PSIXOLOGIYA MUSTAQIL FAN SIFATIDA (Psiхоlоgiya fanining taraqqiyoti tariхi, Psixologiya fanining yirik ilmiy yo’nalishlari va maktablari)

Yuklangan vaqt

2024-04-11

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

45,7 KB


PSIXOLOGIYA MUSTAQIL FAN SIFATIDA Reja: 1. Psixologiya fanining predmeti va vazifalari. 2. Psixologiya sоhalari 3. Psiхоlоgiya fanining taraqqiyoti tariхi. 4. Psixologiya fanining yirik ilmiy yo’nalishlari va maktablari PSIXOLOGIYA MUSTAQIL FAN SIFATIDA Reja: 1. Psixologiya fanining predmeti va vazifalari. 2. Psixologiya sоhalari 3. Psiхоlоgiya fanining taraqqiyoti tariхi. 4. Psixologiya fanining yirik ilmiy yo’nalishlari va maktablari Tayanch so’z va atamalar: Psixologiya, umumiy psixologiya, «psyuxe», jon, ruh, «logos», psixika, instinkt, xulq-atvor, psixologiya sоhalar, psiхоlоgiya fanining taraqqiyoti tariхi, sixologiya fanining yirik ilmiy yo’nalishlari va maktablari 1. Psixologiya fanining predmeti va vazifalari. Atrofimizdagi ob’ektiv olam turli fanlarning o’rganish ob’ekti va predmeti bo’lib xizmat qiladi. Real dunyoda haqqoniy psixikaga ega yoki uni tashuvchi barcha narsa ularning ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. Predmeti esa – psixika, uning barcha shakl va faoliyat ko’rinishlari: psixikaning yuzaga kelish qonuniyatlari, shakllanish, faoliyat va namoyon bo’lish, hamda uning ayrim fenomenlaridir. Psixologiya yunon tilidan tarjima qilinganda – ta’limot, jon bilim to’g’risida («psyuxe» – jon, ruh va «logos» – ta’limot, ilm) degan ma’noni anglatadi. Bu fan eng avvalo inson va insonlarning turli xil ijtimoiy guruhlarining psixik hayoti hamda faoliyati qonuniyatlari to’g’risidagi fandir. Psixologiya fan sifatida psixikaning qonuniyatlarini va mexanizmini, dalillarini o’rganadi (A.V.Petrovskiy). Psixologiyaning predmetini har birimizning tashqi olamni va o’z-o’zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar, hodisalar, holatlar va shakllangan hislatlar tashkil etadi. Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir, deb ta’rif berishadi. Psixika - bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli tarzda aks etishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi (V.Karimova). Psixologiyaning predmeti aniq bir shaxs, uning jamiyatdagi xulq-atvori va turli ichki kechinmalari, xulq-atvori va faoliyatlarining o’ziga xos tarzda ong tomonidan aks ettirilishidir, deb ta’riflash mumkin. Tayanch so’z va atamalar: Psixologiya, umumiy psixologiya, «psyuxe», jon, ruh, «logos», psixika, instinkt, xulq-atvor, psixologiya sоhalar, psiхоlоgiya fanining taraqqiyoti tariхi, sixologiya fanining yirik ilmiy yo’nalishlari va maktablari 1. Psixologiya fanining predmeti va vazifalari. Atrofimizdagi ob’ektiv olam turli fanlarning o’rganish ob’ekti va predmeti bo’lib xizmat qiladi. Real dunyoda haqqoniy psixikaga ega yoki uni tashuvchi barcha narsa ularning ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. Predmeti esa – psixika, uning barcha shakl va faoliyat ko’rinishlari: psixikaning yuzaga kelish qonuniyatlari, shakllanish, faoliyat va namoyon bo’lish, hamda uning ayrim fenomenlaridir. Psixologiya yunon tilidan tarjima qilinganda – ta’limot, jon bilim to’g’risida («psyuxe» – jon, ruh va «logos» – ta’limot, ilm) degan ma’noni anglatadi. Bu fan eng avvalo inson va insonlarning turli xil ijtimoiy guruhlarining psixik hayoti hamda faoliyati qonuniyatlari to’g’risidagi fandir. Psixologiya fan sifatida psixikaning qonuniyatlarini va mexanizmini, dalillarini o’rganadi (A.V.Petrovskiy). Psixologiyaning predmetini har birimizning tashqi olamni va o’z-o’zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar, hodisalar, holatlar va shakllangan hislatlar tashkil etadi. Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir, deb ta’rif berishadi. Psixika - bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli tarzda aks etishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi (V.Karimova). Psixologiyaning predmeti aniq bir shaxs, uning jamiyatdagi xulq-atvori va turli ichki kechinmalari, xulq-atvori va faoliyatlarining o’ziga xos tarzda ong tomonidan aks ettirilishidir, deb ta’riflash mumkin. Psixologiyaning ob’ekti bo’lib nafaqat odamlar, insonlar balki oliy rivojlanishga ega hayvonlar ham xizmat qiladi, ularning psixik hayotini psixologiyaning tarmoqlaridan zoopsixologiya o’rganadi. Biroq an’anaviy ravishda psixologiyaning asosiy ob’ekti insondir. Unda, Psixologiyaning obyekti sifatida - bir inson yoki aniq bir shaxs emas balki turli ijtimoy guruhlar, omma va boshqa insonlarning uyushma shakllari xizmat qiladi (1- sxema). Shu tariqa, inson psixologiyasining predmeti bo’lib, insonlarning turli hayot va faoliyati bosqichlarida hamda har xil sharoitlarda individual va guruhiy psixikaning namoyon bo’lishi, rivojlanishi, shakllanishi, faoliyat hamda yuzaga kelish qonuniyati, ayrim psixik fenomenlar va mexanizmlaridir. 2. Psixologiya sоhalari. Psixologiya tabiiy va ijtimoiy-ilmiy fan sifatida. Kishi psixikasining paydo bo’lishi va rivojlanishi eng murakkab muammolardan biri bo’lib, tabiat qonunlarining mohiyatini tushunib yetishga harakat qiladigan tadqiqotchilarni bu muammo hamma vaqt qiziqtirib kelgan. Materialistik yo’nalishdagi olimlar psixikaning paydo bo’lishini materiyaning uzoq davom etgan rivojlanishining natijasi deb izohlashadi. Ular materiyaning tabiatini tadqiq qilisharkan, harakat materiyaning hayot kechirish usuli, uning tarkiban o’ziga xos ajralmas xususiyati ekanligi uchun ham materiya harakatining turli xil shakllarini o’rganadilar. O’tgan ajdodlarimiz psixologiya muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo’nalishda, ma’lum kontseptsiya asosida o’rgangan bo’lsalar ham, albatta, o’z Psixologiya – bu insonlarning turli hayot va faoliyati bosqichlarida hamda har xil sharoitlarda ularning psixikasini namayon bo‘lishi, rivojlanishi, shakllanishi, faoliyat hamda yuzaga kelish qonuniyati to‘g‘risidagi fan. Psixologiyaning ob’ekti bo’lib nafaqat odamlar, insonlar balki oliy rivojlanishga ega hayvonlar ham xizmat qiladi, ularning psixik hayotini psixologiyaning tarmoqlaridan zoopsixologiya o’rganadi. Biroq an’anaviy ravishda psixologiyaning asosiy ob’ekti insondir. Unda, Psixologiyaning obyekti sifatida - bir inson yoki aniq bir shaxs emas balki turli ijtimoy guruhlar, omma va boshqa insonlarning uyushma shakllari xizmat qiladi (1- sxema). Shu tariqa, inson psixologiyasining predmeti bo’lib, insonlarning turli hayot va faoliyati bosqichlarida hamda har xil sharoitlarda individual va guruhiy psixikaning namoyon bo’lishi, rivojlanishi, shakllanishi, faoliyat hamda yuzaga kelish qonuniyati, ayrim psixik fenomenlar va mexanizmlaridir. 2. Psixologiya sоhalari. Psixologiya tabiiy va ijtimoiy-ilmiy fan sifatida. Kishi psixikasining paydo bo’lishi va rivojlanishi eng murakkab muammolardan biri bo’lib, tabiat qonunlarining mohiyatini tushunib yetishga harakat qiladigan tadqiqotchilarni bu muammo hamma vaqt qiziqtirib kelgan. Materialistik yo’nalishdagi olimlar psixikaning paydo bo’lishini materiyaning uzoq davom etgan rivojlanishining natijasi deb izohlashadi. Ular materiyaning tabiatini tadqiq qilisharkan, harakat materiyaning hayot kechirish usuli, uning tarkiban o’ziga xos ajralmas xususiyati ekanligi uchun ham materiya harakatining turli xil shakllarini o’rganadilar. O’tgan ajdodlarimiz psixologiya muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo’nalishda, ma’lum kontseptsiya asosida o’rgangan bo’lsalar ham, albatta, o’z Psixologiya – bu insonlarning turli hayot va faoliyati bosqichlarida hamda har xil sharoitlarda ularning psixikasini namayon bo‘lishi, rivojlanishi, shakllanishi, faoliyat hamda yuzaga kelish qonuniyati to‘g‘risidagi fan. asarlarida psixik holatlarning aks etishi, namoyon bo’lishi, rivojlanishi va o’zgarishlari to’g’risida qimmatli fikrlar bildirishgan. Bular 4 xil manbada uchraydi: 1) xalq ijodiyotida-rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; 2) maxsus ijodkor kishilar o’git-nasihat va hikoyatlarida; 3) qomusiy, O’rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-nazariy qarashlarida; 4) turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullarida, ya’ni ilmiy-badiiy asarlarda. Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi qarashlari «Ideal shahar aholisining fikrlari», «Masalalar mohiyati», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Jism va aksidentsiyalarning shakllariga qarab bo’linishi», «SHarhlardan», «Hikmat ma’nolari», «Aql ma’nolari to’g’risida» kabi qator asarlarida bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy o’zining «O’tmish yodgorliklari» kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma’lumotlarni keltiradi. Ibn Sinoning 5 tomlik «Tib qonunlari» asarida organizmning tuzilishi, undagi nervlar va nerv yo’llari, fiziologik jarayonlar bilan bog’liq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma’lumotlar bor. Uning «Odob haqida» risolasi ham inson shaxsini shakllantirish to’g’risidagi jiddiy asardir. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir. Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», «Xiradnomai Iskandariy», «Tuhfatul ahror», «Silsilatuz zaxob» va boshqa asarlarida ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya, kasb- hunar o’rganish, yaxshi xislatlar va odoblilik haqidagi fikrlar ifodalangan. Davoniy o’zining «Axloqi Jaloliy» nomli asarida insoniy fazilatlarni to’rtga bo’ladi va bular donolik, adolat, shijoat va iffatdir. Alisher Navoiyning “Xazoin-ul maoniy”, «Mahbub-ul qulub» va boshqa asarlarida yetuk, barkamol insonning axloqi, ma’naviyati, odamlarga munosabati, iste’dodi va qobiliyati to’g’risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik kategoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani ta’kidlangan. SHuningdek, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota- asarlarida psixik holatlarning aks etishi, namoyon bo’lishi, rivojlanishi va o’zgarishlari to’g’risida qimmatli fikrlar bildirishgan. Bular 4 xil manbada uchraydi: 1) xalq ijodiyotida-rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; 2) maxsus ijodkor kishilar o’git-nasihat va hikoyatlarida; 3) qomusiy, O’rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-nazariy qarashlarida; 4) turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullarida, ya’ni ilmiy-badiiy asarlarda. Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi qarashlari «Ideal shahar aholisining fikrlari», «Masalalar mohiyati», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Jism va aksidentsiyalarning shakllariga qarab bo’linishi», «SHarhlardan», «Hikmat ma’nolari», «Aql ma’nolari to’g’risida» kabi qator asarlarida bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy o’zining «O’tmish yodgorliklari» kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma’lumotlarni keltiradi. Ibn Sinoning 5 tomlik «Tib qonunlari» asarida organizmning tuzilishi, undagi nervlar va nerv yo’llari, fiziologik jarayonlar bilan bog’liq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma’lumotlar bor. Uning «Odob haqida» risolasi ham inson shaxsini shakllantirish to’g’risidagi jiddiy asardir. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir. Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», «Xiradnomai Iskandariy», «Tuhfatul ahror», «Silsilatuz zaxob» va boshqa asarlarida ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya, kasb- hunar o’rganish, yaxshi xislatlar va odoblilik haqidagi fikrlar ifodalangan. Davoniy o’zining «Axloqi Jaloliy» nomli asarida insoniy fazilatlarni to’rtga bo’ladi va bular donolik, adolat, shijoat va iffatdir. Alisher Navoiyning “Xazoin-ul maoniy”, «Mahbub-ul qulub» va boshqa asarlarida yetuk, barkamol insonning axloqi, ma’naviyati, odamlarga munosabati, iste’dodi va qobiliyati to’g’risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik kategoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani ta’kidlangan. SHuningdek, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota- onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari alohida o’rin egallaydi. Rossiyada psixologik qarashlar namunalari SHarq va G’arb madaniyati ta’sirida inson ruhiyati bilan bog’liq qator og’zaki va yozma, amaliy va ilmiy asarlarda paydo bo’la boshladi. (Qarang: E.G’oziev. Psixologiya, - T.: “O’qituvchi”, 1994 y. 33-35 betlar). Psixika haqidagi qarashlar ma’lum vaqt (salkam 5 asr) kun tartibidan olib qo’yildi va XIX asr oxiri va XX asr boshlarida g’arbiy Yevropa mamlakatlarida va AQSHda yana turli munozaralarga sabab bo’la boshladi. (I.M.Pavlov, N.E.Ribakov, K.N.Kornilov, P.P.Blonskiy, A.S.Vigoskiy - Rossiya, U.Djems, S.Xoll - AQSH va boshqalar). Jonsiz, noorganik materiyadan tortib to eng oliy va murakkab materiya hisoblanmish kishi miyasiga qadar barcha materiya moddiy olamning yalpi xususiyati - in’ikos etish xususiyatiga, ya’ni taasurotga javob qaytarish qobiliyatiga egadir. Jonsiz tabiatda harakat jism va moddalarning mexanik, fizikaviy yoki kimyoviy ta’siri tarzida yuz berishi mumkin. Noorganik tabiatdagi harakatning oddiy misollariga e’tibor qiling: dengizdagi qoya suvning ta’siriga muayyan qarshilik ko’rsatadi - to’lqinlar qoyaga urilib qaytadi, lekin qoyaning o’zi ham sekin-asta yemirila boshlaydi; quyosh nuri suv yuzasiga kelib urilgach, sinib qaytadi; elektr razryadlari natijasida ozon molekulalari hosil bo’ladi. Jonli materiyaga in’ikosning biologik shakllari xos bo’lib, jonli materiyaning ma’lum bir bosqichida esa in’ikosning yangi shakli sifatidagi psixika paydo bo’ladi. Materiya harakatining biologik shakli - hayot-tabiat rivojlanishining sifat jihatidan yangi bosqichidir. O’lik materiyadan tirik materiyaga o’tishni izohlaydigan qator gipotezalar mavjud. Ulardan biri A.I.Oparinga tegishli bo’lib, unga ko’ra organik moddalar - atomlari turli shakllardagi azotning, kislorodning, vodorodning, fosfor va oltingugurtning atomlari bilan bog’langan modda uglerod negizida hosil bo’lgan birikmalarning paydo bo’lishi jonli materiya paydo bo’lishining zarur sharti hisoblanadi. onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari alohida o’rin egallaydi. Rossiyada psixologik qarashlar namunalari SHarq va G’arb madaniyati ta’sirida inson ruhiyati bilan bog’liq qator og’zaki va yozma, amaliy va ilmiy asarlarda paydo bo’la boshladi. (Qarang: E.G’oziev. Psixologiya, - T.: “O’qituvchi”, 1994 y. 33-35 betlar). Psixika haqidagi qarashlar ma’lum vaqt (salkam 5 asr) kun tartibidan olib qo’yildi va XIX asr oxiri va XX asr boshlarida g’arbiy Yevropa mamlakatlarida va AQSHda yana turli munozaralarga sabab bo’la boshladi. (I.M.Pavlov, N.E.Ribakov, K.N.Kornilov, P.P.Blonskiy, A.S.Vigoskiy - Rossiya, U.Djems, S.Xoll - AQSH va boshqalar). Jonsiz, noorganik materiyadan tortib to eng oliy va murakkab materiya hisoblanmish kishi miyasiga qadar barcha materiya moddiy olamning yalpi xususiyati - in’ikos etish xususiyatiga, ya’ni taasurotga javob qaytarish qobiliyatiga egadir. Jonsiz tabiatda harakat jism va moddalarning mexanik, fizikaviy yoki kimyoviy ta’siri tarzida yuz berishi mumkin. Noorganik tabiatdagi harakatning oddiy misollariga e’tibor qiling: dengizdagi qoya suvning ta’siriga muayyan qarshilik ko’rsatadi - to’lqinlar qoyaga urilib qaytadi, lekin qoyaning o’zi ham sekin-asta yemirila boshlaydi; quyosh nuri suv yuzasiga kelib urilgach, sinib qaytadi; elektr razryadlari natijasida ozon molekulalari hosil bo’ladi. Jonli materiyaga in’ikosning biologik shakllari xos bo’lib, jonli materiyaning ma’lum bir bosqichida esa in’ikosning yangi shakli sifatidagi psixika paydo bo’ladi. Materiya harakatining biologik shakli - hayot-tabiat rivojlanishining sifat jihatidan yangi bosqichidir. O’lik materiyadan tirik materiyaga o’tishni izohlaydigan qator gipotezalar mavjud. Ulardan biri A.I.Oparinga tegishli bo’lib, unga ko’ra organik moddalar - atomlari turli shakllardagi azotning, kislorodning, vodorodning, fosfor va oltingugurtning atomlari bilan bog’langan modda uglerod negizida hosil bo’lgan birikmalarning paydo bo’lishi jonli materiya paydo