Ilmiybaza.uz PNEVMATIK KIMYONING RIVOJLANISHI. YATROKIMYO REJA: 1. Yatrokimyo 2. Pnevmatik kimyoning rivojlanishi 3. Boyl qonuni 4. XVI-XVII asrlarda texnik kimyo Yatrokimyo (iatrokimyo) Metallarni oltinga aylantirish alkimyogarlarning yagona maqsad va orzusi emasdi. Ular kishini barcha kasalliklardan forig` qiluvchi eliksir va xamma moddalar uchun universal erituvchi alkagestni qidirish ustida izlanishardi. Eramizgacha 121 yilda tug`ilgan qadimgi yunon shifokori va faylasufi Galen (Sharq al-lomalarini uni Jolinus deb atashgan) Aristotelning tabiatni tashkil etuvchi to`rt unsur xaqidagi ta`limotini inson organiz-miga xam tadbiq qildi. Galenning fikricha, inson organizmida bu to`rt element muayyan miqdoriy nisbatlarda bo`ladi, agar organizm- da bu moddalardan birortasining miqdori ortsa yoki kamaysa, u kishi kasallikka uchraydi. Galen bir qancha dorilar tayyorlash usullarini (erituvchilarda eritish, aralashtirish, bug`latish, ekst-raktsiyalash) batafsil tushuntirib yozgan. Dorilar xaqidagi fan - farmakognoziya bir qator yunon va SHarq olimlarining (Kindiy, Roziy, Beruniy, Ibn Sino) asarlarida batafsil yozilganini yuqorida qayd qilgan edik. Qadimgi aptekalar xozirgi zamon farmatsevtik va kimyoviy laboratoriyalarning debochasi, dastlabki ko`rinishi edi. O`simlik va xayvonot dunyosidan dori tayyorlashga qo`shimcha qilib kimyoviy usullar bilan dori tayyorlashni birinchi marta Ibn Sino qo`llagan. Ammo XVI asrlargacha bu usuldan juda kam foydalanishgan. XV-XVI asrlarda davlatlar orasida savdo- sotiqning yo`lga qo`yilishi natijasida SHarq davlatlaridan (Xindiston, Misr, Yaqin va Uzoq SHarq Ilmiybaza.uz davlatlari) savdo kemalari faqatgina boylik emas, ba`zan yuqumli kasalliklarni xam olib kelishar ediki, buning natijasida juda ko`p insonlar bu dunyodan ko`z yumishgan. Galen ishlaridan so`ng 14 asr o`tgandan keyin XVI asrning birinchi yarmida yashagan nemis vrachi va kimyogari Filipp Aureol Teofrast Bombast fon Gogengeym (1493-1541 yy.) kimyo faniga asoslangan tabobat san`atini namoyon qildi. Bu olim o`zini Pa-ratsel's nomi bilan atay boshladi ( kichiк yutuqlardan kibrlangan olim o`zini qadimda yashab o`tgan xakim va tabiatshunos Tsel'sdan ortiq ekanligini ko`rsatish uchun shunday psevdonim oladi). Ammo bu protestant olimning eski usullarga qaytish uchun amalga oshirgan reformasi tabobatning rivojlanishi uchun bir qadar to`sqinlik qildi. Aristotel' va Galen ta`limotining davomchisi inson organizmi xam to`rt unsur va uch boshlang`ич moddalardan (simob, oltingugurt, mishyak) tashkil topgan deydi. Organizmda bu uchta dastlabki moddalar tabiiy muvozanatda bo`ladi, uning buzi-lishi kasallik sababi deb tushuntiradi. Paratsel's umri davomida alkimyo bilan shug`ullangan otasining vrachlik faoliyatini tanqid qiladi. O`zining bilimini oshirish uchun uydan chiqib ketadi va mustaqil o`qishga kirishadi. SHu maqsadda Evropa davlatlarini, Misrni, Tataristonni (Rossiya demoqchi) kezib chiqdi. Sayyoxati davomida universitet va tibbiyot maktablarida dars tinglash bilan birga kasalliklarni davolash uchun xalq tabobatini xam o`rgandi, eng kuchli ta`sir etuvchi dorilar xaqida ma`lumot yig`di. Paratsel's fikricha, sun`iy oltin olish mumkin emas, balki kimyo fanining vazifasi kasallikni davolashi lozim deb xisoblaydi. 