Psixologik xizmatning tashkil etishning xozirgi xolati va xorij tajribasi

Yuklangan vaqt

2024-03-08

Yuklab olishlar soni

23

Sahifalar soni

20

Faytl hajmi

63,7 KB


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI XUZURIDAGI PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR, KASB-HUNAR TA’LIMI BOSHQARUV HAMDA PEDAGOG KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI “Personalni boshqarish” kafedrasi Kasb-hunar ta’limi tizimi kadrlarining malakasini oshirish kursi BITIRUV MALAKAVIY ISH Mavzu: Psixologik xizmatning tashkil etishning xozirgi xolati va xorij tajribasi Toshkent - 2021 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI XUZURIDAGI PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR, KASB-HUNAR TA’LIMI BOSHQARUV HAMDA PEDAGOG KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI “Personalni boshqarish” kafedrasi Kasb-hunar ta’limi tizimi kadrlarining malakasini oshirish kursi BITIRUV MALAKAVIY ISH Mavzu: Psixologik xizmatning tashkil etishning xozirgi xolati va xorij tajribasi Toshkent - 2021
MUNDARIJA T/r Malaka ishi boblari nomlanishi Betlar Kirish 5-6 1 bob Psixologik xizmatni tashkil etishning umumiy mezonlari. 1.1 Psixologik xizmatning yuzaga kelish tarixi 7-8 1.2 Ta’lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va stukturasi 9-12 2 bob Psixologik xizmatni tashkil etishning amaliy holati tahlili 2.1 Psixologik xizmatni tashkil etish va xorijiy tajribasi 13-15 2.2 Psixologik xizmatni tashkil etishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari 16-19 Xulosa va takliflar 20 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 21 MUNDARIJA T/r Malaka ishi boblari nomlanishi Betlar Kirish 5-6 1 bob Psixologik xizmatni tashkil etishning umumiy mezonlari. 1.1 Psixologik xizmatning yuzaga kelish tarixi 7-8 1.2 Ta’lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va stukturasi 9-12 2 bob Psixologik xizmatni tashkil etishning amaliy holati tahlili 2.1 Psixologik xizmatni tashkil etish va xorijiy tajribasi 13-15 2.2 Psixologik xizmatni tashkil etishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari 16-19 Xulosa va takliflar 20 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 21
ANNOTATSIYA Mazkur bitiruv malakaviy ishi Psixologik xizmatni tashkil etishning hozirgi holati va xorijy tajribasi deb nomlangan bo‘lib, u Kirish 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, takliflar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishning kirish qismida mavzuning maqsad va vazifalari bayon etilgan, amaliy ahamiyati keltirilgan. Bitiruv malakaviy ishni tayyorlashda ta’lim muassasaning fond materiallaridan, rahbariy adabiyotlar, normativ-huquqiy hujjatlar, ilmiy va ommaviy adabiyotlardan foydalanilgan. ANNOTATSIYA Mazkur bitiruv malakaviy ishi Psixologik xizmatni tashkil etishning hozirgi holati va xorijy tajribasi deb nomlangan bo‘lib, u Kirish 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, takliflar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishning kirish qismida mavzuning maqsad va vazifalari bayon etilgan, amaliy ahamiyati keltirilgan. Bitiruv malakaviy ishni tayyorlashda ta’lim muassasaning fond materiallaridan, rahbariy adabiyotlar, normativ-huquqiy hujjatlar, ilmiy va ommaviy adabiyotlardan foydalanilgan.
Kirish Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda insonlarning psixolog hamda psixoterapevtga murojaati yana ham ommalashmoqda. Odamlar har kuni stressga tushiradigan, o‘zi hal qilishi qiyin bo‘lgan turli muammolar bilan to‘qnash kelmoqdalar. Insonhar doim ham o‘zini qiynayotgan muammolarni yaqin insonlariga ayta olmagani bois psixologik xizmatga ehtiyoj sezadi. SHuning uchun ham bugun yurtimizda ham psixologik xizmat ko‘rsatish sohalarini kengaytirish hamda uning samaradorligini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, YOshlar ittifoqi muassaisida ham psixologik xizmat ko‘rsatish markazlari tashkil etildi. Vaziralar Mahkamasining 472-son 07.06.2019-yildagi qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida psixologik xizmat ko‘rsatishni yanada takomillashtirish bo‘yicha chora tadbirlar rejasi ishlab chiqildi. Unga ko‘ra Respublikada bosqichma-bosqich reja asosida aholiga psixologik xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilishi belgilab qo‘yildi. Uzluksiz ta’lim tizimida psixologik xizmatlarning uzviyligi va uzluksizligini ta’minlash uchun “Psixologik xizmat” konsepsiyasini yaratish, bolalar, kattalar ruhiyatidagi o‘zgarishlarni tezda aniqlash, bunga olib kelgan sabablarni bartaraf etishga ko‘maklashish maqsadida psixolog mutaxassislarini tayyorlovchi oily ta’lim muassasalari huzurida “Psixologik xizmat ko‘rsatish labaratoriyalari”ni tashkil etish hamda ular uchun o‘quv va metodik adabiyotlar yaratilishini tashkil etish kabi chora tadbirlar iishlab chiqildi. Bunda psixologik xizmat ko‘rsatishning sifatli hamda samarali bo‘lishi bevosita psixolog faoliyatiga bog‘liqligi tadqiq etilgan. Psixolog faoliyatining samaradorligi uning shaxsiy sifalari, kasbiy malakasi hamda etikaviy tamoyillarga qanchalik amal qilgani bilan o‘lchanadi. Etika masalasi psixologiyaning terapiya va tadqiqotlar bilan bog‘liq bo‘lgan sohasida muhimdir. Patsientlar bilan ishlash va psixologik tadqiqotlar o‘tkazish turli xil axloqiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Amerika psixologlar assotsiatsiyasining etikaviy kodeksi psixologiya sohasida ishlaydigan mutaxassislar ish jarayonida axloqiy dilemmalarga duch kelganda nima qilish kerakligi haqida yaxshiroq ma’lumotga ega bo‘lishlari uchun ko‘rsatmalar beradi. Etikaviy tamoyillar psixologlar duch keladigan ko‘pgina holatlar va umumiy qoidalarni qamrab olish orqali ularni turli vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilishini ta’minlashga mo‘ljallangan. Eng yuqori xulq- atvor standartlariga intilish har bir psixologning shaxsiy burchidir. Bundan tashqari turli olimlar ilmiy izlanishlari asosida psixologik maslahat jarayonida psixolog ega bo‘lishi lozim bo‘lgan shaxsiy sifatlar hamda kasbiy malakalar bayon etiladi. Bitiruv malakaviy ishda psixologik xizmat predmeti, maqsadi, vazifalari, ob’ekti, yo’nalishlari, uning fan sifatida rivojlanish Kirish Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda insonlarning psixolog hamda psixoterapevtga murojaati yana ham ommalashmoqda. Odamlar har kuni stressga tushiradigan, o‘zi hal qilishi qiyin bo‘lgan turli muammolar bilan to‘qnash kelmoqdalar. Insonhar doim ham o‘zini qiynayotgan muammolarni yaqin insonlariga ayta olmagani bois psixologik xizmatga ehtiyoj sezadi. SHuning uchun ham bugun yurtimizda ham psixologik xizmat ko‘rsatish sohalarini kengaytirish hamda uning samaradorligini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, YOshlar ittifoqi muassaisida ham psixologik xizmat ko‘rsatish markazlari tashkil etildi. Vaziralar Mahkamasining 472-son 