Po‘lat Mo‘min va Qudrat Hikmat, Xudoyberdi To‘xtaboev hayoti va ijodi

Yuklangan vaqt

2024-09-23

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

60,5 KB


Po‘lat Mo‘min va Qudrat Hikmat, Xudoyberdi To‘xtaboev hayoti va ijodi Reja: 1. Po‘lat Mo‘minning ijod yo‘li. 2. SHoir ijodida bola psixologiyasining berilishi. 3. Adabiy ertak-ppesalari. 1. O‘zbek bolalar adabiyotida butun ijodini kichiklarga bag‘ishlagan, ularning o‘zaro munosabati, psixologiyasi, o‘sib-ulg‘ayishlaridagi harakter o‘zgarishlarini turli janr asarlarida keng va chuqur ochib bergan bolalar ijodkorlaridan biri Po‘lat Mo‘mindir. Nizomiy nomli Toshkent davlat pedagogika institutining o‘zbek tili va adabiyoti faku’ltetiga o‘qishga kirib, uni muvaffaqiyatli tamomlagach, aspiratnurada o‘qidi, maktablarda o‘qituvchilik qildi. So‘ngra O‘zbekiston Davlat nashriyotida ishladi. P.Mo‘min qaerda ishlamasin, doimo adabiyotga muhabbat bilan qaradi, uni qunt bilan mutolaa qildi, o‘rgandi. Kichik-kichik she’rlar yoza boshladi. 1914 yilda “Bahorga sayohat” nomli birinchi she’ri bosilib chiqdi. Birinchi she’rlar to‘plami esa 1949 yilda “Sayrang qushlar!” nomi bilan nashr etildi. Kitob adabiy jamoatchilik tomonidan iliq kutib olindi. To‘plamdan munosib o‘rin olgan “Darslar majlisi”, “YAshna, ulug‘ o‘lkamiz”, “O‘qituvchim”, “Haykal”, “Alla va Jalla” (ertak) singari asarlari mazmundorligi, qiziqarliligi bilan kitobxonlarning e’tiborini o‘ziga jalb etadi. SHoirning tinimsiz ijodiy mehnati tufayli “Hunardan unar”, “To‘g‘ri o‘sgan gul bo‘lar”, “Aql qaerda bo‘lar”, “O‘rinbosarlar”, “Oltin nay”, “Bir yarim Po‘lat Mo‘min va Qudrat Hikmat, Xudoyberdi To‘xtaboev hayoti va ijodi Reja: 1. Po‘lat Mo‘minning ijod yo‘li. 2. SHoir ijodida bola psixologiyasining berilishi. 3. Adabiy ertak-ppesalari. 1. O‘zbek bolalar adabiyotida butun ijodini kichiklarga bag‘ishlagan, ularning o‘zaro munosabati, psixologiyasi, o‘sib-ulg‘ayishlaridagi harakter o‘zgarishlarini turli janr asarlarida keng va chuqur ochib bergan bolalar ijodkorlaridan biri Po‘lat Mo‘mindir. Nizomiy nomli Toshkent davlat pedagogika institutining o‘zbek tili va adabiyoti faku’ltetiga o‘qishga kirib, uni muvaffaqiyatli tamomlagach, aspiratnurada o‘qidi, maktablarda o‘qituvchilik qildi. So‘ngra O‘zbekiston Davlat nashriyotida ishladi. P.Mo‘min qaerda ishlamasin, doimo adabiyotga muhabbat bilan qaradi, uni qunt bilan mutolaa qildi, o‘rgandi. Kichik-kichik she’rlar yoza boshladi. 1914 yilda “Bahorga sayohat” nomli birinchi she’ri bosilib chiqdi. Birinchi she’rlar to‘plami esa 1949 yilda “Sayrang qushlar!” nomi bilan nashr etildi. Kitob adabiy jamoatchilik tomonidan iliq kutib olindi. To‘plamdan munosib o‘rin olgan “Darslar majlisi”, “YAshna, ulug‘ o‘lkamiz”, “O‘qituvchim”, “Haykal”, “Alla va Jalla” (ertak) singari asarlari mazmundorligi, qiziqarliligi bilan kitobxonlarning e’tiborini o‘ziga jalb etadi. SHoirning tinimsiz ijodiy mehnati tufayli “Hunardan unar”, “To‘g‘ri o‘sgan gul bo‘lar”, “Aql qaerda bo‘lar”, “O‘rinbosarlar”, “Oltin nay”, “Bir yarim Karim”, “Endi adashmaydi”, “Barcha bola do‘st bo‘lsa”, “Rahmatga rahmat”, “Gazpolvon ertak aytar”, “CHangyutar botir”, “Do‘sting qancha ko‘p bo‘lsa”, “Oftob va odob”, “YAxshilarga o‘xshasam”, “Bu juda soz”, “Eson va Omon”, “Oltmish olti oltin qo‘l”, “Ustozlar izidan”, “Bolalarning baxti kulgan”, “Bir yuz bir oltin qo‘l” she’riy to‘plamlari, “Apreloy bilan Mayxon qiz”, “Qovoqvoy bilan CHanoqvoy” kabi ertaklari, p’esalari yuzaga keldi. 2. Po‘lat Mo‘min ta’lim va jismoniy mehnatga bag‘ishlangan she’rlarida mehnat va mehnatsevar bolalar haqida fikr yuritadi. Ba’zi ishyoqmas, dangasa, yalqov o‘quvchilarni tanqid qiladi, ularning kamchiliklarini ochib tashlaydi. Masalan, “Besh oldim besh!” degan she’rini olaylik. Asar qahramoni uzoq vaqt past bahoga o‘qib yurardi, fanlarni ko‘ngildagidek o‘zlashtira olmaganidan do‘stlari, ota-onasi va o‘qituvchilari oldida gunohkordek his qilardi o‘zini. O‘quvchi bunday qiyin ahvoldan faqat ko‘proq dars tayyorlashi, kitob o‘qishi bilan qutulib ketishi mumkinligiga ham ishonmaydi. Nima bo‘ladi-yu, bir kuni u uyga berilgan topshiriqni qayta-qayta o‘qiydi, dars, kitobdan boshqa hech narsani o‘ylamaslikka harakat qiladi. Bolalar shoirining “Tuganmas kon”, “O‘qituvchi baho qo‘yganda”, “Ko‘chalarni to‘ldirib”, “Sizga nima bo‘ldi, o‘g‘il bolalar?”, “YUqumli “2” lar”, “Bilsa