bo’lishining zarur sharti hisoblanadi. Oparinning gipotezasiga ko’ra taxminan 2 mlrd yil ilgari atmosferada erkin kislorod ajralib chiqib, organik moddalarda fotoximiyaviy reaktsiyaning va fotosintezning yuz berishiga olib keladi. Organik birikmalarning rivojlanishi jarayonida uglerodning juda ham murakkab birikmalari - benihoya katta molekulalar paydo bo’ladi. Bu molekulalar muhit bilan doimiy modda almashinuvi bo’lib turishini taqozo qiladi. Bir-biri bilan qo’shilib kattalashuvi, yoki maydalashib ko’payib turishi mumkin deb taxmin qilinadi. Bu o’ta katta molekulalar koaservatlar deb atala boshlangan. Jarayon yana takrorlanadi: o’sish, parchalanish va hokazo. Hozirgi tirik organizmning ehtimoldan uzoq bo’lmagan prototiplari- koaservatlarda bo’lgani kabi har qanday jonli materiyada in’ikos jonsiz tabiatdagi in’ikosga qaraganda sifat jihatidan yangi shakl kasb etadi. U faqat tashqi taasurotning kuchi va xarakteriga emas, balki organizmning ichki holatiga ham bog’liq bo’ladi. Har qanday jonli organizm barcha tashqi qo’zg’atuvchilarga nisbatan tanlangan holda «Faol» munosabatda bo’ladi va bu bilan jonli materiyaning sifat jihatidan yangi xususiyatini - o’z-o’zini tartibga solish xususiyatini namoyon qiladi. 3. Psixologiya fanining predmeti haqidagi tasavvurlar taraqqiyotining asosiy bosqichlari Psixologiya qadimiy fanlardan hisoblanadi. Uning paydo bo’lishi kishilik jamiyati taraqqiyoti bilan bog’liqdir. Ijtimoiy hayot ehtiyojlari qadim zamonlardan buyon kishini tevarak-atrofdagi odamlarning psixik jihatdan tuzilish xususiyatlarini farqlay bilishga va ularni o’z hatti-harakatlarida hisobga olishga majbur etib kelgan. Har qanday odam o’z tajribalariga asoslanib, o’ziga atrof voqelikni u yoki bu tarzda idrok qilishiga qarab, atrof olamni idrok qilishiga, narsa va hodisalarni farqlashiga karab, anglab yetishiga qarab farqlanadi, o’ziga hisob beradi. Biz qushlar ovozini va musiqa kuylarini eshitamiz va farqlaymiz, turli narsalarni ko’ramiz, turli hidlarni, turli taomlar mazasini sezamiz va bu haqda tasavvurga ega bo’lamiz. Odam o’zini o’rab turgan olamni bilibgina qolmay, shu olamdagi narsa va hodisalarga o’z munosabatini ham bildiradi. Odam o’z atrofidagi olamni idrok qilibgina qolmay unga o’ziga xos munosabatda ham bo’ladi, ya’ni o’zining faolligini namoyon qiladi, Oparinning gipotezasiga ko’ra taxminan 2 mlrd yil ilgari atmosferada erkin kislorod ajralib chiqib, organik moddalarda fotoximiyaviy reaktsiyaning va fotosintezning yuz berishiga olib keladi. Organik birikmalarning rivojlanishi jarayonida uglerodning juda ham murakkab birikmalari - benihoya katta molekulalar paydo bo’ladi. Bu molekulalar muhit bilan doimiy modda almashinuvi bo’lib turishini taqozo qiladi. Bir-biri bilan qo’shilib kattalashuvi, yoki maydalashib ko’payib turishi mumkin deb taxmin qilinadi. Bu o’ta katta molekulalar koaservatlar deb atala boshlangan. Jarayon yana takrorlanadi: o’sish, parchalanish va hokazo. Hozirgi tirik organizmning ehtimoldan uzoq bo’lmagan prototiplari- koaservatlarda bo’lgani kabi har qanday jonli materiyada in’ikos jonsiz tabiatdagi in’ikosga qaraganda sifat jihatidan yangi shakl kasb etadi. U faqat tashqi taasurotning kuchi va xarakteriga emas, balki organizmning ichki holatiga ham bog’liq bo’ladi. Har qanday jonli organizm barcha tashqi qo’zg’atuvchilarga nisbatan tanlangan holda «Faol» munosabatda bo’ladi va bu bilan jonli materiyaning sifat jihatidan yangi xususiyatini - o’z-o’zini tartibga solish xususiyatini namoyon qiladi. 