07.06.2019-yildagi qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida psixologik xizmat ko‘rsatishni yanada takomillashtirish bo‘yicha chora tadbirlar rejasi ishlab chiqildi. Unga ko‘ra Respublikada bosqichma-bosqich reja asosida aholiga psixologik xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilishi belgilab qo‘yildi. Uzluksiz ta’lim tizimida psixologik xizmatlarning uzviyligi va uzluksizligini ta’minlash uchun “Psixologik xizmat” konsepsiyasini yaratish, bolalar, kattalar ruhiyatidagi o‘zgarishlarni tezda aniqlash, bunga olib kelgan sabablarni bartaraf etishga ko‘maklashish maqsadida psixolog mutaxassislarini tayyorlovchi oily ta’lim muassasalari huzurida “Psixologik xizmat ko‘rsatish labaratoriyalari”ni tashkil etish hamda ular uchun o‘quv va metodik adabiyotlar yaratilishini tashkil etish kabi chora tadbirlar iishlab chiqildi. Bunda psixologik xizmat ko‘rsatishning sifatli hamda samarali bo‘lishi bevosita psixolog faoliyatiga bog‘liqligi tadqiq etilgan. Psixolog faoliyatining samaradorligi uning shaxsiy sifalari, kasbiy malakasi hamda etikaviy tamoyillarga qanchalik amal qilgani bilan o‘lchanadi. Etika masalasi psixologiyaning terapiya va tadqiqotlar bilan bog‘liq bo‘lgan sohasida muhimdir. Patsientlar bilan ishlash va psixologik tadqiqotlar o‘tkazish turli xil axloqiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Amerika psixologlar assotsiatsiyasining etikaviy kodeksi psixologiya sohasida ishlaydigan mutaxassislar ish jarayonida axloqiy dilemmalarga duch kelganda nima qilish kerakligi haqida yaxshiroq ma’lumotga ega bo‘lishlari uchun ko‘rsatmalar beradi. Etikaviy tamoyillar psixologlar duch keladigan ko‘pgina holatlar va umumiy qoidalarni qamrab olish orqali ularni turli vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilishini ta’minlashga mo‘ljallangan. Eng yuqori xulq- atvor standartlariga intilish har bir psixologning shaxsiy burchidir. Bundan tashqari turli olimlar ilmiy izlanishlari asosida psixologik maslahat jarayonida psixolog ega bo‘lishi lozim bo‘lgan shaxsiy sifatlar hamda kasbiy malakalar bayon etiladi. Bitiruv malakaviy ishda psixologik xizmat predmeti, maqsadi, vazifalari, ob’ekti, yo’nalishlari, uning fan sifatida rivojlanish
tarixi, chet ellardagi va respublikamizdagi rivojlanish tarixi, chet ellardagi va respublikamizdagi holati bayon etilgan. Shuningdek, unda professional ta’limdagi psixolog faoliyatining asosiy shakllaridan - korreksion va maslahat berish ishlarining tamoyillari, bilish jarayonlari, shaxslararo munosabatlar, kasbiy o‘zlikni anglash, oilaviy munosabatlar psixokorreksiyasi kabi dolzarb mavzular keng yoritilgan. Ta’lim muassasasi to‘g‘risida ma’lumot. Farg’ona soliq tehnikumi Farg’ona viloyati Farg’ona ko’chasi 122-uyda joylashgan. Farg’ona soliq kolleji 2000 YILDAN o’z faoliyatini boshlagan 2020-yilga kelib Respublkamizda ko’llejlar tugatilishi munosabati bilan o’z faoliyatini Farg’ona soliq tehnikumi sifatida boshladi. Tehnikumda jami 50 nafar xodim bo’lib shulardan 18 nafari o’qituvchi pedagog hodimlar 2-tashqi o’rindoshlar o’qituvchilar, 25 nafari texnik xodimlar va 5 nafar raxbariyat xodimlari faoliyat olib borishmoqda. Farg’ona soliq tehnikumida Soliq va soliqqa tortish (kunduzgi), Buhgalteriya hisobi va audit (kunduzgi) va Soliq va soliqqa tortish (sirtqi) yonalishlari mavjud bo’lib hozirgi vaqtda jami 275 nafar o’quvchilar taxsil olishmoqda. tarixi, chet ellardagi va respublikamizdagi rivojlanish tarixi, chet ellardagi va respublikamizdagi holati bayon etilgan. Shuningdek, unda professional ta’limdagi psixolog faoliyatining asosiy shakllaridan - korreksion va maslahat berish ishlarining tamoyillari, bilish jarayonlari, shaxslararo munosabatlar, kasbiy o‘zlikni anglash, oilaviy munosabatlar psixokorreksiyasi kabi dolzarb mavzular keng yoritilgan. Ta’lim muassasasi to‘g‘risida ma’lumot. Farg’ona soliq tehnikumi Farg’ona viloyati Farg’ona ko’chasi 122-uyda joylashgan. Farg’ona soliq kolleji 2000 YILDAN o’z faoliyatini boshlagan 2020-yilga kelib Respublkamizda ko’llejlar tugatilishi munosabati bilan o’z faoliyatini Farg’ona soliq tehnikumi sifatida boshladi. Tehnikumda jami 50 nafar xodim bo’lib shulardan 18 nafari o’qituvchi pedagog hodimlar 2-tashqi o’rindoshlar o’qituvchilar, 25 nafari texnik xodimlar va 5 nafar raxbariyat xodimlari faoliyat olib borishmoqda. Farg’ona soliq tehnikumida Soliq va soliqqa tortish (kunduzgi), Buhgalteriya hisobi va audit (kunduzgi) va Soliq va soliqqa tortish (sirtqi) yonalishlari mavjud bo’lib hozirgi vaqtda jami 275 nafar o’quvchilar taxsil olishmoqda.
1 BOB. PSIXOLOGIK XIZMATNI TASHKIL ETISHNING UMUMIY MEZONLARI 1.1 Psixologik xizmatning yuzaga kelish tarixi Ijtimoiy turmushning tobora inson ezgu niyati bilan muvofiqlashtirish ma’lum jihatdan psixologik xizmatni yo‘lga qo‘yish va uni takomillashtirishga bog‘liq. SHuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, amaliy, xususiy ahamiyatga ega bo‘lgan muommolarning echimi bilan shug‘ullanish uning nazariy ahamiyatini kamaytirishga olib kelishi mumkin. Xuddi shu sababdan amaliyot jarayonida nazariy xususiyatli masalalarni o‘rganish, yangi ma’lumotlar olishga puxta negiz hozirlasa, ikkinchi tomondan tatbiqiy jihatlarni takomillashtirishga imkon yaratadi. Psixologik ayniyatga aylangan fikrlashning amaliy va nazariy tarkiblarining uyg‘unlashuvi progress, sivilizatsiya mohiyatini yangilik alomatlari bilan kengaytirishga zamin hozirlaydi. SHuning uchun amaliy tafakkur o‘ta sodda degan baholash mezonidan voz kechish, uning imkoniyati, mahsuldorligi yuksakligiga ishonch hosil qilgan holda yo‘l tutish maqsadga muvofiq. Insoniyat tomonidan to‘plangan bilimlarni, ko‘nikma hamda malakalarni ijtimoiy turmushga tadbiq etish bilan chegaralanib qolmasdan, balki mazkur jarayonlarda yangicha yondashuv, original munosabat, vaziyatga mos tushuvchi eksperimental texnologiyani qo‘llash mutlaqo yangi nazariy ma’lumotlarni egallashga zarur shart-sharoitlar tug‘dirishi ehtimol. Holbuki shunday ekan, psixologik xizmat ko‘rsatish jarayonida hal qilinmagan psixologik, ijtimoiy psixologik nazariy muammolarni tadqiqot qilish ikki yoqlama stimul, ikki yoqlama ta’sir, ikki yoqlama intensiv fikrlash, insontabiat muhit kontekstidagi masala echimiga muayyan aniqlik kiritishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lar edi. Hozirgi davrning o‘ziga xos muammolarni o‘rganishga bo‘lg‘usi psixolog mutaxassislarga izlanish faoliyatini uyushtirishga turtki, yo‘llanma berish orqali faollashtirish ijobiy natija berishi shak-shubhasiz. Nazariy bilimlar amaliyotga amaliy echimni topmagan masalalar esa tadqiqot predmetiga aylanishi magistratura bosqichi talabalariga kasbiy tayyorgarligi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Psixologik xizmat ko‘rsatish nazariyasi va amaliyoti fani psixodiagnostika, psixokorreksiya, psixoterapiya