PLAN, XARITA VA PROFILLAR TO’G’RISIDA TUSHUNCHA. PLAN, XARITALARNING MASSHTABLARI. TOPOGRAFIK XARITA, PLANLARNING NOMENKLATURASI Reja: 1. Topografik kartalar to’g’risida ma’lumot. 2. Topografik kartalarning nomenklaturasi. 3. Topografik kartalarning shartli belgilari. 4. Topografik kartalarning proyeksiyasi. 5. Yerning sharsimonligini va isbotlari. 6. Geografik koordinatalar sistemasi, geografik kenglik va uzoqlik, to’g’ri burchakli koordinatalar sistemasi. Tayanch so’zlar: nomenklatura tizimi, proyeksiya, Gaus proyeksiyasi, kondalang silindirik, topografik kartalar, masshtab, geografik va yordamchi elementlar Yer yuzasidagi chiziqlar gorizontal proektsiyasining qog’ozda kichraytirilish darajasiga masshtab deyiladi. Tekis joydagi chiziqning gorizontal proektsiyasi, uning yer yuzasidagi (xaqiqiy) uzunligidan kam farq qiladi. Shuning uchun soddalashtirib, masshtab yer yuzasidagi chiziqning qog’ozda kichraytirish darajasidir deyish xam mumkin. Masshtabni son , suz va chiziq bilan ifodalash mumkin. Son bilan ifodalangan masshtab sonli masshtab deyiladi. Sonli 1 masshtab kasr tarzida byeriladi.Kasrning suratida 1; maxrajida kichraytirish darajasi (M) yoziladi. M: 1:5000, 1:25000 va x.k bo’larni quyidagicha xam yoziladi: 1:5.000,1:10.000, 1:25.000 va x.k. Masshtabni suz bilan xam ifodalash mumkin.Bunda karta yoki plandagi 1 sm masofa yer yuzasida qanchaga teng ekanligi suz bilan byeriladi. M: Kartaning masshtabi 1:5.000 bo’lsa, kartadagi 1 sm joyda 50 m. ga, 1:10.000 bo’lsa-kartadagi 1 sm joyda 100 m ga teng deyiladi va x.k. Masshtabning mayda yoki yirikligi uning kichraytirilish darajasi bilan aniqlaniladi. M: 1:10.000 masshtab 1: 5.000 masshtabga nisbatan 2 marta 1:25:000 masshtab esa 1:10.000 m -bli kartaga nisbatan 2,5 marta mayda va x.k. Kartada tasvirlangan tyerritoriyaning katta-kichikligi xam karta masshtabning kichraytirilishi darajasiga qarab aniqlaniladi. M: 1:50.000 m-bli kartada 1:25:000 m-bli kartaga Karaganda 4 barobar katta tyerritoriya, 1:25.000 m-bli kartada esa 1:100.000 m- bli kartaga Karaganda 16 barovar kichik tyerritoriya tasvirlanadi. Masshtab grafik shaklda ifodalansa chiziqli masshtab deyiladi. Chiziqli masshtab, odatda bitta yoki ikkita bir-biriga paralerl to’g’ri chiziqdan iborat bo’lib, bu chiziqlar ma'lum uzunlikdagi kesmalarga bo’linadi. Bu kesmaga masshtab asosi deyiladi. Odatda masshtab asosi 1 yoki 2 sm ga teng bo’ladi. Kesmalar ustiga shu kesmalarning yer yuzasida qanchaga teng ekanligi yozib quyiladi. Chiziqli masshtabning chap tomonidagi birinchi kesim teng un bo’lakka bo’linadi. Bu bo’laklarning xar biriga shu masshtabning grafik aniqligi deyiladi. M: Byerilgan masshtabning asosi 1 sm bo’lib, u yer yuzasidan 250 m. ga, kichik bo’lagi esa 1 mm bo’lib yer yuzasida 25 m. ga tengdir. Chiziqli masshtab Chiziqli masshtabning Geografik aniqligi uning tuzilishiga bog’’liqdir. Agar chiziqli masshtabning birinchi bo’lagini qancha kichik bo’laklarga bo’linsa masshtab aniqligi ham shuncha orta boradi. Lekin shunisi ham borki, chiziqli