bo‘lar ekan-ku!”, “Sentyabrdan kim sevinar?” kabi she’rlari ham a’lo va yaxshi o‘qish uchun intilayotgan, harakat qilayotgan bolalar to‘g‘risida yozilgandir. Po‘lat Mo‘minning “5” baho qo‘shig‘i”, “Xursandmisiz?”, “Sentyabrim”, “Internat qo‘shig‘i”, “Uch baho - puch baho” singari qo‘shiqlari o‘qish, ilmli bo‘lish mavzuiga bag‘ishlangan. O‘z ustida ko‘p ishlash, kitob o‘qish, dars qoldirmaslik “a’lo” o‘qishning mustahkam garovi ekanligini shoir “5” baho qo‘shig‘i” da eks ettirsa, dangasa, yalqovlarni “Uch baho - puch baho” qo‘shig‘ida ancha tanqid qilib o‘tadi. Po‘lat Mo‘min axloq va odob kuychisi hisoblanadi. Bu masala ko‘proq “Birovlar”, “Bir odamning afsusi”, “So‘zi shunaqa - o‘zi shunaqa”, Karim”, “Endi adashmaydi”, “Barcha bola do‘st bo‘lsa”, “Rahmatga rahmat”, “Gazpolvon ertak aytar”, “CHangyutar botir”, “Do‘sting qancha ko‘p bo‘lsa”, “Oftob va odob”, “YAxshilarga o‘xshasam”, “Bu juda soz”, “Eson va Omon”, “Oltmish olti oltin qo‘l”, “Ustozlar izidan”, “Bolalarning baxti kulgan”, “Bir yuz bir oltin qo‘l” she’riy to‘plamlari, “Apreloy bilan Mayxon qiz”, “Qovoqvoy bilan CHanoqvoy” kabi ertaklari, p’esalari yuzaga keldi. 2. Po‘lat Mo‘min ta’lim va jismoniy mehnatga bag‘ishlangan she’rlarida mehnat va mehnatsevar bolalar haqida fikr yuritadi. Ba’zi ishyoqmas, dangasa, yalqov o‘quvchilarni tanqid qiladi, ularning kamchiliklarini ochib tashlaydi. Masalan, “Besh oldim besh!” degan she’rini olaylik. Asar qahramoni uzoq vaqt past bahoga o‘qib yurardi, fanlarni ko‘ngildagidek o‘zlashtira olmaganidan do‘stlari, ota-onasi va o‘qituvchilari oldida gunohkordek his qilardi o‘zini. O‘quvchi bunday qiyin ahvoldan faqat ko‘proq dars tayyorlashi, kitob o‘qishi bilan qutulib ketishi mumkinligiga ham ishonmaydi. Nima bo‘ladi-yu, bir kuni u uyga berilgan topshiriqni qayta-qayta o‘qiydi, dars, kitobdan boshqa hech narsani o‘ylamaslikka harakat qiladi. Bolalar shoirining “Tuganmas kon”, “O‘qituvchi baho qo‘yganda”, “Ko‘chalarni to‘ldirib”, “Sizga nima bo‘ldi, o‘g‘il bolalar?”, “YUqumli “2” lar”, “Bilsa bo‘lar ekan-ku!”, “Sentyabrdan kim sevinar?” kabi she’rlari ham a’lo va yaxshi o‘qish uchun intilayotgan, harakat qilayotgan bolalar to‘g‘risida yozilgandir. Po‘lat Mo‘minning “5” baho qo‘shig‘i”, “Xursandmisiz?”, “Sentyabrim”, “Internat qo‘shig‘i”, “Uch baho - puch baho” singari qo‘shiqlari o‘qish, ilmli bo‘lish mavzuiga bag‘ishlangan. O‘z ustida ko‘p ishlash, kitob o‘qish, dars qoldirmaslik “a’lo” o‘qishning mustahkam garovi ekanligini shoir “5” baho qo‘shig‘i” da eks ettirsa, dangasa, yalqovlarni “Uch baho - puch baho” qo‘shig‘ida ancha tanqid qilib o‘tadi. Po‘lat Mo‘min axloq va odob kuychisi hisoblanadi. Bu masala ko‘proq “Birovlar”, “Bir odamning afsusi”, “So‘zi shunaqa - o‘zi shunaqa”, “Behzodni bilasizmi?”, “Ulg‘aydimi aqlingiz?”, “qo‘ling oltin, yo‘ling oltin”, “Birinchi bo‘l, birinchi” kabi she’r va qo‘shiqlarida ochib beriladi. Po‘lat Mo‘minning “Alla bilan Jalla”, “Ziyrak fil va ziqna baqqol”, “Har kimniki o‘ziga, oy ko‘rinar ko‘ziga”, “Unutgan o‘g‘il”, “Oltin nay”, “Dono bola”, “Jalil eshitgan ertak”, “Bilganni qari - bilmaydi pari” singari ertak- dostonlarida xalq og‘zaki ijodi namunalaridan unumli foydalangani ko‘rinib turadi. Po‘lat Mo‘min dostonchi-shoir sifatida ham juda qadrlidir. Uning “Oltin nokli bog‘”, “Ko‘cha-ko‘pchilik uchun”, “Eh, rosa shirin ekan”, “Xolning jiyron velosipedi”, “Ko‘ngil istar yaxshilik” degan poemalari allaqachon kichkintoylarning sevimli asarlariga aylanib kelgan. 3. Po‘lat Mo‘min o‘zining ertak-pesalari bilan ham yosh kitobxonlar o‘rtasida shuhrat qozondi. Uning “Qovoqvoy va CHanoqvoy”, “Suqatoy - Konfetvoy”, “Ona bolam deydi, bola onam deydi” nomli fantastik ertak-ppesalari uzoq vaqtlardan beri bolalarning quvonchiga-quvon qo‘shib kelayotir. Qovoqvoyning dangasaligi, lapashangligi, erkaligi, tantiqligini o‘tkir kulgi ostiga oluvchi va CHanoqvoyning bilimdonligi, donoligi va mehribon do‘stligini ulug‘lovchi “Qovoqvoy va CHanoqvoy” bolalarni yaxshilikka da’vat etadi. Bu asardagi yaxshi fazilatlar dramaturgning boshqa bir ertak-ppesasi “Suqatoy - Konfetvoy”da ham ko‘ringan. Tematikasi va g‘oyaviy yo‘nalishi, uslubi jihatidan bu ikki asar bir-biriga yaqin. Unda ham ilm, odob, halollik va mehnatsevarlik ulug‘lanadi. Voqea Bilim xola, Aqljon, Odobjon, CHalavoy, Oypopuk bilan Nafasvoy, YOmonjon, Laqma ota, Janjal