sohalari, sotsiologiya, ijtimoiy falsafa va statistika kabi tabiiy ilmiy fanlar bilan aloqador. Inson psixologiyasini tushinish, tahlil qilish, rivojlantirishga jiddiy e’tibor berish masalasi hamma zamonlarda va hamma davlatlarda ham ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning etakchi vazifalaridan biri bo‘lib kelgan. XX asr bo‘sag‘asida psixologiya fani va uning ilg‘or vakillari o‘zlarining navbatdagi jahonshumul ilmiy maqsadlari - insonga, ayni paytda, jamiyatga psixologik xizmat ko‘rsatish tizimining muqarrarligini nazariy-ilmiy jihatdan 1 BOB. PSIXOLOGIK XIZMATNI TASHKIL ETISHNING UMUMIY MEZONLARI 1.1 Psixologik xizmatning yuzaga kelish tarixi Ijtimoiy turmushning tobora inson ezgu niyati bilan muvofiqlashtirish ma’lum jihatdan psixologik xizmatni yo‘lga qo‘yish va uni takomillashtirishga bog‘liq. SHuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, amaliy, xususiy ahamiyatga ega bo‘lgan muommolarning echimi bilan shug‘ullanish uning nazariy ahamiyatini kamaytirishga olib kelishi mumkin. Xuddi shu sababdan amaliyot jarayonida nazariy xususiyatli masalalarni o‘rganish, yangi ma’lumotlar olishga puxta negiz hozirlasa, ikkinchi tomondan tatbiqiy jihatlarni takomillashtirishga imkon yaratadi. Psixologik ayniyatga aylangan fikrlashning amaliy va nazariy tarkiblarining uyg‘unlashuvi progress, sivilizatsiya mohiyatini yangilik alomatlari bilan kengaytirishga zamin hozirlaydi. SHuning uchun amaliy tafakkur o‘ta sodda degan baholash mezonidan voz kechish, uning imkoniyati, mahsuldorligi yuksakligiga ishonch hosil qilgan holda yo‘l tutish maqsadga muvofiq. Insoniyat tomonidan to‘plangan bilimlarni, ko‘nikma hamda malakalarni ijtimoiy turmushga tadbiq etish bilan chegaralanib qolmasdan, balki mazkur jarayonlarda yangicha yondashuv, original munosabat, vaziyatga mos tushuvchi eksperimental texnologiyani qo‘llash mutlaqo yangi nazariy ma’lumotlarni egallashga zarur shart-sharoitlar tug‘dirishi ehtimol. Holbuki shunday ekan, psixologik xizmat ko‘rsatish jarayonida hal qilinmagan psixologik, ijtimoiy psixologik nazariy muammolarni tadqiqot qilish ikki yoqlama stimul, ikki yoqlama ta’sir, ikki yoqlama intensiv fikrlash, insontabiat muhit kontekstidagi masala echimiga muayyan aniqlik kiritishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lar edi. Hozirgi davrning o‘ziga xos muammolarni o‘rganishga bo‘lg‘usi psixolog mutaxassislarga izlanish faoliyatini uyushtirishga turtki, yo‘llanma berish orqali faollashtirish ijobiy natija berishi shak-shubhasiz. Nazariy bilimlar amaliyotga amaliy echimni topmagan masalalar esa tadqiqot predmetiga aylanishi magistratura bosqichi talabalariga kasbiy tayyorgarligi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Psixologik xizmat ko‘rsatish nazariyasi va amaliyoti fani psixodiagnostika, psixokorreksiya, psixoterapiya sohalari, sotsiologiya, ijtimoiy falsafa va statistika kabi tabiiy ilmiy fanlar bilan aloqador. Inson psixologiyasini tushinish, tahlil qilish, rivojlantirishga jiddiy e’tibor berish masalasi hamma zamonlarda va hamma davlatlarda ham ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning etakchi vazifalaridan biri bo‘lib kelgan. XX asr bo‘sag‘asida psixologiya fani va uning ilg‘or vakillari o‘zlarining navbatdagi jahonshumul ilmiy maqsadlari - insonga, ayni paytda, jamiyatga psixologik xizmat ko‘rsatish tizimining muqarrarligini nazariy-ilmiy jihatdan
asoslab berishga muvaffaq bo‘ldilar. Psixologik xizmat AQSHda 1800 yillardan boshlab rivojlana boshladi. AQSHning birinchi amaliyotchi psixologlari o‘z-o‘zini tarbiyalash muammosini o‘rgangan eksperimental psixologlar edilar. Amerika maktablarida aqliy taraqqiyot koeffitsientini aniqlash keng tarqalib, keyinchalik "Gaydens" xizmatining rivojlanishiga olib keldi. Fransuz maktab psixologiyasining otasi Alfred Bine bo‘lib, u bu sohada 1894 yildan ish boshlagan. 1905 yilda Fransiya ta’lim vazirligi Binega umumiy dastur bo‘yicha o‘qiy olmaydigan bolalarni tekshirish muammosi bilan murojaat qiladi va shu tariqa aqliy taraqqiyotda orqada qolgan bolalarni ajratadigan Bine-Simon testi yaratildi. 1909 yilda Fransiyada maktab psixologik xizmati tashkil etiladi. 1970 yilda Fransiyada psixologik-pedagogik vordam guruhlari psixologik xizmatning asosiy turini tashkil etdi. Bunday guruhlar maktab psixologiyasi bo‘yicha bir mutaxassis, ta’lim psixologiyasi bo‘yicha bir mutaxassis, psixomotor rivojlanish bo‘yicha bir mutaxassisni o‘z ichiga oladi. Bunday brigada 800-1000 o‘quvchiga xizmat qiladi. bir maktabda joylashib. bir neclia maktabga xizmat qilishi mumkin. 1985 yilda Fransiya pedagog-psixologlarining funksiyalari aniqlab berildi. Pedagog-psixolog shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun qo‘lidan kelgan barcha ishlarni qilishi kerak, bunda u bu ishlarga o‘qituvchilarni va ota-onalarni ham jalb etishi mumkin. Pedagogik psixolog o‘z ishida lozim topsa, maktab va oila tarbiyasiga qarshi chiqishi mumkin, deb maxsus ta’kidlangan. Ko‘pchilik SHarqiy Evropa mamlakatlarida maktab psixologik xizmati tuman yoki viloyat psixologik-pedagogik markazlari shaklida tashkil etilgan. Masalan, 1980 yilda CHexoslavakiyada tarbiya masalalari bo‘yicha modda maktab to‘g‘risidagi qonunga kiritildi. Psixologik xizmatning asosiy mazmuni - sog‘lom shaxsning o‘sishini ta’minlash, shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni korreksiya qilish, kasb tanlash muammolaridir.CHexoslavakiyadagi psixolog maslahatchining asosiy funksiyasi psixodiagnostik faoliyatdan iboratdir. Ayniqsa, I.V.Dubrovina va X.Y.Liymets, YU.L.Sierdlarning ko‘p yillik tadqiqotlari natijasi o‘laroq, umumta’lim maktablarida psixologik xizmatning joriy etilishi bu boradagi MDH mamlakatlarida qo‘yilgan ilk qadam ekanligini alohida qayd etish mumkin. Qolaversa, o‘zbek olimlaridan E.G‘.G‘oziev, M.G.Davletshin, G‘.B.SHoumarov, B.R.Qodirov, R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova, N.A.Sog‘inovlarning ham O‘zbekiston o‘rta umumta’lim maktablari va oila tizimlarida psixologik xizmatni joriy etish borasida olib borayotgan qator nazariy- ilmiy va amaliy-uslubiy ishlari Respublikamizda psixologik xizmatni joriy etish va rivojlantirish uchun ma’lum darajada asos bo‘lmoqda. Xalq ta’limi tizimidagi va o‘rta maxsus kasb-hunar tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi - shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti, to‘laqonli psixologik taraqqiyotni ta’minlovchi qulay shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. asoslab berishga muvaffaq bo‘ldilar. Psixologik xizmat AQSHda 1800 yillardan boshlab rivojlana boshladi. AQSHning birinchi amaliyotchi psixologlari o‘z-o‘zini tarbiyalash muammosini o‘rgangan eksperimental psixologlar edilar. Amerika maktablarida aqliy taraqqiyot koeffitsientini aniqlash keng tarqalib, keyinchalik "Gaydens" xizmatining rivojlanishiga olib keldi. Fransuz maktab psixologiyasining otasi Alfred Bine bo‘lib, u bu sohada 1894 yildan ish boshlagan. 