masshtabning birinchi bo’lagini juda mayda bo’laklarga bo’linsa, bu bo’laklarni ko’z ilqamaydi. Kartada masofani o’lchashda qam yer yuzasida o’lchangan masofalarni qoqozga aniq kichraytirib tushirishda ko’ndalang masshtadan qam foydalaniladi. Ko’ndalang masshtab mertal chiziqlarda ba'zi bir geodezik asboblarda va transportirlarda byerilgan bo’ladi. Ko’nadalang masshtabni qoqozga qam chizib olish mumkin. Ko’ndalang masshtab bilan chiziqlarni kartada 0,2 mm yoki santimetrga aylantirsak 0,02 sm aniqlikda o’lchash yoki joyda o’lchangan masofalarni shu aniqlikda qoqozga kichraytirib turish mumkin. Masalan: 1: 10,000 masshtabda joy plani olinayotganda yer yuzasidagi 234 m. o’lchangan masofani qoqozga kichraytirib tushirish kerak bo’lsin o’lchangan masofa 200Q20Q14 metr bo’lib, kartada 200m q 2 sm, ga 20 metr-2 mm, ga 14 m q 1,4 mm ga teng bo’ladi, shunda 2 sm ko’nadalang masshtabning bitta katta bo’lagiga 1,4 mm vyertikal chiziqqa yozilgan raqamlarning 7-siga to’qri keladi, bu shaklda yulduzlar bilan ko’rsatilgan (noldan chap tomonning bir bo’lagi gorizontalga 20 m ga vyertikalga 2 metrga teng) Byerilgan masshtabning 0,1 mm ga to’qri kelgan joydagi masofa shu masshtabning aniqligi deyiladi. Bu – karta va planlarda nazariy jixatdan o’lchash aniqligi xisoblanib 1:5,000 masshtabli kartada 0,5 metrga, 1: 10:000 masshtabli kartada 1 metrga, 1:25.000 masshtabli kartada esa 2,5 metrga teng va x.k. Boshqacha qilib aytganda, masshtab aniqligiga to’g’ri kelgan masofadan kichik kesmani kartadan o’lchab yoki joyda o’lchagan kesmani planga tushirib bulmaydi. Chunki oddiy kuz bilan ajratish mumkin bo’lgan oralik 0,1 mm dir. Yuza masshtab Yer yuzasidagi biron shaklning xamma tomonlari ma'lum darajada kichraytirilsa, bu shaklning maydoni xam shuncha marta kichrayadi. M: yer yuzasida kvadrat shaklga ega bo’lgan biron -bir ob'erktni qog’ozda tasvirlangandauning tomonlari n2 marta kichraytirilsa, ob'erktning maydoni p2 marta kichrayadi. Dermak, kartaning yuza masshtabi shu karta sonli masshtabning kvadratidan iborat bo’ladi. M: kartaning sonli masshtabi 1 10.000 bo’lsa yuza masshtabi ( 1 10.000) 2 ga teng, ya'ni yer yuzasidagi maydon shunday masshtabli kartada (1:10000) 2 100.000.000 marta kichrayib tushadi. M: masshtabi 1:10.000 bo’lgan kartada kulning maydoni 1 sm2 bo’lsa, uning yer yuzasidagi maydoni 100.000.000 sm2 yoki 100.000 m2 yoki 1 gerktarga teng. Agar kartaning masshtabli 1:25:000 bo’lsa, uning yuza masshtabi ( 1 25.000) 2 bo’ladi. Shunda ( 1 25.000 ) 2 = 1 625.000.000 bo’lib, bu kartadagi 1 sm2 yer yuzasida 625 milion sm2 ga, yoki 6,25 gerktarga teng. Tarjima. Koordinata tizimlari turli (Agar mavjud bo'lsa) ishlatiladi, va turli xaritasi farqlari. Ushbu bobda Bu usul va mavjud texnikasi belgilaydi Bu muammolar bilan shug'ullanish uchun. Ular o'zgartirish bilan bog'liq boshqasiga tizimi karta soddalashtirish va uch o'lchamli haqiqatga imonga (va globus ikki o'lchamli tekislikda ketayotgandek). yechimlari holda Bu muammolar, yoki ularning aniq tabiati, bo'shliqqa