3. Psixologiya fanining predmeti haqidagi tasavvurlar taraqqiyotining asosiy bosqichlari Psixologiya qadimiy fanlardan hisoblanadi. Uning paydo bo’lishi kishilik jamiyati taraqqiyoti bilan bog’liqdir. Ijtimoiy hayot ehtiyojlari qadim zamonlardan buyon kishini tevarak-atrofdagi odamlarning psixik jihatdan tuzilish xususiyatlarini farqlay bilishga va ularni o’z hatti-harakatlarida hisobga olishga majbur etib kelgan. Har qanday odam o’z tajribalariga asoslanib, o’ziga atrof voqelikni u yoki bu tarzda idrok qilishiga qarab, atrof olamni idrok qilishiga, narsa va hodisalarni farqlashiga karab, anglab yetishiga qarab farqlanadi, o’ziga hisob beradi. Biz qushlar ovozini va musiqa kuylarini eshitamiz va farqlaymiz, turli narsalarni ko’ramiz, turli hidlarni, turli taomlar mazasini sezamiz va bu haqda tasavvurga ega bo’lamiz. Odam o’zini o’rab turgan olamni bilibgina qolmay, shu olamdagi narsa va hodisalarga o’z munosabatini ham bildiradi. Odam o’z atrofidagi olamni idrok qilibgina qolmay unga o’ziga xos munosabatda ham bo’ladi, ya’ni o’zining faolligini namoyon qiladi, tegishli xulosa chiqaradi, maqsadga intiladi, tashabbus va shijoat ko’rsatadi, qiyinchiliklarni yengib o’tishga harakat qiladi, boshqacha qilib aytganda o’z iroda kuchini namoyish etadi. Va nihoyat, har bir odam bir-biridan nimasi bilandir farq qiladi, masalan bir odam musiqa bilan qiziqadi, boshqa birov sport bilan qiziqadi, bir odam matematikaga qobiliyatli bo’lsa, boshqa birov badiiy ijod bilan shug’ullanishni ma’qul ko’radi, birov qiziqqon, serjahl, o’zini tutolmaydigan bo’lsa, boshqa birovi bosiq, andishali, birov mehnatkash va kamtarin bo’lsa boshqa birovi yalqov, dimog’dor bo’lishi mumkin. Bularning barchasi inson psixikasidagi tafovutlardir. Psixologiyaning fan sifatida shakllanishi qadimgi olim-mutafakkirlar - Platon (Aflotun), Aristotel (Arastu), Geraklit, Demokrit, Gippokrat, Galen va vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy nomlari bilan, va nihoyat rus olimlari I.M.Sechenov, I.P.Pavlov nomlari bilan bog’liqdir. Hayot psixologiya zimmasiga murakkab nazariy va amaliy vazifalarni yuklaydi. Psixologiyaning asosiy nazariy vazifasi psixik faoliyatning mohiyatini, uning sodir bo’lish va rivojlanish qonuniyatlarini tushuntirishdan iboratdir. Insonning barcha hayoti va faoliyati jarayonida uning psixikasini o’rganish va boshqarish psixologiyaning amaliy vazifasi hisoblanadi. Bu vazifalarni hal qilish, asosiy ma’lumotlarni to’plash va umumiy nazariyani boyitish davrida psixologiyada birqancha mustaqil sohalar ajralib chiqdi. Dastlabki vaqtlardan boshlab, hatto hozir ham ayrim mamlakatlarda psixologiya falsafaning tarkibida deb hisoblab kelingan. Psixologiya inson va uning kamoloti bilan bevosita bog’liq bo’lgan bir necha fanlar bilan - fiziologiya, pedagogika, etnografiya singari fanlar bilan uzviy bog’liqdir. Ijtimoiy hayot ehtiyojlari qadim zamonlardan buyon kishini tevarak atrofidagi odamlarning psixik jihatdan tuzilish xususiyatlarini farqlay bilishga va ularni o’z xatti-harakatlarida hisobga olishga majbur etib kelgan. Ibtidoiy odamning tasavvurida ruh tanadan batamom ajratilmagan bo’ladi. Bunday tasavvurlar hayot hodisalari va ongni, shu jumladan, uyqu, o’lim, hushidan ketish va shu kabilarni noilmiy, primitiv tarzda talqin qilish oqibatida tarkib topgandir. tegishli xulosa chiqaradi, maqsadga intiladi, tashabbus va shijoat ko’rsatadi, qiyinchiliklarni yengib o’tishga harakat qiladi, boshqacha qilib aytganda o’z iroda kuchini namoyish etadi. Va nihoyat, har bir odam bir-biridan nimasi bilandir farq qiladi, masalan bir odam musiqa bilan qiziqadi, boshqa birov sport bilan qiziqadi, bir odam matematikaga qobiliyatli bo’lsa, boshqa birov badiiy ijod bilan shug’ullanishni ma’qul ko’radi, birov qiziqqon, serjahl, o’zini tutolmaydigan bo’lsa, boshqa birovi bosiq, andishali, birov mehnatkash va kamtarin bo’lsa boshqa birovi yalqov, dimog’dor bo’lishi mumkin. Bularning barchasi inson psixikasidagi tafovutlardir. Psixologiyaning fan sifatida shakllanishi qadimgi olim-mutafakkirlar - Platon (Aflotun), Aristotel (Arastu), Geraklit, Demokrit, Gippokrat, Galen va vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy nomlari bilan, va nihoyat rus olimlari I.M.Sechenov, I.P.Pavlov nomlari bilan bog’liqdir. Hayot psixologiya zimmasiga murakkab nazariy va amaliy vazifalarni yuklaydi. Psixologiyaning asosiy nazariy vazifasi psixik faoliyatning mohiyatini, uning sodir bo’lish va rivojlanish qonuniyatlarini tushuntirishdan iboratdir. Insonning