1905 yilda Fransiya ta’lim vazirligi Binega umumiy dastur bo‘yicha o‘qiy olmaydigan bolalarni tekshirish muammosi bilan murojaat qiladi va shu tariqa aqliy taraqqiyotda orqada qolgan bolalarni ajratadigan Bine-Simon testi yaratildi. 1909 yilda Fransiyada maktab psixologik xizmati tashkil etiladi. 1970 yilda Fransiyada psixologik-pedagogik vordam guruhlari psixologik xizmatning asosiy turini tashkil etdi. Bunday guruhlar maktab psixologiyasi bo‘yicha bir mutaxassis, ta’lim psixologiyasi bo‘yicha bir mutaxassis, psixomotor rivojlanish bo‘yicha bir mutaxassisni o‘z ichiga oladi. Bunday brigada 800-1000 o‘quvchiga xizmat qiladi. bir maktabda joylashib. bir neclia maktabga xizmat qilishi mumkin. 1985 yilda Fransiya pedagog-psixologlarining funksiyalari aniqlab berildi. Pedagog-psixolog shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun qo‘lidan kelgan barcha ishlarni qilishi kerak, bunda u bu ishlarga o‘qituvchilarni va ota-onalarni ham jalb etishi mumkin. Pedagogik psixolog o‘z ishida lozim topsa, maktab va oila tarbiyasiga qarshi chiqishi mumkin, deb maxsus ta’kidlangan. Ko‘pchilik SHarqiy Evropa mamlakatlarida maktab psixologik xizmati tuman yoki viloyat psixologik-pedagogik markazlari shaklida tashkil etilgan. Masalan, 1980 yilda CHexoslavakiyada tarbiya masalalari bo‘yicha modda maktab to‘g‘risidagi qonunga kiritildi. Psixologik xizmatning asosiy mazmuni - sog‘lom shaxsning o‘sishini ta’minlash, shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni korreksiya qilish, kasb tanlash muammolaridir.CHexoslavakiyadagi psixolog maslahatchining asosiy funksiyasi psixodiagnostik faoliyatdan iboratdir. Ayniqsa, I.V.Dubrovina va X.Y.Liymets, YU.L.Sierdlarning ko‘p yillik tadqiqotlari natijasi o‘laroq, umumta’lim maktablarida psixologik xizmatning joriy etilishi bu boradagi MDH mamlakatlarida qo‘yilgan ilk qadam ekanligini alohida qayd etish mumkin. Qolaversa, o‘zbek olimlaridan E.G‘.G‘oziev, M.G.Davletshin, G‘.B.SHoumarov, B.R.Qodirov, R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova, N.A.Sog‘inovlarning ham O‘zbekiston o‘rta umumta’lim maktablari va oila tizimlarida psixologik xizmatni joriy etish borasida olib borayotgan qator nazariy- ilmiy va amaliy-uslubiy ishlari Respublikamizda psixologik xizmatni joriy etish va rivojlantirish uchun ma’lum darajada asos bo‘lmoqda. Xalq ta’limi tizimidagi va o‘rta maxsus kasb-hunar tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi - shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti, to‘laqonli psixologik taraqqiyotni ta’minlovchi qulay shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir.
1.2. Ta’lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va stukturasi Psixologik xizmatning mazmuni: a) psixoprofilaktika, b) psixologik maorif va ma’rifat v) psixodiagnostika g) psixik rivojlantirish va psixokorreksiya, d) psixologik konsultatsiya Psixologik xizmatda tadqiqot va ta’sir o‘tkazish ob’ekti maktabgacha yoshdagi bolalar, o‘quvchilar, maxsus o‘quv yurti va oliy o‘quv yurti talabalari,maktab, kollej talabalari, o‘qituvchilar bo‘lishi mumkin va ular bilan alohida yoki guruhiy shaklda tadqiqot olib borish mumkin. Psixologik xizmat uch asosiy bo‘g‘indan tuzilgan: 1) Aniq o‘quv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi. 2) Tuman xalq ta’limi qoshidagi tashhis markazi. 3) Respublika kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi. Psixologik xizmat metodlari turli tuman bo‘lishi mumkin: xalq ta’limi va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi xodimlari, o‘quvchilar. talabalar bilan ma’ruzalar turkumi, aholining psixologik madaniyatini o‘stirish maqsadida trening mashg‘ulotlari o‘tkazish; ilmiy ommabop adabiyotlarni yaratish va ularni tarqatish; ommaviy axborot vositalarida chiqishlar; psixodiagnostik tadqiqotlar o‘tkazish, metodikalar ishlab chiqish (test savol varaqasi, tajriba, kuzatish, suhbat va boshqalar); psixologik maslahat berish: psixologik konsiliumlar o‘tkazish; ta’lim va tarbiya beruvchi dasturlardan foydalanib psixodrama, psixokorreksion treninglarni amalga oshirish; psixologik tadqiqot ob’ektining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘quv dasturi, o‘quv tarbiya rejalarini tahlil qilish va hokazolar. Hozirgi bosqichda psixologik xizmat faoliyatining 2 yo‘nalishi: dolzarb va kelajak yo’nalishlari mavjud. Dolzarb yo‘nalish o‘quvchilar ta’lim tarbiyasidagi qiyinchiliklar, ular xulq-atvoridagi, muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi buzilishlar bilan bog‘liq muammolarni hal qilishga qaratilgan. Kelajak yo‘nalishi har bir bola individualligini rivojlantirishga, jamiyatda yaratuvchanlik hayotiga psixologik tayyorlikni shakllan- tirishga qaratilgan. 1.2. Ta’lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va stukturasi Psixologik xizmatning mazmuni: a) psixoprofilaktika, b) psixologik maorif va ma’rifat v) psixodiagnostika g) psixik rivojlantirish va psixokorreksiya, d) psixologik konsultatsiya Psixologik xizmatda tadqiqot va ta’sir o‘tkazish ob’ekti maktabgacha yoshdagi bolalar, o‘quvchilar, maxsus o‘quv yurti va oliy o‘quv yurti talabalari,maktab, kollej talabalari, o‘qituvchilar bo‘lishi mumkin va ular bilan alohida yoki guruhiy shaklda tadqiqot olib borish mumkin. Psixologik xizmat uch asosiy bo‘g‘indan tuzilgan: 1) Aniq o‘quv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi. 2) Tuman xalq ta’limi qoshidagi tashhis markazi. 3) Respublika kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi. Psixologik xizmat metodlari turli tuman bo‘lishi mumkin: xalq ta’limi va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi xodimlari, o‘quvchilar. talabalar bilan ma’ruzalar turkumi, aholining psixologik madaniyatini o‘stirish maqsadida trening mashg‘ulotlari o‘tkazish; ilmiy ommabop adabiyotlarni yaratish va ularni tarqatish; ommaviy axborot vositalarida chiqishlar; psixodiagnostik tadqiqotlar o‘tkazish, metodikalar ishlab chiqish (test savol varaqasi, tajriba, kuzatish, suhbat va boshqalar); psixologik maslahat berish: psixologik konsiliumlar o‘tkazish; ta’lim va tarbiya beruvchi dasturlardan foydalanib psixodrama, psixokorreksion treninglarni amalga oshirish; psixologik tadqiqot ob’ektining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘quv dasturi, o‘quv tarbiya rejalarini tahlil qilish va hokazolar. Hozirgi bosqichda psixologik xizmat faoliyatining 2 yo‘nalishi: dolzarb va kelajak yo’nalishlari mavjud. Dolzarb yo‘nalish o‘quvchilar ta’lim tarbiyasidagi qiyinchiliklar, ular xulq-atvoridagi, muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi buzilishlar bilan bog‘liq muammolarni hal qilishga qaratilgan. Kelajak yo‘nalishi har bir bola individualligini rivojlantirishga, jamiyatda yaratuvchanlik hayotiga psixologik tayyorlikni shakllan- tirishga qaratilgan.