oid bilish tahlil yoki kartografik yig'ish qimmatli bermaydi. Natijada va, binobarin, karta, olinishi mumkin emas ishonch. Yer boshlang'ich deyarli mukammal soha, chunki tizimi sharsimon asoslangan globus ishoratlar muvofiqlashtiradi. Ushbu tizim, geografik koordinata chaqirdi tizimi kenglik va uzunlik manzilni belgilaydi. Ko'rsatkich 6,3 (a) qaysi kenglik va uzunlik tizimi ko'rsatadi daraja, daqiqa va soniya o'lchanadi. Ushbu tizim kelib chiqishi bir sharsimon tutashgan Ekvator va Grinvich Meridian. kenglik uchun, ekvator Shimoliy qutb, 0, deb belgilangan, qanday qilib? 90 va Janubiy qutb, qanday qilib? Barcha samolyotlar 90. Kesishishi ma'lum bir kenglik va jahon o'xshashliklarni deyiladi. Hamma Janubiy qutbga Shimoliy qutbda dan semicircles bor deb nomlangan Meridyenler. Grinvich meridianining sharqida, qaysi 0 uzunlik deb belgilangan, u ortadi? 180 va G'arbga? 180. parallel va Meridyenler up ikkalasi kartografiya panjara bir global tarmoq. ko'rsatkich 6,3 (b), u ham mumkin Bu Yer mukammal doira emasligini ko'rsatadi. bu yassilangan ikkala qutblarida, uch o'lchovli shakli, natijada Yer bir elips emas, balki bir soha hisoblanadi. elips o'zgartirish uchun hisoblash maqsadlari uchun ishlatiladi uch o'lchamli qog'oz yer tekis (keyingi bobga qarang). Joyi ning kenglik (?) Va kenglikni aniqlash uchun (?) kosmosga Yer markaziga o'lchanadi Yer yuzasi. Siz arbobi 6,4 dan ko'rishingiz mumkin Point kenglik (?), Burchak bilan aniqlanadi ekvatorda va liniyasi o'rtasida Meridional samolyot, dunyo bu nuqtaga Yerning markazi. Geografik uzunlik (?) ekvatorda yilda, burchak bilan aniqlanadi Grinvich Meridian va Meridian o'rtasida samolyot ma'lum bir nuqtadan. Shunga ko'ra, joylashtirish Xelsinki ekvatorda 60 ° shimoliy sifatida belgilanishi mumkin va 25 ° Grinvich Sharq. Aniqrog'i, u 60 ° 10? N va 24 ° 58? E. geografik o'rtasidagi munosabatlar muvofiqlashtiradi va dunyoda masofa aniqlanadi dunyoda joyda. ekvatoriga va 111,11 1 km masofada ° barcha Meridyenler, faraz Yer aylanasi 40 000 km, deb, Bu 6370 km bo'ylab bor. 45 ° N yoki S da, parallel bo'ladi Doira 28 301 km, shunday daraja deb uzunligi 78,6 km. Har ikki qutblar ustida, bu uzunligi nol bo'lgan1 Maxsus o’lchov asboblari yordamida, aerofotos’yomka va kartografik usulda tuzilgan yirik masshtabli kartalarga topografik kartalar deyiladi. Topografik kartalar geografik kartalardan ob’ekt va voqeilikni tasvirlash usullari, egallagan maydoni, masshtablari bilan farqlanadi. Topografik kartalarda masofalar hamma joyda bir xilda kichraytirilib tushiriladi va har bir ob’ekt maxsus shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Topografik kartalar xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida qo’llaniladi hamda mayda masshtabli geografik kartalarni tuzish uchun asos bo’ladi. Topografik kartalar tuzish asosan ishlatiladigan shartli belgilarga bog’liq, chunki ushbu belgilar joydagi ob’ektga ma’lum darajada o’xshagan bo’lishi, ob’ektning shakliga hamda uni o’z o’rnida ko’rsatilishi lozim. Shartli