xola, qurt o‘rtasidagi kurash asosida rivojlanadi. Xulosa qilib aytganda, Po‘lat Mo‘min ijodi o‘zbek balalar adabiyotida o‘ziga xos maktab yaratgan bo‘lib, uning asarlari mustaqil mamlakatimiz yoshlarining ma’naviy-ma’rifiy onglarini oshirishga har doim xizmat qilaveradi. “Behzodni bilasizmi?”, “Ulg‘aydimi aqlingiz?”, “qo‘ling oltin, yo‘ling oltin”, “Birinchi bo‘l, birinchi” kabi she’r va qo‘shiqlarida ochib beriladi. Po‘lat Mo‘minning “Alla bilan Jalla”, “Ziyrak fil va ziqna baqqol”, “Har kimniki o‘ziga, oy ko‘rinar ko‘ziga”, “Unutgan o‘g‘il”, “Oltin nay”, “Dono bola”, “Jalil eshitgan ertak”, “Bilganni qari - bilmaydi pari” singari ertak- dostonlarida xalq og‘zaki ijodi namunalaridan unumli foydalangani ko‘rinib turadi. Po‘lat Mo‘min dostonchi-shoir sifatida ham juda qadrlidir. Uning “Oltin nokli bog‘”, “Ko‘cha-ko‘pchilik uchun”, “Eh, rosa shirin ekan”, “Xolning jiyron velosipedi”, “Ko‘ngil istar yaxshilik” degan poemalari allaqachon kichkintoylarning sevimli asarlariga aylanib kelgan. 3. Po‘lat Mo‘min o‘zining ertak-pesalari bilan ham yosh kitobxonlar o‘rtasida shuhrat qozondi. Uning “Qovoqvoy va CHanoqvoy”, “Suqatoy - Konfetvoy”, “Ona bolam deydi, bola onam deydi” nomli fantastik ertak-ppesalari uzoq vaqtlardan beri bolalarning quvonchiga-quvon qo‘shib kelayotir. Qovoqvoyning dangasaligi, lapashangligi, erkaligi, tantiqligini o‘tkir kulgi ostiga oluvchi va CHanoqvoyning bilimdonligi, donoligi va mehribon do‘stligini ulug‘lovchi “Qovoqvoy va CHanoqvoy” bolalarni yaxshilikka da’vat etadi. Bu asardagi yaxshi fazilatlar dramaturgning boshqa bir ertak-ppesasi “Suqatoy - Konfetvoy”da ham ko‘ringan. Tematikasi va g‘oyaviy yo‘nalishi, uslubi jihatidan bu ikki asar bir-biriga yaqin. Unda ham ilm, odob, halollik va mehnatsevarlik ulug‘lanadi. Voqea Bilim xola, Aqljon, Odobjon, CHalavoy, Oypopuk bilan Nafasvoy, YOmonjon, Laqma ota, Janjal xola, qurt o‘rtasidagi kurash asosida rivojlanadi. Xulosa qilib aytganda, Po‘lat Mo‘min ijodi o‘zbek balalar adabiyotida o‘ziga xos maktab yaratgan bo‘lib, uning asarlari mustaqil mamlakatimiz yoshlarining ma’naviy-ma’rifiy onglarini oshirishga har doim xizmat qilaveradi. Mavzuga oid savollar: 1. Po‘lat Mo‘min hayoti haqida gapiring. 2. Po‘lat Mo‘min ijodi xaqida gapiring. 3. SHoir she’riyati mavzulari. 4. SHoirning adabiy ertaklari haqida. 5. SHoirning dastlabki she’riy to‘plami haqida gapiring. 6. “Alla va jalla” ertagining g‘oyasi nima? 7. “Eson va Omon” she’ridagi timsollarni tahlil qiling. 8. “Gazpolvon ertak aytar” she’rini ifodali o‘qing. 9. “CHanoqvoy bilan qovoqvoy” ertak-p’esasining g‘oyaviy mazmuni nima? 10. Po‘lat Mo‘min she’rlarida yumor havqida gapiring. 11. SHoirning qo‘shiq qiligan she’rlari qaysilar? 12. “Xursandmisiz?” she’r-qo‘shig‘ini yod oling va kuylang. 13. “Ziyrak fil va ziqna baqqol” ertagidan qanday xulosa chiqardingiz? 14. Po‘lat Mo‘minning qanday dostonlari bor? 15. “Suqatoy-konfetvoy” asaridagi Aqljon va Odobjon timsollari. 16. “Suqatoy-konfetvoy” asaridagi YOmonjon, Janjalxola va qurt timsollari haqida gapiring. 17. Asardagi Bilim xola qanday g‘oyaviy vazifa bajaradi? 18. SHoirning fantastik ertak-p’esalarini sanang. 19. “Birinchi bo‘l - birinchi” she’rini yod oling. 20. Mavzu bo‘yicha test toshiriqlari tuzing. Qudrat Hikmat 1925 yilda Toshkent shahrida kambag‘al oilasida tug‘ildi. Bo‘lajak Quddus Muhamadiy rahbarlik qilgan adabiyot to‘garagida faol ishtirok etdi. Bu to‘garak uning she’riyat sirlarini egallashida katta rol o‘ynaydi. Qudrat Hikmat bir qancha vaqt CHirchiq shahar ro‘znomasida ishladi. SHu bilan birga mexnatdan ajralmagan holda Toshkent davlat Pedagogika Mavzuga oid savollar: 1. Po‘lat Mo‘min hayoti haqida gapiring. 2. Po‘lat Mo‘min ijodi xaqida gapiring. 3. SHoir she’riyati mavzulari. 4. SHoirning adabiy ertaklari haqida. 5. SHoirning dastlabki she’riy to‘plami haqida gapiring. 6. “Alla va jalla” ertagining g‘oyasi nima? 7. “Eson va Omon” she’ridagi timsollarni tahlil qiling. 8. “Gazpolvon ertak aytar” she’rini ifodali o‘qing. 9. “CHanoqvoy bilan qovoqvoy” ertak-p’esasining g‘oyaviy mazmuni nima? 10. Po‘lat Mo‘min she’rlarida yumor havqida gapiring. 11. SHoirning qo‘shiq qiligan she’rlari qaysilar? 12. “Xursandmisiz?” she’r-qo‘shig‘ini yod oling va kuylang. 13. “Ziyrak fil va ziqna baqqol” ertagidan qanday xulosa chiqardingiz? 