1523 yilda mashxur vrach sifatida Paratsel's o`z yurtiga qaytib keladi. 1526 yilda Bazel' senati universitetning tabiat-shunoslik tarixi va tabobat kafedrasini boshqarishni olimga taklif etdi. Paratsel's bu joyda evropalik olimlarning muqaddas an`analarini buzib, lotin tili o`rniga nemis tilida ma`ruzalar o`qiy boshladi. Birinchi ma`ruzasidayoq Galen va Ibn Sinoning asarlarini yoqib tashladи va "... tibbiyotda mening boshmoqimning poshnasi ulardan ko`proq bilimga ega",- deydi. O`zining bilim darajasi bu olimlarnikidan chandon ortiq deb keriladi. Tez orada xudbinligi, balandparvoz gaplari va injiqliklari bilan Ilmiybaza.uz professor-o`qituvchilar bilangina emas, xatto shaxar sud'yalari bilan urishib chiqadi. Oqibatda maqtanchoqligi va birovlarni mensimasligi uchun ishdan xaydaladi. Paratsel's faqat vrach emas, balki kimyogar xam bo`lgan. O`z davridagi ma`lum moddalarning ko`pchiligini dori sifa-tida ishlatib ko`rdi, avval ularni tashqi, teri kasalliklariga qarshi davolashda qo`llasa, keyinchalik ichki kasalliklar uchun xam tavsiya qildi. Ayni bir paytda kimyo va tabobat bilan shug`ul-langani uchun o`zini yatrokimyogar ("iatros" - vrach degani) deb atay boshladi: "Men tabobat va kimyoni yaxshi bilganim uchun o`zimni yatroximik xisoblayman", - der aytardi. Kasalliklarni davolashda o`simlik shirasi va sharbatlaridan foydalangan Galenga qarshi ravishda organizm a`zolari faoliyatining kimyoviy nazariyasini ilgari surdi. Barcha kimyoviy moddalar bilan birga simob, surma, mishyak, mis kuporosi qo`rg`oshin qandi kabi kuchli va o`tkir ta`sir etuvchi preparatlarni ko`proq tavsiya etdi. Bularning ichida o`simlik va ma`danlardan oladigan "kvintessentsiya" ("quinta es-sentia"- beshinchi modda) nomli mu`jizakor dorisini birinchi o`ringa qo`yardi. Og`ir kasalliklarni davolashda "oltin tinkur" ("aurum ponabile" - ichimlik oltini)ga katta axamiyat berardi. Bu preparat oltindan tayyorlangan qizil kolloid eritmaning aynan o`zi edi. Olim qanchalik maqtanchoq va tovlamachi-xudbin bo`lishidan qa`iy nazar zamondoshlari orasida tabobat va kimyoni yaxshi bilgan va tushungan olimlardan bo`lgan. O`z asarlarida kimyoviy moddalar va tajribalar xaqida, achchiqtosh va kuporoslar farqi xaqida, rux metali va uning xossalari xaqida ma`lumotlar keltirgan. Dori-darmon tayyorlashda doimo tarozidan foydalanishni Paratsel's joriy etganini e`tirof etishimiz kerak. Paratsel's davomchilaridan katta shuxrat qozongan yatrokimyogar germaniyalik Andreas Libaviy (1540-1616 yy.) vrach va kimyo o`qituvchisi bo`lgan. Yoshligida Ien shaxrida falsafa, tarix va tabobatni yaxshi o`rgangan, shu erda tibbiyot doktori ilmiy darajasini oldi. Libaviy butun umri davomida tibbiyot, alkimyo va metallurgiyaga doir bir qancha risola va adabiyotlar yozdi. Paratsel'sning kuchli ta`sir etuvchi dorilarni qo`llash fikriga qarshi