Psixolog pedagogik jamoa faoliyatiga har bir o‘quvchi shaxsi garmonik rivojlanish imkoniyatlari haqida asosiy psixologik g‘oyani olib kiradi. Ikki yo’nalish ham bir-biri bilan bog‘liq. Texnikum va kollejlardagii psixologik xizmat o‘rta maxsus ta’limining zaruriy tarkibiy qismidir. Bu xizmatning zaruriyligi texnikum va kollejlar ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Har bir o‘quvchida hayotga ijodiy munosabat va individual xususiyatlarning taraqqiyotini ta’minlaganligini psixologik xizmat to‘g‘ri tashkil etilgan deyish mumkin. Psixolog o‘zining inson xulqatvori va psixik faoliyati, psixik taraqqiyotning yosh qonuniyatlari haqidagi kasbiy bilimlariga, ularning o‘quvchilar va kattalar, tengdoshlari bilan o‘zaro munosabatxususiyatlariga, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishga bog‘liqligiga tayanib, bolaga individual. Bu bilan psixologik xizmat maktabda o‘quv tarbiya ishining mahsuldorligini oshirishga yondashuv imkoniyatlarini ta’minlaydi, uning qobiliyatlarini aniqlaydi. normadan chetlashishlarning bo‘lishi mumkin bo‘lgan sabablarini psixologikpedagogik korreksiya qilish yo’llarini aniqlaydi, ijodiy faol shaxsni shakllantirishga imkon beradi. Psixologik xizmatni uch nuqtai nazardan qarab chiqish mumkin: ilmiy nuqtai nazar, tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazar. Ilmiy nuqtai nazar, tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazarlarning birligi psixologik xizmat predmetini tashkil etadi. Ilmiy nuqtai nazar - psixologik xizmatning metodologik muammolarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu yo’nalish ijrochilarining asosiy funksiyasi maktab psixologik xizmatida ishning psixodiagnostik, psixokorreksion va rivojlantiruvchi metodlarini ishlab chiqish va nazariy asoslashga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazishdan iborat. Tashviqot nuqtai nazari xalq ta’limi xodimlarining psixologik bilimlardan foydalanishini nazarda tutadi. Bu yo’nalishda asosiy harakatlantiruvchi shaxslar bo‘lib pedagoglar, metodistlar va didaktlar maydonga chiqadi. Amaliy nuqtai nazarni maktab psixologlari amalga oshiradilar. Ulaming vazifasi bolalarning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlash, o‘quvchilarning o‘qish faoliyatini osonlashtirish, o‘quvchi shaxsini har tomonlama kamol toptirish, o‘quvchilarning qobiliyat va moyilliklarini aniqlash, rivojlantirish, talabalar bilan hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi "tarbiyasi qiyin" bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir. Psixolog pedagogik jamoa faoliyatiga har bir o‘quvchi shaxsi garmonik rivojlanish imkoniyatlari haqida asosiy psixologik g‘oyani olib kiradi. Ikki yo’nalish ham bir-biri bilan bog‘liq. Texnikum va kollejlardagii psixologik xizmat o‘rta maxsus ta’limining zaruriy tarkibiy qismidir. Bu xizmatning zaruriyligi texnikum va kollejlar ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Har bir o‘quvchida hayotga ijodiy munosabat va individual xususiyatlarning taraqqiyotini ta’minlaganligini psixologik xizmat to‘g‘ri tashkil etilgan deyish mumkin. Psixolog o‘zining inson xulqatvori va psixik faoliyati, psixik taraqqiyotning yosh qonuniyatlari haqidagi kasbiy bilimlariga, ularning o‘quvchilar va kattalar, tengdoshlari bilan o‘zaro munosabatxususiyatlariga, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishga bog‘liqligiga tayanib, bolaga individual. Bu bilan psixologik xizmat maktabda o‘quv tarbiya ishining mahsuldorligini oshirishga yondashuv imkoniyatlarini ta’minlaydi, uning qobiliyatlarini aniqlaydi. normadan chetlashishlarning bo‘lishi mumkin bo‘lgan sabablarini psixologikpedagogik korreksiya qilish yo’llarini aniqlaydi, ijodiy faol shaxsni shakllantirishga imkon beradi. Psixologik xizmatni uch nuqtai nazardan qarab chiqish mumkin: ilmiy nuqtai nazar, tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazar. Ilmiy nuqtai nazar, tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazarlarning birligi psixologik xizmat predmetini tashkil etadi. Ilmiy nuqtai nazar - psixologik xizmatning metodologik muammolarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu yo’nalish ijrochilarining asosiy funksiyasi maktab psixologik xizmatida ishning psixodiagnostik, psixokorreksion va rivojlantiruvchi metodlarini ishlab chiqish va nazariy asoslashga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazishdan iborat. Tashviqot nuqtai nazari xalq ta’limi xodimlarining psixologik bilimlardan foydalanishini nazarda tutadi. Bu yo’nalishda asosiy harakatlantiruvchi shaxslar bo‘lib pedagoglar, metodistlar va didaktlar maydonga chiqadi. Amaliy nuqtai nazarni maktab psixologlari amalga oshiradilar. Ulaming vazifasi bolalarning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlash, o‘quvchilarning o‘qish faoliyatini osonlashtirish, o‘quvchi shaxsini har tomonlama kamol toptirish, o‘quvchilarning qobiliyat va moyilliklarini aniqlash, rivojlantirish, talabalar bilan hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi "tarbiyasi qiyin" bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir.