14. Po‘lat Mo‘minning qanday dostonlari bor? 15. “Suqatoy-konfetvoy” asaridagi Aqljon va Odobjon timsollari. 16. “Suqatoy-konfetvoy” asaridagi YOmonjon, Janjalxola va qurt timsollari haqida gapiring. 17. Asardagi Bilim xola qanday g‘oyaviy vazifa bajaradi? 18. SHoirning fantastik ertak-p’esalarini sanang. 19. “Birinchi bo‘l - birinchi” she’rini yod oling. 20. Mavzu bo‘yicha test toshiriqlari tuzing. Qudrat Hikmat 1925 yilda Toshkent shahrida kambag‘al oilasida tug‘ildi. Bo‘lajak Quddus Muhamadiy rahbarlik qilgan adabiyot to‘garagida faol ishtirok etdi. Bu to‘garak uning she’riyat sirlarini egallashida katta rol o‘ynaydi. Qudrat Hikmat bir qancha vaqt CHirchiq shahar ro‘znomasida ishladi. SHu bilan birga mexnatdan ajralmagan holda Toshkent davlat Pedagogika institutida o‘qidi. 1957-60 yillarda O‘zbekiston badiiy adabiyot nashriyotida muharrirlik qildi. 60-yildan to umrining oxirigacha “YOsh gvardiya” nashrtiyotida bo‘lim boshlig‘i sifatida yosh avlodga kitoblar chop etishda fidoyilik qildi. Qudrat Hikmatning “Mening Vatanim” (1950), “Baxtli bolalar” (1951-1952), “Obodlik” (1953), “Do‘stlik” (1954), “Rodnoy Uzbekistan” (1955) kabi qator to‘plamlari nashr etildi. Keyinchalik “Ilon shoh va uning amaldori ari haqida ertak” (1963), “Soatjonning soati” (1964), “Toshbaqalar hujumi” (1965), “Daydi bola”, “O‘g‘lim bilan suhbat” (1970) singari kitoblari bilan o‘zek bolalar adabiyoti taraqqiyotiga samarali hissa qo‘shdi. SHoir asarlarining mavzu doirasi keng va rang-barang. Turli yoshdagi kitobxonlar Qudrat Hikmat asarlarini sevib o‘qiydilar, ulardan estetik zavq oladilar. SHoir o‘z asarlarida bolalarni qiziqtirgan, ularning bilgisi, eshitgisi kelgan narsa va voqealarni ixcham, yoynoqi, vazn va qofiyalari pishiq ishlangan misralarda ifodalaydi. Qudrat Hikmat o‘zining ilk she’rlaridan biri “Mening Vatanim”da mehribon ona Vatanning ulug‘vorligini ko‘tarinki ruh bilan kuylasa, “Bog‘cha” she’rida bolalarni ulkan Vatanning quchog‘iga etaklab kiradi. Vatan degan aziz so‘zni, uning tom ma’nosini bolalarning soya-salqin, ozoda, orombahsh bog‘chasiga ko‘chardi. SHu er, kichkintoylarning yurgan-turgan joyi ulug‘ Vatan ekanini uqtiradi. Qudrat Hikmat halol mehnatni go‘zal hayot manbai, u bilan kishi hurmat, e’tibor orttiradi deb ifodalaydi. SHuning uchun u o‘zining kichik kitobxonlarida yoshligidanoq mehnat ko‘nikmalarini targ‘biyalashni asosiy vazifa deb biladi. “Buvimning deganlari” she’rida o‘z mehnati samarasidan xursand bo‘lgan kichkintoylar obrazini yaratadi. Buni shoir Sanobar obrazida yaratadi. Sanobar buvisi bilan pilla qurti tutadi va bu ishidan benihoya hursand bo‘ladi. Buning uchun uning sevinchi, buvisiga bo‘lgan muhabbati cheksizdir. SHoir bu she’rida bolalarning mehnatsevarlikka, Vatan va xalq oldidagi birinchi muqaddas deb bilishgaundaydi. institutida o‘qidi. 1957-60 yillarda O‘zbekiston badiiy adabiyot nashriyotida muharrirlik qildi. 60-yildan to umrining oxirigacha “YOsh gvardiya” nashrtiyotida bo‘lim boshlig‘i sifatida yosh avlodga kitoblar chop etishda fidoyilik qildi. Qudrat Hikmatning “Mening Vatanim” (1950), “Baxtli bolalar” (1951-1952), “Obodlik” (1953), “Do‘stlik” (1954), “Rodnoy Uzbekistan” (1955) kabi qator to‘plamlari nashr etildi. Keyinchalik “Ilon shoh va uning amaldori ari haqida ertak” (1963), “Soatjonning soati” (1964), “Toshbaqalar hujumi” (1965), “Daydi bola”, “O‘g‘lim bilan suhbat” (1970) singari kitoblari bilan o‘zek bolalar adabiyoti taraqqiyotiga samarali hissa qo‘shdi. SHoir asarlarining mavzu doirasi keng va rang-barang. Turli yoshdagi kitobxonlar Qudrat Hikmat asarlarini sevib o‘qiydilar, ulardan estetik zavq oladilar. SHoir o‘z asarlarida bolalarni qiziqtirgan, ularning bilgisi, eshitgisi kelgan narsa va voqealarni ixcham, yoynoqi, vazn va qofiyalari pishiq ishlangan misralarda ifodalaydi. Qudrat Hikmat o‘zining ilk she’rlaridan biri “Mening Vatanim”da mehribon ona Vatanning ulug‘vorligini ko‘tarinki ruh bilan kuylasa, “Bog‘cha” she’rida bolalarni ulkan Vatanning quchog‘iga etaklab kiradi. Vatan degan aziz so‘zni, uning tom ma’nosini bolalarning soya-salqin, ozoda, orombahsh bog‘chasiga ko‘chardi. SHu er, kichkintoylarning yurgan-turgan joyi ulug‘ Vatan ekanini uqtiradi. Qudrat Hikmat halol mehnatni go‘zal hayot manbai, u bilan kishi hurmat, e’tibor orttiradi deb ifodalaydi. SHuning uchun u o‘zining kichik kitobxonlarida yoshligidanoq mehnat ko‘nikmalarini