń bolmawı hám tábiyattaǵı úlken jastaǵı qurtlardıń payda bolıwı boyınsha hár qıylı boladı. Gúzlik sovka qurtları ey tuwısqa kiretuǴın qru ósimlik túrleri menen azıqlanadı. Kapusta kúyesiniń kóbeyiw dinamikası. Kapusta kúyesi kapustanıń náli shıǵa baslaǵannan baslap tap hasıldı jıynap alaman degenge shekem zıyanlaydı. Respublikamızdıń ayrım jerlerinde kapusta kúyesiniń tez pát penen kóbeyiwi gúzetiledi. Bunı kapusta kúyesiniń migraciyaǵa maslasıwına sebep boladı. (L.A.Stepanova á9úǵ, X.Kopvillin á9úó) ǴMA nıń bazı bir jerlerinde onıń rawajlanıwına qıs waqtında hawa temperaturasınıń xarakteri, entomofaglardıń áwladları tásir kórsetedi. (Logikova) Qaraqalpaqstan sharayatında kapusta kúyesi jıldan-jılǵa kóbeymekte. (Baynazarov á9hó) Buǵan sebep qorǵaw sharalardıń jaqsı ótkizilmegenliginen bolsa kerek. Kóbeyiw waqtında ósimliklerdiń kapusta kúyesi menen jaylasıwı hár á00 ósimlikte ó00 ekzemplyarǵa jetedi. Tiykarınan bir ósimlikte ó0 ge jaqın ekzemplyar azıqlanıwı múmkin. Bizler tárepimizden ń ay dawamında hár túrli waqıtta egilgen kapustalarda kapusta kúyesiniń kóbeyiw diynamikası kózden keshirildi. Kózden keshiriw may ayınıń hár bes kúninde, keyingi aylarda bolsa hár dekadada ámelge asırıldı. Bunıń ushın hár ǵ0 qaǵazdaǵı besewden ósimlik gúzetildi. Tájiriybe Órnek shirket xojalıǵında alıp barıldı. Birinshi qurtlar ó mayda payda boldı. Qurtlardıń á00 ósimlikte ú0 ekz. yamasa hár bir ósimlikte 0,ú ekz. tuwrı keliwi anıqlandı. Bunda ósimliklerdiń qurtlar menen jaylasıwı á0Ó ti payda etti. May ayınıń ekinshi dekadasına kelip q,ú qurtına tuwrı keldi. Jaylasıw muǵdarı 25% ke jetti. May ayınıń aqırına kelip kapusta kúyesi menen zıyanlanıwı 36% li, olardıń sanı bolsa 6,9 ekz. ǵa jetti. Sonday qılıp kapusta kúyesiniń kóbeyiwin kóriw múmkin. Bul bir generaciyanıń júdá qısqa waqıtta ótiwi menen baylanıslı bolsa kerek. Kapusta kúyesiniń bir áwladınıń rawajlanıwı ushın may ayında áw-á9 kún kerek boladı, iyun` ayınıń basında kapusta kúyesi qurtınıń kóp sanlılıǵı anıqlandı. May ayında qurtlardıń ortasha sanına qaraǵanda, iyul` ayınıń birinshi brigadada bir ósimlikte jaylasqan qurtlar sanı h mártebeden asıp ketti. Ekinshi brigadada ǴǴ,ó márte, úshinshi brigadada eki ese asqan. Qurtlardıń kúshli tıǵızlıq dárejesi basqa aylarda hám sonday boldı. á hám q brigadalarda qurtlardıń bir ósimlikte jaylasıw sanı iyul` ayınıń úshinshi dekadasında ekinshi brigadada avgust ayınıń aqırında júz berdi. Zıyanlanıw dárejesi hámme waqıt hám jaylasıw dárejesine tuwrı kele bermeydi. Máselen birinshi brigaddada iyun` ayınıń úshinshi dekadasında zıyanlanıwı odan bir bólimi payda qılǵan bolsa, avgusttıń aqırında qurtlardıń jaylasıw dárejesi h0Ó ti payda etti. Japıraqtıń ústingi bóliminiń zıyanlanıwı á,ǵ balldı payda etti. Ekinshi brigadada japıraq ústi zıyanlanıwı á,w balldı, qurtlar jaylasıwı bolsa úńÓ ti payda etti. Qarsı gúresiw Gúresiw sharaları Bacilus thuringiensis tiykarındaǵı preparatlar qollanıladı. Bunday preparatlardıń 20 dan artıq sanaat formaları bar. Bular zıyankeslerge qarsı gúreste jaqsı nátiyje bermekte. Bizde tómendegi preparatlar joqarı nátiyje menen isletilediÚ ento bakterin – q, dendro bacelin, insektin, toksobakteri. İnzotoksin, allestin Bocilus thuringiensis preparatlar menen bir qatarda toksin hám por bolıp olar organizmge túsken, uslanıp qaladı hám organizmde patologiyalıq effekt tuwrı keledi. Bul bolsa fiziologiyanıń buzılıwına alıp keledi. Bul aynıqsa tártibinde ekzotoksin por preparatlarǵa mas. Bacilus thuringiensis gúres usıllarıngıń nátiyjesi bolıwı aldınnan racional texnologiyalardıń tuwrı qollanıwınan. Bunda hár bir maydanǵa ketetuǵın biopreparatlarınıń muǴdarın anıqlap bolıp qay waqta alıp barılıwın biliw zárúr. Bizler tárepimizden endobakterin hám bitoksibacilin sınap kórildi. Endobakterin aqshıl reńli qurǵaq poroshok. Ol spora hám belok kristallarınan dúzilgen bular bakteriyalardıń q0 mlrd. sporasınan dúzilgen hám soǵan entobaksin kristallı bar. Bitoksobacilin