Psixologik tashviqot ishlari teleko‘rsatuv va radioda chiqish, yakkamayakka maslahatlar tashkil etish, muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir. Psixologik xizmatning uchala vazifasi o‘zaro chambarchas bog‘liq, ularning birgalikda olib borilishi maqsadga muvofiq. Kollej, litseydagi psixologlar direktorga va boshqarmaga bo‘ysunadi. Kollej, litsey direktorlariga psixologik xizmat haqidagi Nizomda ko‘rsatilgan vazifalar bilan bog‘liq bo‘lmagan vazifalarni kollej psixologiga topshiriq tariqasida berishlariga ruxsat etilmaydi Psixologik xizmatning tuzilishini quyidagi tarzda tavsiya etish mumkin. Xalq ta’limi tizimida psixologik xizmat uch bosqichdan iboratdir: 1. YUqori bosqich - psixologiya kafedralari tomonidan psixologik markazlarning buyurtmalariga binoan . Psixologik xizmatning eng yuqori darajasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qoshidagi psixologik xizmatni tashkil etish va boshqarishning muvofiqlashtirilgan Respublika tashhis markazi tariqasida xizmat qiladi. Bu markazning psixologlar, pedagoglar va tibbiy xodimlardan iborat 3-5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlari bo‘lishlari zarur.ilmiy-amaliy hujjjatlar, ko‘rsatmalar va metodikalar ishlab chiqariladi. 2. O‘rta bosqich - psixologik markazlar tomonidan yangi diagnostik amaliyotga tatbiq qilib ko‘riladi. 3. Quyi yoki ommaviylashgan darajada barcha amaliy psixologlar faoliyatini yo’lga qo‘yadilar. 4. Psixologik xizmat nazariyasi va amaliyotidagi zamonaviy tendensiyalar va muammolar Transakt tahlil. (E.Bernning transakt tahlili) E.Bern ildizi psixoanalizga taqaluvchi taniqli konsepsiyani yaratdi. Biroq E.Bern konsepsiyasi shaxsning o‘zi va boshqalar bilan munosabatini dasturlovchi xulq-atvor kognitiv sxemalarini aniqlash va belgilashga urg‘u qiluvchi ham psixodinamik, ham bixeviorial yondashuvlar, g‘oyalar va tushunchalarni o‘zida mujassam etgan. Zamonaviy transakt tahlil - shaxs nazariyasini, kommunikatsiyalar nazariyasini, bolalar rivojlanish nazariyasini o‘z ichiga oladi. Amaliyotda u alohida odamlar bilan ishlashdan tashqari er-xotin, oilalar va turli guruhlarni korreksiyalash tizimini tashkil etadi. Bern bo‘yicha shaxs tuzilishi(strukturasi) uch "Men" yoki "Ego- ho!atlar"ning mavjudligi bilan xarakterlanadi: "Ota yoki ona", «Farzand», "Katta". "Ota yoki ona" - shartlar, talab va ta’qiqlarning interiorizatsiyalashgan ratsional me’yorlari bilan namoyon bo‘luvchi "Ego-holat". "Ota yoki ona" - bu bolalikda otaonadan Psixologik tashviqot ishlari teleko‘rsatuv va radioda chiqish, yakkamayakka maslahatlar tashkil etish, muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir. Psixologik xizmatning uchala vazifasi o‘zaro chambarchas bog‘liq, ularning birgalikda olib borilishi maqsadga muvofiq. Kollej, litseydagi psixologlar direktorga va boshqarmaga bo‘ysunadi. Kollej, litsey direktorlariga psixologik xizmat haqidagi Nizomda ko‘rsatilgan vazifalar bilan bog‘liq bo‘lmagan vazifalarni kollej psixologiga topshiriq tariqasida berishlariga ruxsat etilmaydi Psixologik xizmatning tuzilishini quyidagi tarzda tavsiya etish mumkin. Xalq ta’limi tizimida psixologik xizmat uch bosqichdan iboratdir: 1. YUqori bosqich - psixologiya kafedralari tomonidan psixologik markazlarning buyurtmalariga binoan . Psixologik xizmatning eng yuqori darajasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qoshidagi psixologik xizmatni tashkil etish va boshqarishning muvofiqlashtirilgan Respublika tashhis markazi tariqasida xizmat qiladi. Bu markazning psixologlar, pedagoglar va tibbiy xodimlardan iborat 3-5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlari bo‘lishlari zarur.ilmiy-amaliy hujjjatlar, ko‘rsatmalar va metodikalar ishlab chiqariladi. 2. O‘rta bosqich - psixologik markazlar tomonidan yangi diagnostik amaliyotga tatbiq qilib ko‘riladi. 3. Quyi yoki ommaviylashgan darajada barcha amaliy psixologlar faoliyatini yo’lga qo‘yadilar. 4. Psixologik xizmat nazariyasi va amaliyotidagi zamonaviy tendensiyalar va muammolar Transakt tahlil. (E.Bernning transakt tahlili) E.Bern ildizi psixoanalizga taqaluvchi taniqli konsepsiyani yaratdi. Biroq E.Bern konsepsiyasi shaxsning o‘zi va boshqalar bilan munosabatini dasturlovchi xulq-atvor kognitiv sxemalarini aniqlash va belgilashga urg‘u qiluvchi ham psixodinamik, ham bixeviorial yondashuvlar, g‘oyalar va tushunchalarni o‘zida mujassam etgan. Zamonaviy transakt tahlil - shaxs nazariyasini, kommunikatsiyalar nazariyasini, bolalar rivojlanish nazariyasini o‘z ichiga oladi. Amaliyotda u alohida odamlar bilan ishlashdan tashqari er-xotin, oilalar va turli guruhlarni korreksiyalash tizimini tashkil etadi. Bern bo‘yicha shaxs tuzilishi(strukturasi) uch "Men" yoki "Ego- ho!atlar"ning mavjudligi bilan xarakterlanadi: "Ota yoki ona", «Farzand», "Katta". "Ota yoki ona" - shartlar, talab va ta’qiqlarning interiorizatsiyalashgan ratsional me’yorlari bilan namoyon bo‘luvchi "Ego-holat". "Ota yoki ona" - bu bolalikda otaonadan
yoki boshqa obro‘li shaxslardan olingan ma’lumot bo‘lib, o‘z ichiga xulq- atvor qoidalarini, ijtimoiy me’yorlarni, u yoki bu vaziyatda amalga oshirish mumkin bo‘lgan va mumkin bo‘lmagan me’yor va ta’qiqlardir. Otaona ta’siri ikki yo’nalishda amalga oshadi: birinchisi, "Mendek qil" shiori ostida olib boriluvchi bevosita yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ikkinchisi, "Mendek emas, men aytganimdek qil" shiori bilan amalga oshiriluvsi bilvosita ta’sir. "Ota yoki ona" nazorat qiluvchi (ta’qiqlar, sanksiyalar) yoki g‘amxo‘rlik qiluvchi (maslahat, qo‘llab-quvvatlash) bo‘lishi mumkin. "Ota yoki ona"ga "Mumkin", "Majbur", "Hech qachon", "Demak, eslab qol", "Qanday bema’nilik", "Bechora" kabi direktiv jumlalar xos. «Farzand» - odamdagi mazkur emotiv asos ikki shaklda namoyon bo‘ladi. "Tabiiy bola" - bolaga hos bo‘lgan barcha impulslar: ishonuvchilik, bevositalik, to‘g‘rilik, qiziquvchanlikni o‘z ichiga oladi; bular odamga munosabatlardagi o‘ziga xos mafitunkorlik va iliqlilikni baxsh etadi. SHu bilan birga u injiq, tez hafa bo‘ladi, egotsentrik, o‘jar va agressivdir. "Adaptatsiyalangan bola" - ota-ona umid va talablariga mos keluvchi xulq- atvorni nazarda tutadi. "Adaptatsiyalangan bola"ga yuqori konformlik, o‘ziga ishonchsizlik, uyatchanlik, tortinchoqlik xos. "Adaptatsiyalangan bola" qatoriga ota-onasiga qarshi chiquvchi "qo‘zg‘alonchi" bolalar ham mansub. «Farzand»ga "Men xohlayman", "Men qo‘rqaman", "Men yomon ko‘raman", "Meni ishim yo‘q" kabi jumlalar xos. yoki boshqa obro‘li shaxslardan olingan ma’lumot bo‘lib, o‘z ichiga xulq- atvor qoidalarini, ijtimoiy me’yorlarni, u yoki bu vaziyatda amalga oshirish mumkin bo‘lgan va mumkin bo‘lmagan me’yor va ta’qiqlardir. Otaona ta’siri ikki yo’nalishda amalga oshadi: birinchisi, "Mendek qil" shiori ostida olib boriluvchi bevosita yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ikkinchisi, "Mendek emas, men aytganimdek qil" shiori bilan amalga oshiriluvsi bilvosita ta’sir. "Ota yoki ona" nazorat qiluvchi (ta’qiqlar, sanksiyalar) yoki g‘amxo‘rlik qiluvchi (maslahat, qo‘llab-quvvatlash) bo‘lishi mumkin. "Ota yoki ona"ga "Mumkin", "Majbur", "Hech qachon", "Demak, eslab qol", "Qanday bema’nilik", "Bechora" kabi direktiv jumlalar xos. «Farzand» - odamdagi mazkur emotiv asos ikki shaklda namoyon bo‘ladi. "Tabiiy bola" - bolaga hos bo‘lgan barcha impulslar: ishonuvchilik, bevositalik, to‘g‘rilik, qiziquvchanlikni o‘z ichiga oladi; bular odamga munosabatlardagi o‘ziga xos mafitunkorlik va iliqlilikni baxsh etadi. SHu bilan birga u injiq, tez hafa bo‘ladi, egotsentrik, o‘jar va agressivdir. "Adaptatsiyalangan bola" - ota-ona umid va talablariga mos keluvchi xulq- atvorni nazarda tutadi. "Adaptatsiyalangan bola"ga yuqori konformlik, o‘ziga ishonchsizlik, uyatchanlik, tortinchoqlik xos. "Adaptatsiyalangan bola" qatoriga ota-onasiga qarshi chiquvchi "qo‘zg‘alonchi" bolalar ham mansub. «Farzand»ga "Men xohlayman", "Men qo‘rqaman", "Men yomon ko‘raman", "Meni ishim yo‘q" kabi jumlalar xos.