targ‘biyalashni asosiy vazifa deb biladi. “Buvimning deganlari” she’rida o‘z mehnati samarasidan xursand bo‘lgan kichkintoylar obrazini yaratadi. Buni shoir Sanobar obrazida yaratadi. Sanobar buvisi bilan pilla qurti tutadi va bu ishidan benihoya hursand bo‘ladi. Buning uchun uning sevinchi, buvisiga bo‘lgan muhabbati cheksizdir. SHoir bu she’rida bolalarning mehnatsevarlikka, Vatan va xalq oldidagi birinchi muqaddas deb bilishgaundaydi. Qudrat Hikmat ijodida bolalarning ona Vatanga nisbatan bo‘lgan muhabbatlari “Mening Vatanim”, “Men tug‘ilgan kun” kabi she’rlarida yaqqol ifodasini topgan. Jumladan, “Meni Vatanim” she’rida jonajon O‘zbekistonimizning go‘zalligi, yurtimizdagi barcha xalq aka-ukaday do‘st bo‘lib, ittifoq bo‘lib hayot kechirayotganligini o‘ynoqi misralarda aks ettirilgan. Tinchlik uchun kurashga bag‘ishlab shoir “Bor bo‘lsin tinchlik”, “Yo‘qolsin urush”, “Tinchlik — obodlik”, “Tinchlik haqida qo‘shiq” asarlarini yaratgan. Qudrat Hikmatning “CHovkar”, “Tobaqalar hujumi”, “qum ostida qovunlar”, “ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak”, “CHirchiq farzandi” kabi poema va ertak-dotonlarini bolalar huzur qilib o‘qiydilar va katta estetik zavq oladilar. Qudrat Hikmatning “Bobodehqon hangomasi”, “qum ostida qovunlar”, “Tobaqalar hujumi” poemalarida bolalarning kattalar mehnatiga qiziqishlari, ulardan o‘rnak olishga intilishlari yoritiladi. Bolalar shoirining “CHovkar”, “Ko‘milgan oltin, vaysaqi xotin va tadbirkor ovchi qissasi”, “Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak” singari ertak-dostonlarini ham yaxshi biladilar. SHoir ertak-qissalarni xalq og‘zaki ijodi yo‘lida yaratishining katta yutug‘i shundaki, bunda voqealar sarguzashtnamo bo‘ladi, so‘zlar sodda va tushunarli, ayni vaqtda asar o‘ta milliy, xalq hayotiga yaqin bo‘ladi. Bu esa, voqea hodisalarni, g‘oyaviy mazmunni kichiklarga etqazishda muhim omildir. Xulosa qilib aytganda, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Tursunboy Adashboev, Anvar Obidjon kabi 60-80 yil bolalar shoirlarining kamol topishida Qudrat Hikmat she’riyati alohida maktab bo‘la olgan. . Qudrat Hikmat ijodida bolalarning ona Vatanga nisbatan bo‘lgan muhabbatlari “Mening Vatanim”, “Men tug‘ilgan kun” kabi she’rlarida yaqqol ifodasini topgan. Jumladan, “Meni Vatanim” she’rida jonajon O‘zbekistonimizning go‘zalligi, yurtimizdagi barcha xalq aka-ukaday do‘st bo‘lib, ittifoq bo‘lib hayot kechirayotganligini o‘ynoqi misralarda aks ettirilgan. Tinchlik uchun kurashga bag‘ishlab shoir “Bor bo‘lsin tinchlik”, “Yo‘qolsin urush”, “Tinchlik — obodlik”, “Tinchlik haqida qo‘shiq” asarlarini yaratgan. Qudrat Hikmatning “CHovkar”, “Tobaqalar hujumi”, “qum ostida qovunlar”, “ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak”, “CHirchiq farzandi” kabi poema va ertak-dotonlarini bolalar huzur qilib o‘qiydilar va katta estetik zavq oladilar. Qudrat Hikmatning “Bobodehqon hangomasi”, “qum ostida qovunlar”, “Tobaqalar hujumi” poemalarida bolalarning kattalar mehnatiga qiziqishlari, ulardan o‘rnak olishga intilishlari yoritiladi. Bolalar shoirining “CHovkar”, “Ko‘milgan oltin, vaysaqi xotin va tadbirkor ovchi qissasi”, “Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak” singari ertak-dostonlarini ham yaxshi biladilar. SHoir ertak-qissalarni xalq og‘zaki ijodi yo‘lida yaratishining katta yutug‘i shundaki, bunda voqealar sarguzashtnamo bo‘ladi, so‘zlar sodda va tushunarli, ayni vaqtda asar o‘ta milliy, xalq hayotiga yaqin bo‘ladi. Bu esa, voqea hodisalarni, g‘oyaviy mazmunni kichiklarga etqazishda muhim omildir. Xulosa qilib aytganda, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Tursunboy Adashboev, Anvar Obidjon kabi 60-80 yil bolalar shoirlarining kamol topishida Qudrat Hikmat she’riyati alohida maktab bo‘la olgan. . Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar: SHoirning ijodiy yo‘li. SHe’riy janrlar. Ertak-dostonlar. Ertak- qissalar. SHe’r qahramonlari. Mavzu bo‘yicha nazorat savollar: 1. Qudrat Xikmat hayoti haqida gapiring. 2. Qudrat Xikmat ijodi xaqida gapiring. 3. SHoir she’riyati mavzulari. 4. YOzuvchi ijodining janrlari. 5. SHoirning “CHovkar” ertak-dostonining mavzusi. 6. Qudrat hikmat ijodida folklor an’analari. 7. “Mening vatanim” she’rining g‘oyasi haqida gapiring. 8. “Toshbaqalar xujumi” ertak dostonning estetik ahamiyati. 