qurǵaq formada bolıp (ıǵallıǵı w0Ó) reńi aq – sur reń parqınday boladı. Onıń bir grammında ńó mlrd. smpora boladı, bunrnan basqa produkcent bakteriyası kristallı, 0,ú-0,hÓ. Kapusta kúyesiniń kóbeyiw dinamikası. Kapusta kúyesi kapustanıń náli shıǵa baslaǵannan baslap tap hasıldı jıynap alaman degenge shekem zıyanlaydı. Respublikamızdıń ayrım jerlerinde kapusta kúyesiniń tez pát penen kóbeyiwi gúzetiledi. Bunı kapusta kúyesiniń migraciyaǵa maslasıwına sebep boladı. (L.A.Stepanova 1962, X.Kopvillin 1965) ǴMA nıń bazı bir jerlerinde onıń rawajlanıwına qıs waqtında hawa temperaturasınıń xarakteri, entomofaglardıń áwladları tásir kórsetedi. (Logikova) Qaraqalpaqstan sharayatında kapusta kúyesi jıldan-jılǵa kóbeymekte. (Baynazarov 1985) Buǵan sebep qorǵaw sharalardıń jaqsı ótkizilmegenliginen bolsa kerek. Kóbeyiw waqtında ósimliklerdiń kapusta kúyesi menen jaylasıwı hár 100 ósimlikte 100 ekzemplyarǵa jetedi. Tiykarınan bir ósimlikte 50 ge jaqın ekzemplyar azıqlanıwı múmkin. Bizler tárepimizden 4 ay dawamında hár túrli waqıtta egilgen kapustalarda kapusta kúyesiniń kóbeyiw diynamikası kózden keshirildi. Kózden keshiriw may ayınıń hár bes kúninde, keyingi aylarda bolsa hár dekadada ámelge asırıldı. Bunıń ushın hár 20 qaǵazdaǵı besewden ósimlik gúzetildi. Tájiriybe Órnek shirket xojalıǵında alıp barıldı. Birinshi qurtlar 5 mayda payda boldı. Qurtlardıń 100 ósimlikte 60 ekz. yamasa hár bir ósimlikte 0,6 ekz. tuwrı keliwi anıqlandı. Bunda ósimliklerdiń qurtlar menen jaylasıwı 105 ti payda etti. May ayınıń ekinshi dekadasına kelip 3,6 qurtına tuwrı keldi. Jaylasıw muǵdarı 25% ke jetti. May ayınıń aqırına kelip kapusta kúyesi menen zıyanlanıwı 38% li, olardıń sanı bolsa 8,9 ekz. Ǵa jetti. Sonday qılıp kapusta kúyesiniń kóbeyiwin kóriw múmkin. Bul bir generaciyanıń júdá qısqa waqıtta ótiwi menen baylanıslı bolsa kerek. Kapusta kúyesiniń bir áwladınıń rawajlanıwı ushın may ayında 17-19 kún kerek boladı, iyun` ayınıń basında kapusta kúyesi qurtınıń kóp sanlılıǵı anıqlandı. May ayında qurtlardıń ortasha sanına qaraǵanda, iyul` ayınıń birinshi brigadada bir ósimlikte jaylasqan qurtlar sanı 8 mártebeden asıp ketti. Ekinshi brigadada 22,5 márte, úshinshi brigadada eki ese asqan. Qurtlardıń kúshli tıǴızlıq dárejesi basqa aylarda hám sonday boldı. 1 hám 3 brigadalarda qurtlardıń bir ósimlikte jaylasıw sanı iyul` ayınıń úshinshi dekadasında ekinshi brigadada avgust ayınıń aqırında júz berdi. Zıyanlanıw dárejesi hámme waqıt hám jaylasıw dárejesine tuwrı kele bermeydi. Máselen birinshi brigaddada iyun` ayınıń úshinshi dekadasında zıyanlanıwı odan bir bólimi payda qılǴan bolsa, avgusttıń aqırında qurtlardıń jaylasıw dárejesi 80% ti payda etti. Japıraqtıń ústingi bóliminiń zıyanlanıwı 1,2 balldı payda etti. Ekinshi brigadada japıraq ústi zıyanlanıwı 1,7 balldı, qurtlar jaylasıwı bolsa 64% ti payda etti. Qarsı gúresiw Gúresiw sharaları Bacilus thuringiensis tiykarındaǵı preparatlar qollanıladı. Bunday preparatlardıń 20 dan artıq sanaat formaları bar. Bular zıyankeslerge qarsı gúreste jaqsı nátiyje bermekte. Bizde tómendegi preparatlar joqarı nátiyje menen isletilediÚ ento bakterin – 3, dendro bacelin, insektin, toksobakteri. İnzotoksin, allestin Bocilus thuringiensis preparatlar menen bir qatarda toksin hám por bolıp olar organizmge túsken, uslanıp qaladı hám organizmde patologiyalıq effekt tuwrı keledi. Bul bolsa fiziologiyanıń buzılıwına alıp keledi. Bul aynıqsa tártibinde ekzotoksin por preparatlarǵa mas. Bacilus thuringiensis gúres usıllarıngıń nátiyjesi bolıwı aldınnan racional texnologiyalardıń tuwrı qollanıwınan. Bunda hár bir maydanǵa ketetuǵın biopreparatlarınıń muǵdarın anıqlap bolıp qay waqta alıp barılıwın biliw zárúr. Bizler tárepimizden endobakterin hám bitoksibacilin sınap kórildi. Endobakterin aqshıl reńli qurǵaq poroshok. Ol spora hám belok kristallarınan dúzilgen bular bakteriyalardıń 30 mlrd. sporasınan dúzilgen hám soǵan entobaksin kristallı bar.