2 BOB. PSIXOLOGIK XIZMATNI TASHKIL ETISHNING AMALIY HOLATI TAHLILI. 2.1. Psixologik xizmatni tashkil etish va xorijiy tajribasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “YOshlarni ma’naviy- axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 14avgustdagi PQ-3907-son qarori ijrosini ta’minlash, shuningdek, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus davlat ta’lim muassasalarida o‘quvchilarni psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 12.07.2019 yilda 577-sonli qarori qabul qilindi va Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus davlat ta’lim muassasalarida psixologik xizmat faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida Nizom tasdiqlandi.1 ilovada -Nizom 6 bobdan iborat bo‘ 2-bob Psixologik xizmatning maqsad va vazifalari, 3-bob. Psixologik xizmat faoliyatining asosiy yo‘nalishlari 4-bob. Psixologik xizmat faoliyatini tashkil etish 5-bob. Psixolog kadrlarning huquq va majburiyatlari ochib berilgan. Psixologik xizmat faoliyatini tashkil etish Ta’lim muassasasida psixologik xizmat muassasa rahbarining buyrug‘iga muvofiq o‘quvchilar sonidan kelib chiqib 1 — 3 ta shtat birligidan iborat tarkibda tashkil etiladi. Psixologik xizmatning psixolog kadrlari (keyingi o‘rinlarda psixolog kadrlar deb ataladi) soni bir nafardan ortiq bo‘lganda ulardan biriga psixologik xizmat rahbarligi yuklanadi. Psixolog kadrlar lavozimiga qo‘yiladigan malaka talablari tegishli ravishda O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi bilan birgalikda belgilanadi. Ta’lim muassasalarida psixologik xizmat faoliyatining nazorati bevosita ta’lim muassasasi rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Psixolog kadrlar o‘z faoliyati doirasida bevosita ta’lim muassasasi rahbariga bo‘ysunadi. Psixolog kadrlar ta’lim muassasasining pedagog xodimlari bilan birgalikda o‘quvchilarning psixologik holati, muassasaning psixologik muhiti, korreksionrivojlantiruvchi va profilaktik tadbirlarning amalga oshirilishi, kasb-hunarga yo‘naltirish va tashxis qo‘yish faoliyati uchun mas’ul hisoblanadi. Psixolog kadrlar o‘z faoliyatini ta’lim muassasasining ichki tartibqoidalariga hamda o‘quv dasturi va o‘quv rejasida belgilangan dars mashg‘ulotlari o‘tkazilishini inobatga olgan holda amalga oshiradi. 2 BOB. PSIXOLOGIK XIZMATNI TASHKIL ETISHNING AMALIY HOLATI TAHLILI. 2.1. Psixologik xizmatni tashkil etish va xorijiy tajribasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “YOshlarni ma’naviy- axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 14avgustdagi PQ-3907-son qarori ijrosini ta’minlash, shuningdek, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus davlat ta’lim muassasalarida o‘quvchilarni psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 12.07.2019 yilda 577-sonli qarori qabul qilindi va Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus davlat ta’lim muassasalarida psixologik xizmat faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida Nizom tasdiqlandi.1 ilovada -Nizom 6 bobdan iborat bo‘ 2-bob Psixologik xizmatning maqsad va vazifalari, 3-bob. Psixologik xizmat faoliyatining asosiy yo‘nalishlari 4-bob. Psixologik xizmat faoliyatini tashkil etish 5-bob. Psixolog kadrlarning huquq va majburiyatlari ochib berilgan. Psixologik xizmat faoliyatini tashkil etish Ta’lim muassasasida psixologik xizmat muassasa rahbarining buyrug‘iga muvofiq o‘quvchilar sonidan kelib chiqib 1 — 3 ta shtat birligidan iborat tarkibda tashkil etiladi. Psixologik xizmatning psixolog kadrlari (keyingi o‘rinlarda psixolog kadrlar deb ataladi) soni bir nafardan ortiq bo‘lganda ulardan biriga psixologik xizmat rahbarligi yuklanadi. Psixolog kadrlar lavozimiga qo‘yiladigan malaka talablari tegishli ravishda O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi bilan birgalikda belgilanadi. Ta’lim muassasalarida psixologik xizmat faoliyatining nazorati bevosita ta’lim muassasasi rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Psixolog kadrlar o‘z faoliyati doirasida bevosita ta’lim muassasasi rahbariga bo‘ysunadi. Psixolog kadrlar ta’lim muassasasining pedagog xodimlari bilan birgalikda o‘quvchilarning psixologik holati, muassasaning psixologik muhiti, korreksionrivojlantiruvchi va profilaktik tadbirlarning amalga oshirilishi, kasb-hunarga yo‘naltirish va tashxis qo‘yish faoliyati uchun mas’ul hisoblanadi. Psixolog kadrlar o‘z faoliyatini ta’lim muassasasining ichki tartibqoidalariga hamda o‘quv dasturi va o‘quv rejasida belgilangan dars mashg‘ulotlari o‘tkazilishini inobatga olgan holda amalga oshiradi.
Ta’lim muassasalarida psixolog kadrlar uchun haftasiga 36 soatli ish tartibi joriy etiladi. Ta’lim muassasasi rahbariyati tomonidan psixolog kadrlarning faoliyat olib borishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratib beriladi. Psixolog kadrlar malakasini oshirish muvofiqligi bo‘yicha tegishli muassasalarda har uch yilda kamida bir marta amalga oshiriladi. Psixolog kadrlarning vazifalari va funksiyalari ta’lim muassasasi ustavida belgilanadi. Ta’lim muassasalarida psixologik xizmatning faoliyati tegishliligi bo‘yicha Respublika tashxis markazi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan namunaviy ish reja asosida tashkil etiladi. Psixolog kadrlarning ish rejasi ta’lim muassasasining pedagogik kengashi qarori asosida namunaviy ish rejaga muvofiq tasdiqlanadi. Psixologik xizmatning tashkiliy, ilmiy-metodik va dasturiy ta’minoti tegishli ravishda Respublika tashxis markazi hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda amalga oshiriladi. Psixologik xizmatning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, psixolog ta’lim muassasasida quyidagi vazifalarni bajarishi talab etiladi: 1. O‘quvchilarning har-bir yosh bosqichida shaxs sifatida va intellektual jihatdan to‘laqonli rivojlanishini ta’minlash, ularda o‘z - o‘zini tarbiyalash va rivojlantirish qobiliyatini shakllantirish; 2. Har bir o‘quvchiga indivudual yondashuvni va uning psixologik- pedagogik o‘rganilishini taminlash; 3. O‘quvchining intellektual jihatdan va shaxs sifatida rivojlanish jarayonida yuz berishi mumkin bo‘lgan chetga chiqishlarni profilaktika qilish kabilar. 