chiqdi. Libaviy 1597 yilda "Alkimyogar" asarini yozib e`lon qildi. Kimyo tarixida sezilarli o`rin olgan bu asarda olim barcha kimyoviy idishlar, uskunalar, isitish, xaydash, distillash apparatlari xaqida batafsil to`xtaladi. Libaviy qo`llanmasi 2 qismdan iborat bo`lib, uning Ilmiybaza.uz birinchi qismida yuqoridagi ma`lumotlardan tashqari "Ideal kimyoviy laboratoriya" tarxini ilova qiladi. Uning tasavvuricha, laboratoriya aloxida binoda bo`lishi lozim, unda laborantlar ishlashi uchun katta laboratoriya xonalari, raxbar kabineti, darsxona va kutubxona, isitish, distillash xonalari, xatto kichkina erto`la bo`lishi xam ko`zda tutilishi kerak. Libaviynng bu kitobi chuqur nazariy bilimlar manbai bo`lmasdan, o`z zamonasida kimyogar va vrachlarning barcha amaliy va laboratoriya ishlarini bajarish uchun yozilgan qo`llanma bo`lib, o`sha davr amaliy kimyosini ommalashtiruvchi asar edi. Keyingi yatrokimyogarlardan Vittenbergda kamol topgan Daniil Zennertni (1572-1637 yy.) aloxida qayd qilish lozim. Tibbiyot soxasida ishlagan professor bo`lsa xam, bu olim fizikaviy atomistik ta`limotni rivojlantirdi. Bu nazariya eritmalar xosil bo`lishi va sublimatlash kabi kimyoviy jarayonlarni tushuntirish uchun qo`l keldi. Nemis emigrantlari oilasidan chiqqan, venetsiyalik Anjelo Sala (1576-1637 yy.) yatrokimyogar sifatida Libaviydek Paratsel'sning universal dorilar, kuchli ta`sir etuvchi kimyoviy moddalarni ishlatishga qarshi chiqdi. Sala o`z zamonasining ilg`or kimyogari sifatida kimyoviy xodisalarni tushuntirishda ratsional yo`llardan foydalandi, kuporoslardan va oltingugurtni yoqish usuli bilan olinadigan "oltingugurt spirti" ("spiritus vitrioli")ning xar ikkisi bir narsa ekanligini isbotladi. Selitradan nitrat kislotasi olish moxiyatini tushuntirib berdi. Birinchi marta mis ionlarining eritmasidan katod sifatida tushirilgan temir plastinkasi sirtiga atomar mis ajralib chiqishini to`g`ri talqin qildi va bu metallar transmutatsiyasi emasligini isbotladi. Diniy urushlar oqibatida Germaniyaga qochib ketgan frantsuz oilasidan chiqqan Fransua Deleboe Sil'viy (1614-1672 yy.) vrach sifatida tibbiyotni amaliy kimyo deb xisoblaydi va kimyo faqatgina kasallarni davolash uchun xizmat qilishini lozim deydi. Van Gel'montning me`da shirasi kislotali xossalari va fermentlar xaqidagi ta`limotini rivojlantirdi. Nafas olish jarayoni yonish jarayoni bilan aynan bir xil, u xam xarorat va nafas olinadigan xavoning tozalagi bilan belgilanadi deb o`rgatadi olim. Yatrokimyoviy maktab namoyandalarining oxirgi vakillaridan biri Sil'viy shogirdi Otto Taxeniy (1620-1699 yy.) xisoblanadi. Vestfaliyada tug`ilgan bu olim ustozining kimyoviy va tibbiy bilimlari va Ilmiybaza.uz nazariyasining davomchisidir. Mineral moddalar kimyosiga o`z e`tiborini qaratgan Taxeniy, birinchi bo`lib tuzlarning xosil bo`lishi kislota bilan ishqorlarning o`zaro ta`siri natijasidir deb o`rgatadi. Kimyo amaliyotida minerallarning tarkibiy qismini aniqlash uchun ayrim reaktivlarni kiritdi, miqdoriy taxlil tajribalarini amalga oshirdi. Barcha asarlari