belgilar ishlatilganda ular karta masshtabiga mos qilib ko’rsatiladi, agar karta masshtabiga mos kelmaydigan ob’ektlar bo’lsa, ular masshtabsiz shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Topografik kartalarni ko’rgazmaliligini oshirish va o’qishni osonlashtirish uchun har xil ranglar ishlatiladi, ularning sifatini oshirish uchun topografik chizmalar qo’llaniladi. Topografik kartalar turli masshtablarda tuziladi. Topografik kartalar 1:10000, 1:25000, 1:50000, 1:100000, 1:200 000, 1:300 000, 1:500 000 masshtablarda tuziladi. Masshtabi 1:10000, 1:25000 bo’lgan kartalar to’g’ridan-to’g’ri joyda s’yomka qilinsa, qolganlari shu kartalar asosida tuziladi. Topografik kartalar masshtabiga qarab yirik masshtabli (1:10000, 1:200 000) va umumiy topografik kartalarga bo’linadi. Topografik kartalar har xil masshtabli bo’lganligidan hududlari ham turli xil kattalikda bo’ladi va ular alohida-alohida varaqlarda tasvirlanadi. Ushbu kartalardan foydalanishni osonlashtirish uchun matematik, geografik va yordamchi elementlarga bo’lib o’rganiladi. Matematik elementlarga nomenklatura, masshtab, daraja to’ri va kartaning ramkasi, geografik elementlarga kartaning mazmuni, yordamchi elementlarga esa ramkadan tashqari turli chizmalar va tushintirish xatlari kiritiladi. 1Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: visualization of geospatial data. Edinburgh. Pearson education limited. 2010. 86-p Topografik kartalardan foydalanishni osonlashtirish uchun ularni ma’lum tartibga solib belgilanadi, ya’ni kartalarning varaqlari ma’lum bir meredian va parallellar bilan chegaralanadi va shu kartalar varaqlarini belgilash tizimiga nomenklatura deyiladi. Topografik kartalarning nomenklaturasi har bir varaq kartaning kattaligini va shu varaqning er yuzasidagi o’rnini belgilaydi. Kartalarning nomenklaturasi xalqaro 1:1 000 000 masshtabli nomenklaturaga asoslanadi. Ushbu 1:1 000 000 lik kartaning nomenklaturasi uchun ekvatordan qutblarga tomon har 40 dan parallellar o’tkazilib, bularni lotin alfavitining bosh harflari bilan belgilanadi va ular qatorlar deyiladi. Meredianlar oralig’i har 60 dan bo’linadi va 60 ta bo’lak hosil bo’ladi va ular zonalar deyiladi. Topografik kartalarda er yuzasi xilma-xil chiziqli, maydonli belgilar, harflar, raqamlar, geografik ob’ektlarning nomlari va tushintirish xatlari bilan tasvirlanib ular topografik shartli belgilar deyiladi. Shartli belgilar yordamidakartada voqea va hodisalarning geografik joylanishi, bir-biri bilan o’zaro bog’liqligi, miqdor va sifat ko’rsatgichlari tasvirlanadi. Topografik kartalarning shartli belgilari masshtabli, masshtabsiz va tushuntiruvchi belgilarga bo’linadi. Kartadagi tafsilotlarning shakli va kattaligini tasvirlashda masshtabli shartli belgilardan foydalaniladi. Masshtabli shartli belgilar maydonli va chiziqli bo’ladi. Maydonli shartli belgilar bilan o’rmonlar shudgorlar, ekin dalalari, ko’llar, botqoqliklar, aholi punktlari, tog’lar tasvirlanadi va ularning maydonini aniq tasvirlasa bo’ladi. Dengizlar