barcha hayoti va faoliyati jarayonida uning psixikasini o’rganish va boshqarish psixologiyaning amaliy vazifasi hisoblanadi. Bu vazifalarni hal qilish, asosiy ma’lumotlarni to’plash va umumiy nazariyani boyitish davrida psixologiyada birqancha mustaqil sohalar ajralib chiqdi. Dastlabki vaqtlardan boshlab, hatto hozir ham ayrim mamlakatlarda psixologiya falsafaning tarkibida deb hisoblab kelingan. Psixologiya inson va uning kamoloti bilan bevosita bog’liq bo’lgan bir necha fanlar bilan - fiziologiya, pedagogika, etnografiya singari fanlar bilan uzviy bog’liqdir. Ijtimoiy hayot ehtiyojlari qadim zamonlardan buyon kishini tevarak atrofidagi odamlarning psixik jihatdan tuzilish xususiyatlarini farqlay bilishga va ularni o’z xatti-harakatlarida hisobga olishga majbur etib kelgan. Ibtidoiy odamning tasavvurida ruh tanadan batamom ajratilmagan bo’ladi. Bunday tasavvurlar hayot hodisalari va ongni, shu jumladan, uyqu, o’lim, hushidan ketish va shu kabilarni noilmiy, primitiv tarzda talqin qilish oqibatida tarkib topgandir. Keyinchalik jamiyat taraqqiy eta borgan sari, rejalashtirish va ijroning, jismoniy mehnat va ishlab chiqarishning, ma’naviy kuchlarning tabaqalashuvi, sinfiy jamiyatning paydo bo’lishi va kishining mavhumlashtirish qobiliyati rivojlana borishi munosabati bilan jonning moddiylikdan xoli tabiati haqidagi g’oyalar paydo bo’ldi. SHu bilan birga oldingi, antimistik, afsonaviy tasavvurlar o’rnini ruhni borliqning naturfalsafiy manzarasi nuqtai nazaridan tushuntirishga intilishlar egallay boshladi Naturfaylasuflar - Fales (e.o. VI asr), Anaksimen (e.o. V asr), Geraklit (e.o. VI- V. asr) ruhni olam ibtidosini tashkil etuvchi narsalar - suv, havo, olovning odamlar va hayvonlarga jon ato etuvchi shakli tarzida talqin qilishgan. Platon (Aflotun) (e.o. 428-347. asr) bu faylasuflar orasida alohida ajralib turadi. U jonning qismlari to’g’risidagi tushunchani yaratdi. SHunday qismlar deb aql- idrokni, jasoratni, orzu-istakni alohida ajratib ko’rsatdi va ular tananing turli qismlari (bosh, ko’krak, qorin bo’shligi) ga joylashgan bo’ladi degan fikrni ilgari surdi. Platonning fikricha, jonning qismlari odamlarda bir xil taqsimlangan bo’lib, ulardan birining boshqalariga qaraganda ustun bo’lishi individning u yoki bu sotsial guruhga mansubligini belgilaydi. Platonning shogirdi Aristotel (e.o. 384-322) ning ta’limoti ancha ilgarilab ketdiki, u psixologik fikrlarni tabiiy-ilmiy asosda qayta qurib, uni biologiya va tibbiyot bilan bog’ladi. Buni o’zining «Jon to’g’risida» degan asarida bayon qildi. Aristotel ruhiy faoliyatni o’rganishning tajriba usulini, ob’ektiv metodni himoya qilib chiqqan edi. Aristotel kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo’lib ruh, jon va tananing ajralmas ekanligi g’oyasini ilgari surdi. «Ruh darg’azab bo’layotir, deb aytish biror kishining ruh mato to’qiyapti yoki uy qurayapti deyishi bilan barobardir» - deb yozgan edi Aristotel. Jon qismlarga bo’lina olmaydi, lekin u faoliyatning oziqlanish, his etish, harakatga keltirish, aql-idrok kabi turlariga oid sa’yi-harakatlarda namoyon bo’ladi. O’simliklar, hayvonlar ruhi va aql idrokli zot ruhi to’g’risidagi ta’limotlari bilan Aristotel oliy qobiliyatlar sodda qobiliyatlardan va ularning negizida paydo bo’lishini bildiradigan rivojlanish printsipini joriy etdi. Keyinchalik jamiyat taraqqiy eta borgan sari, rejalashtirish va ijroning, jismoniy mehnat va ishlab chiqarishning, ma’naviy kuchlarning tabaqalashuvi, sinfiy jamiyatning paydo bo’lishi va kishining mavhumlashtirish qobiliyati rivojlana borishi munosabati bilan jonning moddiylikdan xoli tabiati haqidagi g’oyalar paydo bo’ldi. SHu bilan birga oldingi, antimistik, afsonaviy tasavvurlar o’rnini ruhni borliqning naturfalsafiy manzarasi nuqtai nazaridan tushuntirishga intilishlar egallay boshladi Naturfaylasuflar - Fales (e.o. VI asr), Anaksimen (e.o. V asr), Geraklit (e.o. VI- V. asr) ruhni olam ibtidosini tashkil etuvchi narsalar - suv, havo, olovning odamlar va hayvonlarga