faqat tibbiy bilimlarni rivojlantirishga qaratilgan bo`lsa xam, Taxeniy analitik kimyoning asoschilaridan biridir. Yatrokimyo davri XYI asrdan XYIII asrning ikkinchi yarmigacha davom etdi. Bu davrda kimyo bilan tibbiyot yakinlashdi. Yatrokimyo davrida kimyoviy bilimlar chegarasi kengayib rivojlandi. Yatrokimyogarlarning fan va ayniqsa kimyo fanining rivojlanishida avtoritar nazariyotchilarninг reaktsion fikrlari va dogmalari qanchalik salbiy ta`sir etganini isbotladi. Bu davrda kimyo fani eksperimental tajribalarining moxiyati va uning kimyoviy taxlil rivoji va murakkab moddalarning tarkibiy qismlarini aniqlash borasidagi xizmatlari katta bo`ldi. Ammo yatrokimyo maktabining namoyandalari orasidagi eski alkimyoviy tushunchalardan to`la voz kechish xech kimning xayoliga kelmadi. Kimyo fanining asosiy vazifasi tibbiyot uchun xizmat qilish deb tushungan alkimyogarlar kimyoviy jarayonlarning moxiyatini anglash uchun, uning yangi nazariyalar bilan boyishi uchun bir qadar to`sqinlik qildilar. Pnevmokimyo va uning shakllanishi Kimyoviy uyg`onishning dastlabki kurtaklari flamandiyalik olim Van Gel'mont (1579-1644 yy.) ishlarida kuzatildi. U daraxtni og`irligi o`lchangan tuproqqa o`tqazdi va xar doimgi sug`orish va ozuqa berish miqdorlarini o`lchab bordi. Olim daraxt tanasida tirik to`qimalar manbaini topish uchun bу o`lchovlari orqali birinchi bo`lib kimyo va biologiyadagi miqdoriy tajribalarni amalga oshirdi. Van Gel'montgacha xavo va unga o`xshash moddalarga e`tiborini qaratgan kishi qadimgi yunon olimlari edi. O`z zamonasi olimlari orasida Van Gel'mont birinchi bo`lib kimyoviy reaktsiyalar jarayonida ajralib chiqadigan bug`larni o`rgana boshladi va ularning xavodan ayrim jixatlari bilan farq qilishiga o`з e`tiborini qaratdi. Yog`och yonishi natijasida ajraladigan bug`ni o`rganib, ayrim xossalari bilan xavodan farqlanishini ko`rdi. Bu xildagi doimiy xajmi va shakli bo`lmagan xavoga o`xshagan moddalarni yunonlarning "xaos" so`zi bilan atadi, ammo flamand Ilmiybaza.uz tili fonetikasida xaos so`zi "gaz" iborasidek aytilgani uchun bu so`z 1620 yildan boshlab bugungacha o`z ma`nosini saqlab qoldi. Ba`zan "gaz" iborasining kelib chiqishini gollandcha gisten-bijg`ish yoki gist-drojji, xamirturush so`zlari bilan bog`laydilar. Van Gel'mont nomi bilan kimyo fani rivojlanishining bu bosqichi pnevmatik kimyo (pneuma - shabada, shamol) davri deb ataldi. Yog`och yoqilganda xosil bo`lgan gazni Van Gel'mont "o`rmon gazi" (gas sylvestre) deb nom berdi, organik moddalarning bijg`ishida, oxaktosh yoki potashga kislotalar ta`sir etganda xam shu gaz ajralib chiqishini aniqladi. Bugun biz bu moddani karbonat angidridi ekanligini yaxshi bilamiz. Uning tomonidan CO2 va CH4 xar qaysisi individual modda ekanligi aniqlandi. Van Gel'mont gazlar xam bir- biridan farq qiladi, ularni qattiq jismlardek ajratib olish mumkin deydi. Olim azot(II) oksidi zaxarli gaz ekanligini birinchi bo`lib aniqladi, organik moddalardan yonuvchan gaz olish mumkinligini xam aytdi. Van Gel'mont xayotining oxiri paytlarida olimlar orasida gazlarga, ayniqsa xavoga bo`lgan qiziqish ortdi. Dastlab 1638 yilda xavo zichligini aniqlagan G. Galiley u xam materiya va o`zining ma`lum massasi va zichligiga ega deb xisoblaydi. 