9. “Alisher va kitob” she’rini yod oling. 10. Mavzu bo‘yicha test toshiriqlari tuzing. XUDOYBERDI TO‘XTABOEV 1. YOzuvchining hayoti va ijodi. 2. Xudoyberdi To‘xtaboevning xikoyalari haqida. 3. “Sariq devni minib” trilogiyasi va “Qasoskorning oltin boshi” asari haqida. 1. Hozirgi zamon o‘zbek bolalar adabiyotida sarguzasht va fantastika janrlarining rivojlanishiga katta hissa qo‘shib kelayotgan talantli adiblardan biri Xudoyberdi To‘xtaboevdir. Xudoyberdi To‘xtaboev 1932 yilning 17 dekabrida Farg‘ona viloyatining O‘zbekiston tumaniga qarashli Kattabog‘ qishlog‘ida dehqon oilasida dunyoga keldi. Boshqa bolalar qatori Xudoyberdi ham hamqishoq bolalarga qo‘shilib poda boqdi, er chopdi, paxta terdi, xullas, qishloqda bo‘ladigan hamma Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar: SHoirning ijodiy yo‘li. SHe’riy janrlar. Ertak-dostonlar. Ertak- qissalar. SHe’r qahramonlari. Mavzu bo‘yicha nazorat savollar: 1. Qudrat Xikmat hayoti haqida gapiring. 2. Qudrat Xikmat ijodi xaqida gapiring. 3. SHoir she’riyati mavzulari. 4. YOzuvchi ijodining janrlari. 5. SHoirning “CHovkar” ertak-dostonining mavzusi. 6. Qudrat hikmat ijodida folklor an’analari. 7. “Mening vatanim” she’rining g‘oyasi haqida gapiring. 8. “Toshbaqalar xujumi” ertak dostonning estetik ahamiyati. 9. “Alisher va kitob” she’rini yod oling. 10. Mavzu bo‘yicha test toshiriqlari tuzing. XUDOYBERDI TO‘XTABOEV 1. YOzuvchining hayoti va ijodi. 2. Xudoyberdi To‘xtaboevning xikoyalari haqida. 3. “Sariq devni minib” trilogiyasi va “Qasoskorning oltin boshi” asari haqida. 1. Hozirgi zamon o‘zbek bolalar adabiyotida sarguzasht va fantastika janrlarining rivojlanishiga katta hissa qo‘shib kelayotgan talantli adiblardan biri Xudoyberdi To‘xtaboevdir. Xudoyberdi To‘xtaboev 1932 yilning 17 dekabrida Farg‘ona viloyatining O‘zbekiston tumaniga qarashli Kattabog‘ qishlog‘ida dehqon oilasida dunyoga keldi. Boshqa bolalar qatori Xudoyberdi ham hamqishoq bolalarga qo‘shilib poda boqdi, er chopdi, paxta terdi, xullas, qishloqda bo‘ladigan hamma mehnatlarda holi-qudrat ishtirok etdi, hayot nimadan iborat ekanligini yoshligidanoq bila boshladi. Bo‘lajak adib Vatan urushi yillarida o‘qishni yig‘ishtirib qo‘yib, dalada ketmon chopdi, hisobchilik qildi, mashaqqatli mehnat bilan suyagi qotdi. Qo‘qon pedagogika bilim yurtini muvaffaqiyatli tamomlagan X.To‘xtaboev ona qishlog‘ida muallimlik qilar ekan, ilmga cheksiz ishtiyoq uyg‘onadi. SHuning uchun ham u o‘qituvchilikni tashlab, Toshkent davlat dorilfununiga o‘qishga kirdi. Toshkent davlat dorilfununiga o‘qishga kirdi. Bu erda Alisher Navoiy, Bobur, G‘.G‘ulom, Oybek, H.Olimjon, A.Qahhor asarlarini sevib o‘qidi, shrgandi. 2. “Xadik”, “Tilxat”, “Ona”, “Xarakteristika”, “Bevaqt aytilgan azon”, “Domlaning uyiga o‘t ketdi”, “Jonginam shartingni ayt” kabi kattalar uchun qissa va hikoyalar yozgan Xudoyberdi To‘xtaboev bolalar uchun ham xikoyalar yarata boshladi. Uning “Birinchi daraxtim”, “Qochoqlar”, “Qizg‘anchiq”, “Dadajon, yozmang!”, “Kelvordim, dada”, “Vali bilan Salim”, “SHoshqaloq”, “YAxshi- yaxshi” singari o‘nlab hikoyalari yosh kitobxonlarda katta qiziqish uyg‘otdi. Ma’lumki, hajviy qissalarimiz barmoq bilan sanalardi. “Kalvak mahsum”, “Toshpo‘lat tajang”, “Tirilgan murda”, “SHum bola”dan keyin ancha vaqt bu janrda aytarli asar yaratilmadi. Keyingi yillarda Abdulla qodiriy va g‘afur g‘ulomlarning an’analarini Xudoyberdi To‘xtaboev davom ettirib, bu “bo‘shliq”ni to‘ldirishga harakat qildi. 3. YOzuvchining yumorga moyilligi, oddiy vaziyatlardan ham kulgi chiqara olish iste’dodi ilgarigi asarlariga nisbatan bu asarida yana ham chuqurroq sezildi. “Sariq devni minib” asarini qiziqarli syujet asosiga quradi, asrning hikoyachisi- bayonchisi qilib undagi barcha voqealarning ishtirokchisi, guvohi bo‘lmish Hoshimjonni qo‘ydi, tilga olinadigan voqealar uning tilidan hikoya qilinadi. YOzuvchi Hoshimjonning hikoyasi orqali uning hayot yo‘li sarguzashtlarini, o‘ziga xos xarakteri va psixologiyasini atroflicha ochib beradi. SHuningdek, Xoshimjon xarakterida Xo‘ja Nasriddinning vaxalq ertaklaridagi “tegirmonga mehnatlarda holi-qudrat ishtirok etdi, hayot nimadan iborat ekanligini yoshligidanoq bila boshladi. Bo‘lajak adib Vatan urushi yillarida o‘qishni yig‘ishtirib qo‘yib, dalada ketmon chopdi, hisobchilik qildi, mashaqqatli mehnat bilan suyagi qotdi. Qo‘qon pedagogika bilim yurtini muvaffaqiyatli tamomlagan X.To‘xtaboev ona qishlog‘ida muallimlik qilar ekan, ilmga cheksiz ishtiyoq uyg‘onadi. SHuning uchun ham u o‘qituvchilikni tashlab, Toshkent davlat dorilfununiga o‘qishga kirdi. Toshkent davlat dorilfununiga o‘qishga kirdi. Bu erda Alisher Navoiy, Bobur, G‘.G‘ulom, Oybek, H.Olimjon, A.Qahhor asarlarini sevib o‘qidi, shrgandi. 