1905 yilda, ya’ni frantsuz psixologi A. Bine va uning shogirdi A.Simon insonning akliy usishi va iste’dodi darajalarini ulchash i mkoniyati borligi goyasini ilgari surgandan keyin psixologiyada test metodining bir necha xillari ko‘llana boshlandi. CHet el testologlari tadkikot ob’ektlarini uzgartirib turadilar va kobiliyat, tafakkur, bilim, kunikma va malakalarni aralash xolda urgan ishga intiladilar. Sinash jarayonida sinaluvchilarning emosional xolati va salomatliligiga boglik ruxiy kechinmalarni inobatga olmaydilar. Psixologlar K.M.Gurevich, V.A.Kruteskiy, E.I.Rogov va boshkalar kullaydigan testlar tubdan boshkacha prinsipda tuzilgan. Ular testlar tafakkur kursatkichi (indikatori) bulishi uchun xarakat kildilar va muayyan yutuklarga xam erishdilar. Xozirgi davrda Nodir testlar katoriga Ta’lim muassasalarida psixolog kadrlar uchun haftasiga 36 soatli ish tartibi joriy etiladi. Ta’lim muassasasi rahbariyati tomonidan psixolog kadrlarning faoliyat olib borishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratib beriladi. Psixolog kadrlar malakasini oshirish muvofiqligi bo‘yicha tegishli muassasalarda har uch yilda kamida bir marta amalga oshiriladi. Psixolog kadrlarning vazifalari va funksiyalari ta’lim muassasasi ustavida belgilanadi. Ta’lim muassasalarida psixologik xizmatning faoliyati tegishliligi bo‘yicha Respublika tashxis markazi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan namunaviy ish reja asosida tashkil etiladi. Psixolog kadrlarning ish rejasi ta’lim muassasasining pedagogik kengashi qarori asosida namunaviy ish rejaga muvofiq tasdiqlanadi. Psixologik xizmatning tashkiliy, ilmiy-metodik va dasturiy ta’minoti tegishli ravishda Respublika tashxis markazi hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda amalga oshiriladi. Psixologik xizmatning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, psixolog ta’lim muassasasida quyidagi vazifalarni bajarishi talab etiladi: 1. O‘quvchilarning har-bir yosh bosqichida shaxs sifatida va intellektual jihatdan to‘laqonli rivojlanishini ta’minlash, ularda o‘z - o‘zini tarbiyalash va rivojlantirish qobiliyatini shakllantirish; 2. Har bir o‘quvchiga indivudual yondashuvni va uning psixologik- pedagogik o‘rganilishini taminlash; 3. O‘quvchining intellektual jihatdan va shaxs sifatida rivojlanish jarayonida yuz berishi mumkin bo‘lgan chetga chiqishlarni profilaktika qilish kabilar. 1905 yilda, ya’ni frantsuz psixologi A. Bine va uning shogirdi A.Simon insonning akliy usishi va iste’dodi darajalarini ulchash i mkoniyati borligi goyasini ilgari surgandan keyin psixologiyada test metodining bir necha xillari ko‘llana boshlandi. CHet el testologlari tadkikot ob’ektlarini uzgartirib turadilar va kobiliyat, tafakkur, bilim, kunikma va malakalarni aralash xolda urgan ishga intiladilar. Sinash jarayonida sinaluvchilarning emosional xolati va salomatliligiga boglik ruxiy kechinmalarni inobatga olmaydilar. Psixologlar K.M.Gurevich, V.A.Kruteskiy, E.I.Rogov va boshkalar kullaydigan testlar tubdan boshkacha prinsipda tuzilgan. Ular testlar tafakkur kursatkichi (indikatori) bulishi uchun xarakat kildilar va muayyan yutuklarga xam erishdilar. Xozirgi davrda Nodir testlar katoriga
psixologlar Rorshax, Rozensveyg, Kettel. Vartegg, Veksler, Meyli, Ayzenk, Agastazi, Raven va boshkalar ijodining namunalarini kiritish mumkin. Eng kup tarkalgan testlar katoriga yutukka erishish erishish xarakatlari, intellekt testlari, shaxs testlari (psixodiagnostika), shaxs "loyixasi" (proektiv) testlari kiradi. Testlar yordamida ayrim kobiliyatlarning, ko‘nikmalarning, malakalarning bor yoki yukligini aniqlashga yoki bu kasb sohasida ishlash uchun layokatlilik darajasini va xokazolarni bilishga xarakat kilinadi. Testning diagnostik qimmati ilmiy eksperiment darajasiga, test uchun asos kilib olingan psixologik faktning xakikiyligiga, ya’ni mazkur test qay tarzda tuzilganiga–uning oldindan utkazilgan juda katta eksperimental ishning natijasi xisoblanadimi yoki taxmini, tasodifiy va yuzaki kuzatuvlar natijasi ekanligiga ko‘p jixatdan bog‘liq. Kasb-hunar tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi – shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti, to‘laqonli psixologik taraqqiyotni ta’minlovchi qulay shart sharoitlar yaratishdan iboratdir. Psixologik xizmatda tadqiqot va ta’sir o‘tkazish ob’ekti maktabgacha yoshdagi bolalar, o‘quvchilar, maxsus o‘quv yurti va oliy maktab, kollej talabalari, o‘quvchilar, ota-onalar bo‘lib hisoblanadi, ularni alohida yoki guruhiy shaklda tadqiq qilish mumkin. 2.2 Psixologik xizmatni tashkil etishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari Psixologik xizmatning asosiy mazmuni – sog‘lom shaxsning o‘sishini ta’minlash, shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni aniqlash,korreksiya qilish, kasb tanlashga qaratilgandir. Psixologik xizmat xaqida Nizom 6 bo‘limdan iborat 1. Umumiy qoidalar 2. Psixoprofilaktik ishlar 3. Psixodiagnostik ishlar 4. Rivojlantiruvchi va korreksion ishlar 5. Psixologning maslahat berish ishlari 6. Psixologik xizmat xodimlarning mas’uliyati aks etgan Psixologik xizmat uch asosiy bo‘g‘indan tuzilgan: 1) aniq o‘kuv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi 2) tuman xalq ta’limi qoshidagi tashhis markazi 3) Respublika kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi. Psixologik xizmatning mazmuni: a) psixoprofilaktika psixologlar Rorshax, Rozensveyg, Kettel. Vartegg, Veksler, Meyli, Ayzenk, Agastazi, Raven va boshkalar ijodining namunalarini kiritish mumkin. Eng kup tarkalgan testlar katoriga yutukka erishish erishish xarakatlari, intellekt testlari, shaxs testlari (psixodiagnostika), shaxs "loyixasi" (proektiv) testlari kiradi. Testlar yordamida ayrim kobiliyatlarning, ko‘nikmalarning, malakalarning bor yoki yukligini aniqlashga yoki bu kasb sohasida ishlash uchun layokatlilik darajasini va xokazolarni bilishga xarakat kilinadi. Testning diagnostik qimmati ilmiy eksperiment darajasiga, test uchun asos kilib olingan psixologik faktning xakikiyligiga, ya’ni mazkur test qay tarzda tuzilganiga–uning oldindan utkazilgan juda katta eksperimental ishning natijasi xisoblanadimi yoki taxmini, tasodifiy va yuzaki kuzatuvlar natijasi ekanligiga ko‘p jixatdan bog‘liq. Kasb-hunar tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi – shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti, to‘laqonli psixologik taraqqiyotni ta’minlovchi qulay shart sharoitlar yaratishdan iboratdir. Psixologik xizmatda tadqiqot va ta’sir o‘tkazish ob’ekti maktabgacha yoshdagi bolalar, o‘quvchilar, maxsus o‘quv yurti va oliy maktab, kollej talabalari, o‘quvchilar, ota-onalar bo‘lib hisoblanadi, ularni alohida yoki guruhiy shaklda tadqiq qilish mumkin. 2.2 Psixologik xizmatni tashkil etishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari Psixologik xizmatning asosiy mazmuni – sog‘lom shaxsning o‘sishini ta’minlash, shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni aniqlash,korreksiya qilish, kasb tanlashga qaratilgandir. Psixologik xizmat xaqida Nizom 6 bo‘limdan iborat 1. Umumiy qoidalar 2. Psixoprofilaktik ishlar 3. Psixodiagnostik ishlar 4. Rivojlantiruvchi va korreksion ishlar 5. Psixologning maslahat berish ishlari 6. Psixologik xizmat xodimlarning mas’uliyati aks etgan Psixologik xizmat uch asosiy bo‘g‘indan tuzilgan: 1) aniq o‘kuv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi 2) tuman xalq ta’limi qoshidagi tashhis markazi 3) Respublika kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi. Psixologik xizmatning mazmuni: a) psixoprofilaktika