1643 yilda italiyalik fizik Эvandjelista Torrichelli (1608-1647 yy.) xavoning o`z bosimi borligini aniqladi, buning natijasida barometr ixtiro qilindi. Эndi gazlar va ularning tabiati olimlar uchun uncha katta muammo emas edi. Keyinroq aniqlanishicha, gazlar xam suyuq va qattiq jism-lardek o`z og`irligiga ega, faqat ulardan zichligining kichikligi bilan bir muncha ajralib turadi. Nemis olimi Otto fon Gerike (1602-1686 yy.) atmosfera xa-vosining og`irligini aniqladi. Gerike o`zi yaratgan nasos yordamida idishlardan xavoni so`rib oldi va natijada tashqi bosim ortgani kuzatildi. 1654 yilda Gerike buyurtmasiga ko`ra misdan ikkita yarim sharlar yasaldi. Yarim sharlar mum va skipidar shimdirilgan charm yordamida bir biriga tutashtirilib, ichidan xavosi so`rib olindi. Tashqi atmosfera bosimi kattaligi natijasida bu yarim sharlar xosil qilgan sferik jismning ikki tomonidan otlar bilan tortilganda xam ular ajralib ketmadi, ammo idishga xavo kiritilganda yarim sharlar o`z-o`zidan ajralib qoldi. Bu tajriba ilm-fan tarixida "magdeburglik yarim sharlar" nomi bilan mashxur bo`ldi. Bu xildagi namoyishlar olimlarning xavoga bo`lgan qiziqishini kuchaytirdi. Ilmiybaza.uz Boyl' qonuni Xavoning xossalari irlandiyalik olim Robert Boylni xam diqqatini o`ziga qaratdi. Gerike nasosiga nisbatan mukammalroq nasos yasagan Boyl' dastlab idishdan xavoni so`rib olish, keyin esa uni bosim ostida idishga yig`ish tajribasini amalga oshirdi. Ish davomida xavoning xajmi bosimga teskari proportsional ekan- ligini tushundi. Olim U-simon nayning qisqa tomoniga xavoni qoldirib, ikkinchi uzun tomonidan simob quydi. U-simon nayning uchi kavsharlangan qisqa tomonidagi xavo bosimining ortishi simob massasining ortib borishi tartibida o`zgardi. Agar simob massasi ikki marta oshirilganda xajm ikki marta kamayib, xavo bosimi ikki marta oshdi. Agar simob miqdori uch marta oshirilsa, xavo bosimi va xajmi orasidagi bog`lanish xam uch martaga o`zgardi, simob bosimi kamaytirilganda xavoning bosimi xam pasayadi va xajmi shuncha martaga ortadi. Xajm va bosim orasidagi bunday teskari mutanosiblik 1662 yilda e`lon qilindi va Boyl' qonuni deb ataldi. O`z tajribasini amalga oshirgan olim bu qonunning ayni o`zgarmas xaroratda bajarilishini aytib o`tmadi va bu shundoq xam barchaga ayon degan xulosaga keldi. Frantsiyalik fizik Эdm Mariott (1620-1684 yy.) Boyl' ishlaridan bexabar xolda, xuddi shunday sharoitda 1676 yilda bosim va xajm orasidagi tajribani amalga oshirdi va bunda xaroratning o`zgarmas ekanligini aloxida ta`kidladi. SHuning uchun xam kontinental Evropada Boyl' qonunini ko`pincha Mariott qonuni deb yuritishadi. Boyl' qonuni moddalarning o`zgarishini aniqlashda eng bi-rinchi o`lchash usullaridan edi. 1660 yili R. Boyl' gazlarni biror idishga yig`ish mumkin emas degan tushunchani rad etdi. Uzun bo`g`izli kolbani teskari ag`darib undagi