2. “Xadik”, “Tilxat”, “Ona”, “Xarakteristika”, “Bevaqt aytilgan azon”, “Domlaning uyiga o‘t ketdi”, “Jonginam shartingni ayt” kabi kattalar uchun qissa va hikoyalar yozgan Xudoyberdi To‘xtaboev bolalar uchun ham xikoyalar yarata boshladi. Uning “Birinchi daraxtim”, “Qochoqlar”, “Qizg‘anchiq”, “Dadajon, yozmang!”, “Kelvordim, dada”, “Vali bilan Salim”, “SHoshqaloq”, “YAxshi- yaxshi” singari o‘nlab hikoyalari yosh kitobxonlarda katta qiziqish uyg‘otdi. Ma’lumki, hajviy qissalarimiz barmoq bilan sanalardi. “Kalvak mahsum”, “Toshpo‘lat tajang”, “Tirilgan murda”, “SHum bola”dan keyin ancha vaqt bu janrda aytarli asar yaratilmadi. Keyingi yillarda Abdulla qodiriy va g‘afur g‘ulomlarning an’analarini Xudoyberdi To‘xtaboev davom ettirib, bu “bo‘shliq”ni to‘ldirishga harakat qildi. 3. YOzuvchining yumorga moyilligi, oddiy vaziyatlardan ham kulgi chiqara olish iste’dodi ilgarigi asarlariga nisbatan bu asarida yana ham chuqurroq sezildi. “Sariq devni minib” asarini qiziqarli syujet asosiga quradi, asrning hikoyachisi- bayonchisi qilib undagi barcha voqealarning ishtirokchisi, guvohi bo‘lmish Hoshimjonni qo‘ydi, tilga olinadigan voqealar uning tilidan hikoya qilinadi. YOzuvchi Hoshimjonning hikoyasi orqali uning hayot yo‘li sarguzashtlarini, o‘ziga xos xarakteri va psixologiyasini atroflicha ochib beradi. SHuningdek, Xoshimjon xarakterida Xo‘ja Nasriddinning vaxalq ertaklaridagi “tegirmonga tushsa butun chiqadigan” zukko bolalarning fazilatlari yaqol mujassamlashganligini ko‘ramiz. “Sariq devni minib”da o‘qish, ilm cho‘qqilarini egallash uchun va insoning o‘z orzusi, ezgu niyatiga erishish uchun barcha imkoniyatlarni yaratib bergan zamonamizda yashashiga qaramay, dangasalik, yalqovlik qilgan, hayotda engil-elpi yo‘l axtargan va adashgan bolalar - Hoshimjonlar kulgi ostiga olingan. YOzuvchi Hoshimjon obrazini butun qirralari bilan ochishga uringan, bolalarga xos o‘yinqaroqlik ham, soddaligu beg‘uborlik ham, g‘ururlik, to‘g‘ri so‘zlik, shumlik, biroz maqtanchoqlik, xatto o‘rnida yolg‘onni ham ko‘rsatishga intilish odatlari, bolalarga taqlidchilik, dovyurak, epchil va ruhiy tetiklik, xafachilik va ruxiy tushkunlikdan yiroqlik Hoshimjon harakteriga xos xusuisyatdir. Xudoyberdi To‘xtaboevning “Sariq devni o‘limi” sarguzasht romani uch qism - “O‘rtoq polkovnik”, “Sariq devni quvib”, “Sariq devning o‘limi yoki olam guliston bo‘lgani”dan iborat. Bu roman asosida ham Hoshimjon sarguzashtlari yotadi. Kitobni o‘qib uning yangi sarguzashtlaridan xabardor bo‘lasiz, sehrli qalpoqcha yana madadga keladi, ajoyib g‘aroyib karomatlar ko‘rsatadi. U Hoshimjonga jiddiy masalalarda - o‘g‘ri, muttaham, tekinxo‘rlarni osh etishda yordam beradi. “Qasoskorning oltin boshi” romani to‘rt qismdan iborat bo‘lib, 1904- 1907 yillarda Samarqand gubernasida zulmga qarshi kurashgan xalq harakatiga rahbarlik qilgan Nomoz Pirimqul o‘g‘lining jasoratlari hikoya qilinadi. Asar markazida bosh qahramon - tarixiy shaxs, xalq qasoskori Nomozning taqdiri yotadi. “qasoskorning oltin boshi” romani tarixiy biografik roman emas, yozuvchi uning hayotini to‘liq xikoya qilib bermaydi, balki Nomoz xarakteri kurashi orqali milliy xalq harakatining maqsad-vazifasi, g‘oyasi, rejasini chizib beradi. Namoz faqat jismonan emas, aqlan ham etuk. U haqiqat uchun qasoskor, qo‘rqmas, tadbirkor, ochiq ko‘ngil qahramon sifatida gavdaldantiriladi. U atrofiga o‘zi kabi dovbrak yigitlarni to‘plab, zulmkorlarga qarshi kurashishga undaydi. tushsa butun chiqadigan” zukko bolalarning fazilatlari yaqol mujassamlashganligini ko‘ramiz. “Sariq devni minib”da o‘qish, ilm cho‘qqilarini egallash uchun va insoning o‘z orzusi, ezgu niyatiga erishish uchun barcha imkoniyatlarni yaratib bergan zamonamizda yashashiga qaramay, dangasalik, yalqovlik qilgan, hayotda engil-elpi yo‘l axtargan va adashgan bolalar - Hoshimjonlar kulgi ostiga olingan. YOzuvchi Hoshimjon obrazini butun qirralari bilan ochishga uringan, bolalarga xos o‘yinqaroqlik ham, soddaligu beg‘uborlik