va ko’llarning qirg’oqlari, daryolar, ko’llar, chegaralar, aloqa vositalari chiziqli shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Ayrim tavsilotlar masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanganda masshtab hisobga olinmaydi. Masalan, yo’l belgilari, kilometr ko’rsatgichlari, alohida turgan daraxt va boshqalar masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Ob’ektlarga qo’shimcha ta’rif berish uchun tushintiruvchi belgilar ishlatiladi. Masalan, suvning oqimi strelka bilan, oqim tezligi raqam bilan ko’rsatiladi. Topografik kartalarda raqamli tushintirish xatlari ya’ni ko’l suvining sifati, ko’prikning uzunligi, kengligi va yuk ko’tara olishlari raqamlar bilan ko’rsatiladi. Topografik kartalar teng burchakli ko’ndalang silindrik proyeksiyada tuziladi, bu proyeksiyani nemis olimi Gauss (1777-1855) taklif etgan va u Gauss proyeksiyasi deyiladi. Bu proyeksiyada daraja to’rini hosil qilish uchun Er shari ekvatori bo’ylab har 60 dan meridianlar o’tkaziladi va 60 ta zonaga bo’linadi. Har bir zonaning o’rtasidan o’tuvchi meredian o’q meredian deyiladi. O’q meredian zonani teng ikki qismga bo’ladi. Zonalar Grinvich meredianidan boshlab g’arbdan – sharqqa tomon tartib sonlar bilan belgilanadi. Mas.., 1-zona 00-60, 2-zona 60-120, 3-zona 120-180 va hakazo. Yerning dumoloqligini o’lchash natijalariga ta’siri. Yerning tabiiy yuzasi juda murakkab bo’lib geodezik o’lchash natijalarini matematik jihatdan qayta ishlashda ular mahlum uslubda ellipsoid yuzaga proektsiyalanadi. Masalan: yerning tabiiy yuzasida biror masofa o’lchansa, (turli geodezik masalalarni yechish uchun) bu masofaga tuzatish kiritilib, referentsg’ ellipsoid yuzaga proektsiyalanadi. SHunda yerning tabiiy yuzasidagi masofa (D) ning ellipsoid yuzasidagi gorizontal proektsiyasi (d) hosil bo’ladi. Yer yuzasidagi birorta nuqtaning planli proektsiyasi deganda bu nuqtaning o’rni emas, balki yer ellipsoidi yuzidagi o’rni tushuriladi. Yer ellipsoidining mahlum qismini yassi deb qabul qilish mumkin bunda, yerning sferikligi (dumoloqligi) ehtiborga olinmay nuqtaning tik chiziqlar vositasida tekislik deb qabul qilingan satxiy yuzaga tushuniladi. Agar yer yuzasidagi 2 ta nuqta orasidagi masofa joyda 20 km ga teng bo’lsa uning xatoligi 1.64 sm ga yoki 1/122800 ga teng bo’ladi. Bu karta tuzish uzoq bo’lmagan masofalarni o’lchashda unga tahsir qilmaydi. Shuning uchun Yer yuzasining 20 x 20 km kattalikdagi qismini tekislik deb qabul qilish mumkin. Koordinata sistemasi Har qanday geografik va topografik karta va planlarda meridian va paralellardan iborat geografik to’r bo’ladi. Kartografik to’rlar gradus to’ri, munutli va seknundli to’r, geografik va topografik kartalarning asosi bo’lib kartalardagi xatoliklarning xususiyatlarini belgilaydi – Kartografik to’r yordamida kartada orentirlashni bajarish va nuqtalarni geografik koordinatalarini aniqlash mumkin. Yer yuzasidagi har bir nuqtaning o’rni geografik koordinatalari (geografik kengligi va geografik uzoqligi)bilan belgilanadi.