temir mixga xlorid kis-lota ta`sirida ajralgan vodorod gazini yig`di va uni yoqib ko`rdi. SHuningdek, NO gazini xam yig`di. Xavoning xayotda zarurligini Boyl' quyidagicha ta`riflaydi: "Tirik jonzodning xayotidek xa-vosiz joyda lampa xam o`chib qoladi". Xavoning tarkibini, boshqa gazlarni o`rganishda pnevmatik vanna, sifonlar kabi apparatlar muxim rol' o`ynadi. Gazlar aloxida ajratilib, germetik idishlarda yig`ilishi mumkin bo`ldi. Boyl' tajribalari atom ta`limoti tarafdorlarini qiziqtirdi. Yuqorida eslatganimizdek, Tit Lukretsiy poemasi ta`sirida qadimgi olimlar ishlariga qiziqish paydo bo`ldi. Boylning o`zi xam frantsuz faylasufi Pyer Ilmiybaza.uz Gassendi (1592-1655 yy.) ta`limotidan ta`sirlanib atomis-tik nazariyaning tarafdori edi. Ammo olimlar qattiq va suyuq jismlar bilan ishlaganlarida atomlarning mavjudligini tushuntirish uchun qiynalishar, xavo va boshqa gazlar bilan ishlash ancha oson edi. CHunki xavo zarrachalari oson siqiladi va ularning orasida bo`shliqlar mavjudligini oson tasavvur qilish mumkin. Gazlar atomlardan tarkib topgan bo`lsa, suyuqliklar xam ularga o`xshaydi. Suv molekulasi qaynatilganda birin-ketin zarrachalar ajralib bug` xolatga o`tadi va suv og`irligi kamayadi. Suv bug` xolida atomlardan iborat bo`lsa, nega suyuq yoki muz agregat xolatlarida shunday atomlardan tashkil topishi mum-kin emas degan fikrlar tug`ila boshlandi. Bu xildagi fikrlar atom xaqidagi ta`limot paydo bo`lgandan boshlab 2000 yil o`tgandan keyingina olimlarni yana qayta qiziqtira boshladi, bu ta`limot tarafdorlari soni ortib bormoqda, ammo "atom" so`zining asl ma`nosi va moxiyati tushunarli emasdi. Boyl' ilmiy faoliyati davrida ilmiy adabiyotlarda "alkimyo" va "alkimyogar" terminlari deyarli yo`qola boshladi. SHuning uchun xam Boyl' 1661 yilda e`lon qilgan o`z asarini nomlashda alkim-yogar so`zining birinchi bo`g`inini qisqartirib, "Ximik-skeptik " ("The Sceptical Chymist") deb atadi. SHundan boshlab bu fanning nomi kimyo (ximiya) va bu soxa xodimlari kimyogar (ximik) deb aytiladigan bo`ldi. "Ximik-skeptik" asarida Boyl' beshta asosiy savollarni ajratdi va kitobining xar bir bobini shu savollarga bag`ishladi. Bu savollar quyidagicha: 1. Olov barcha jismlar uchun "universal analizator" bo`lishi mumkinmi? 2. Qizdirish (kal'tsinatsilash) reaktsiyasi maxsulotlari xaqiqatdan xam elementmi yoki dastlabki moddalarmi? 3. Эlement yoki dastlabki moddalar deb xisoblangan birik-malarning soni uch, to`rt, beshtа (yunon faylasuflari materiya boshlang`ich unsurlari soni ko`zda tutilmoqda) bilan chegaralana-dimi yoki boshqachami? 4. "Tuz", "oltingugurt", "simob" kabi nomlar bilan ataluvchi elementlar xaqiqatdan xam aslida bormi yoki yo`qmi ? 