ham, g‘ururlik, to‘g‘ri so‘zlik, shumlik, biroz maqtanchoqlik, xatto o‘rnida yolg‘onni ham ko‘rsatishga intilish odatlari, bolalarga taqlidchilik, dovyurak, epchil va ruhiy tetiklik, xafachilik va ruxiy tushkunlikdan yiroqlik Hoshimjon harakteriga xos xusuisyatdir. Xudoyberdi To‘xtaboevning “Sariq devni o‘limi” sarguzasht romani uch qism - “O‘rtoq polkovnik”, “Sariq devni quvib”, “Sariq devning o‘limi yoki olam guliston bo‘lgani”dan iborat. Bu roman asosida ham Hoshimjon sarguzashtlari yotadi. Kitobni o‘qib uning yangi sarguzashtlaridan xabardor bo‘lasiz, sehrli qalpoqcha yana madadga keladi, ajoyib g‘aroyib karomatlar ko‘rsatadi. U Hoshimjonga jiddiy masalalarda - o‘g‘ri, muttaham, tekinxo‘rlarni osh etishda yordam beradi. “Qasoskorning oltin boshi” romani to‘rt qismdan iborat bo‘lib, 1904- 1907 yillarda Samarqand gubernasida zulmga qarshi kurashgan xalq harakatiga rahbarlik qilgan Nomoz Pirimqul o‘g‘lining jasoratlari hikoya qilinadi. Asar markazida bosh qahramon - tarixiy shaxs, xalq qasoskori Nomozning taqdiri yotadi. “qasoskorning oltin boshi” romani tarixiy biografik roman emas, yozuvchi uning hayotini to‘liq xikoya qilib bermaydi, balki Nomoz xarakteri kurashi orqali milliy xalq harakatining maqsad-vazifasi, g‘oyasi, rejasini chizib beradi. Namoz faqat jismonan emas, aqlan ham etuk. U haqiqat uchun qasoskor, qo‘rqmas, tadbirkor, ochiq ko‘ngil qahramon sifatida gavdaldantiriladi. U atrofiga o‘zi kabi dovbrak yigitlarni to‘plab, zulmkorlarga qarshi kurashishga undaydi. YOzuvchi “Besh bolali yigitcha” romanida Vatan urushi davrida etim qolgan bolalarning yashash uchun kurashini tasvirlar ekan, o‘zbek xalqining insonparvarligi, bolaparvarligi, ochiqqo‘lligi kabi hislatlarini bir qator timsollar orqali ko‘rsatib beradi. Ayniqsa, Orifjonning og‘ir kunlarda ham ukalarini tashlamasdan, ularni yashashi va o‘qishi uchun kurashishi yosh kitobxonni kurash falsafasi bilan tanishtiradi. Xudoyberdi To‘xtaboev “Mungli ko‘zlar” romani bilan kattalar o‘rtasidagi aldamchilik, poraxo‘rlik, orsizlik, mansabparastlik, bolalar boshiga keltiruvchi kulfatini ko‘rsatib beradi. Bundan tashqari yozuvchi “SHirin qovunlar mamlakatida”, “Sir ochildi”, “Aka uka Omonboy va Davronboylarning sarguzashtlari” kabi nasriy asarlarn yozib, o‘zbek bolalar adabiyotining mundarijasini yana ham boyitdi. Xulosa qilib aytganda Xudoyberdi To‘xtaboev ijodi o‘zbek bolalar adabiyotida o‘z o‘rniga, mazmuniga, kitobxonlariga ega. Mavzu bo‘yicha savollar: 1. Mavzu bo‘yicha test toshiriqlari tuzing. 2. Xudoyberdi To‘xtaboev ijodi haqida gapiring. 3. Xudoyberdi To‘xtaboev xikoyalarini sanab bering. 4. “Kichkina rais” xikoyasini tahlil qiling. 5. “Sariq devni minib” qanday asar? 6. Hoshimjon timsoliga tavsif bering. 7. “Sariq ddevni minib” nech qismdan iborat? 8. “qasoskorning oltin boshi” asari nima haqida hikoya qiladi? 9. “Besh bolali yigitcha” romanining mazmuni nima? 10. “Mungli ko‘zlar” qanday roman? YOzuvchi “Besh bolali yigitcha” romanida Vatan urushi davrida etim qolgan bolalarning yashash uchun kurashini tasvirlar ekan, o‘zbek xalqining insonparvarligi, bolaparvarligi, ochiqqo‘lligi kabi hislatlarini bir qator timsollar orqali ko‘rsatib beradi. Ayniqsa, Orifjonning og‘ir kunlarda ham ukalarini tashlamasdan, ularni yashashi va o‘qishi uchun kurashishi yosh kitobxonni kurash falsafasi bilan tanishtiradi. Xudoyberdi To‘xtaboev “Mungli ko‘zlar” romani bilan kattalar o‘rtasidagi aldamchilik, poraxo‘rlik, orsizlik, mansabparastlik, bolalar boshiga keltiruvchi kulfatini ko‘rsatib beradi. Bundan tashqari yozuvchi “SHirin qovunlar mamlakatida”, “Sir ochildi”, “Aka uka Omonboy va Davronboylarning sarguzashtlari” kabi nasriy asarlarn yozib, o‘zbek bolalar adabiyotining mundarijasini yana ham boyitdi. Xulosa qilib aytganda Xudoyberdi To‘xtaboev ijodi o‘zbek bolalar adabiyotida o‘z o‘rniga, mazmuniga, kitobxonlariga ega. Mavzu bo‘yicha savollar: 1. Mavzu bo‘yicha test toshiriqlari tuzing. 2. Xudoyberdi To‘xtaboev ijodi haqida gapiring. 3. Xudoyberdi To‘xtaboev xikoyalarini sanab bering. 4. “Kichkina rais” xikoyasini tahlil qiling. 5. “Sariq devni minib” qanday asar? 6. Hoshimjon timsoliga tavsif bering. 7. “Sariq ddevni minib” nech qismdan iborat? 8. “qasoskorning oltin boshi” asari nima haqida hikoya qiladi? 9. “Besh bolali yigitcha” romanining mazmuni nima? 10. “Mungli ko‘zlar” qanday roman?