5. Real elementlar yoki materiyaning boshlang`ich unsurlari sanalgan moddalar bormi ? Ilmiybaza.uz Kitobning oxirgi (oltinchi) bobida Boyl' o`zi yaratgan nazariyasini tushuntiradi va element terminiga o`z munosabatini bildiradi. XVII asrda ijodiy ishlagan olimlar orasida qanday birikmalarni element deb xisoblash mumkin degan savolga jismlarning parchalanish jarayonida xosil bo`ladigan maxsulotlar deb javob berishadi. CHunonchi, Van Gel'mont o`simliklar va xay-vonot dunyosi materiallarini olov ta`sirida xosil bo`ladigan real element deb suvni xisoblaydi. Olimlar xali bu davrda kislotalar ta`sirida birikmalarning parchalanish xodisasini bilishmasdi. Ayrim olimlar qatronlash (distillash), sublimatlash jarayonlari maxsulotlarini xam real elementlar deb o`rganishardи. XVI-XVII asrlarda texnik kimyo Metallurgiya va yatrokimyoning rivojlanishi bilan birga uyg`onish davrining yana bir muxim belgisi texnik kimyoning paydo bo`lishi edi. Bu davrda kimyoviy reaktivlar xunarmandlarning o`zlari tomonidan oz miqdorda tayyorlanar yoki bir qismini chetdan olishardi. Ammo reaktivlarning tozaligi, sifati, metrologik standartlari xaqida xali xech kim o`ylamasdi. Insoniyatning bunday extiyojlari XVI asr o`rtalarida ko`zga ko`ringan ishlab chiqariш mutaxassislari va bir qator texnik-kimyogarlarning etishib chiqishiga olib keldi. Ular orasida Fran-sua Bernar Palissi (1510-1589 yy.) aloxida o`rin tutadi. Yoshligida soda va shisha ishlab chiqarish biлан shug`ullangan, 1539 yildan boshlab keramika va chinni idishlar tayyorlash, ular uchun bo`yoqlar va siр berish aralashmalari (angob yoki glazur') tayyorlash uni qiziqtirdi. 15 yillik faoliyati davomida bu borada izlanib, bor-budidan ayriladi va oxir-oqibat ko`zlagan maqsadiga erishadi va bu borada mashxur mutaxassis bo`ladi. Palissi asosan keramika san`ati bilan shug`ullandi va 1580 yilda "Kulolchilik san`ati, uning foydasi, emallar va olov xaqida" asarini e`lon qildi. Bo`yoqlar va sir beruvchi eritmalar tarkibiga mis, qalay, qo`rg`oshin, temir, surma oksidlari, soda, qum, potash kirishini aytsa xam, ularning aniq retseptlarini sir saqlagan va o`zi bilan olib ketgan. XVII asrning yana bir bilimdon va mashxur kimyogar-texnologi Iogann Rudol'f Glauber(1604- 1668 yy.) ma`lumoti bo`yicha vrach, yatrokimyo tarafdori edi. Xar xil kimyoviy ishlaб chiqarishning texnologik jarayonlarini rivojlantirish maqsadida o`zining "Yangi falsafiy pechlar" asarini yaratadi. Bu asarda o`zi ixtiro Ilmiybaza.uz qilgan laboratoriya va sanoat pechlari, isitish apparatlarining konstruktsion tuzilishlarini keltiradi. Kimyoda uning eng muxim ishlaridan biri toza va yuqori kontsentratsiyadagi xlorid va nitrat kislotalari ishlab chiqarish bo`ldi. Kislotalarni sof xolda ajratib olgan olim retortadagi qoldiqqa e`tiborini qaratdi. Bu tuz kuchli surgi dori xossalarini ko`rsatgani uchun uni "ajoyib tuz"("Sal mirabile"- Na2SO4.10H2O) deb atadi va u tibbiyotda keng qo`llaniladi. Zamondoshlari olimning ajratib olgan tuzini uning sharafiga Glauber tuzi deb atashdiki, bu nom xaligacha saqlanib qoldi. Ayrim shifobaxsh preparatlar olishni retseptini ishlab chiqqan olim bu soxani spigirik farmakopeya deb atadi (spigiriya - yunoncha birikish va ajratish san`ati degani). Bu davr kimyoviy ishlab chiqarish korxonalari Evropada rivojlandi. Uning xunarmandchilik asosidan manufaktura shakliga o`tishi, sanoatning keskin yuksalishi bilan uzviy bo’gliq.