jon ato etuvchi shakli tarzida talqin qilishgan. Platon (Aflotun) (e.o. 428-347. asr) bu faylasuflar orasida alohida ajralib turadi. U jonning qismlari to’g’risidagi tushunchani yaratdi. SHunday qismlar deb aql- idrokni, jasoratni, orzu-istakni alohida ajratib ko’rsatdi va ular tananing turli qismlari (bosh, ko’krak, qorin bo’shligi) ga joylashgan bo’ladi degan fikrni ilgari surdi. Platonning fikricha, jonning qismlari odamlarda bir xil taqsimlangan bo’lib, ulardan birining boshqalariga qaraganda ustun bo’lishi individning u yoki bu sotsial guruhga mansubligini belgilaydi. Platonning shogirdi Aristotel (e.o. 384-322) ning ta’limoti ancha ilgarilab ketdiki, u psixologik fikrlarni tabiiy-ilmiy asosda qayta qurib, uni biologiya va tibbiyot bilan bog’ladi. Buni o’zining «Jon to’g’risida» degan asarida bayon qildi. Aristotel ruhiy faoliyatni o’rganishning tajriba usulini, ob’ektiv metodni himoya qilib chiqqan edi. Aristotel kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo’lib ruh, jon va tananing ajralmas ekanligi g’oyasini ilgari surdi. «Ruh darg’azab bo’layotir, deb aytish biror kishining ruh mato to’qiyapti yoki uy qurayapti deyishi bilan barobardir» - deb yozgan edi Aristotel. Jon qismlarga bo’lina olmaydi, lekin u faoliyatning oziqlanish, his etish, harakatga keltirish, aql-idrok kabi turlariga oid sa’yi-harakatlarda namoyon bo’ladi. O’simliklar, hayvonlar ruhi va aql idrokli zot ruhi to’g’risidagi ta’limotlari bilan Aristotel oliy qobiliyatlar sodda qobiliyatlardan va ularning negizida paydo bo’lishini bildiradigan rivojlanish printsipini joriy etdi. Odamda hayot va psixika rivojlanishining ibtido darajasi mavjuddir. Sezgi dastlabki bilish qobiliyati bosqichi hisoblanadi. Sezgi tasavvurlar shaklida iz qoldiradi. Aristotel ilgari sezgi azolariga ta’sir o’tkazgan narsalar obrazlarining tasavvur tarzida mavjudligini kashf etdi. U shuningdek bu tasvirlar o’xshashligi, turdoshligi va keskin farqlanishi kabi uchta yo’nalishda birlashuvini ham ko’rsatdi. Bu bilan psixik hodisalar assotsiatsiyasi (bog’lanishi) ning asosiy turlarini ochib berdi. Aristotel organizmning tabiatdan olgan imkoniyatlarni faqat o’zining xususiy faolligi orqaligini ro’yobga chiqarishiga asoslangan holda xarakterning real faoliyatida shakllanishi to’g’risidagi nazariyani ilgari surdi. Kishining adolatparvar va ko’ngilchan bo’lishi uning adolatli va me’yoridagi harakatlarni tez-tez takrorlayverishi natijasida ro’y beradi, deydi. Geraklit, Demokrit, Aflotun, Aristotellarning ta’limotlari keyingi asrlarda psixologik g’oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta, asos bo’ldi. Asta-sekin ruh haqidagi tushuncha hozir biz psixika deb atayotgan darajaga nisbatan qo’llanila boshladi. Psixika kategoriyasi zamirida ong haqidagi tushuncha maydonga keldi. Kishi faqat idrok va tafakkurga ega bo’lib qolmasdan, balki ularni unga mansubligini e’tirof etishga ixtiyoriy harakatlar qilibgina qolmasdan, balki bu harakatlarni uni o’zi qilayotganini bilishga ham qodirdir. Eramizdan oldingi ikkinchi asrda rimlik shifokor Galen fiziologiya va tibbiyot yutuqlarini umumlashtirib, psixikani fiziologik negizi haqidagi tasavvurlarni boyitdi va ong tushunchasiga yaqinlashib keldi. U diqqat, xotira, mulohaza ishtirok etadigan harakatlarni kishi, masalan, uyqusida bajaradigan harakatlardan chegaralanishni ko’rsatib berdi. Unisi ham, bunisi ham ruh bilan idora qilinadi shu tariqa, ruh va ong haqidagi qarashlar turli davrlarda turlicha talqin qilinib, turli falsafiy-psixologik nazariyalar, oqimlar paydo bo’lishiga olib keldi. III asrda Platon, IV-V asrda Avgustin ong haqidagi ta’limotni yaratdilar. O’rta asrlarga kelib diniy ideologiya ta’sirida ayrim olimlar xudoning ruxsoriga yetishga da’vat eta boshladilar, jumladan X asrda Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino shunday ta’limot asosida psixikani ilmiy tushuntirishga muvaffaq bo’ldilar. Odamda hayot va psixika rivojlanishining ibtido darajasi mavjuddir. Sezgi dastlabki bilish qobiliyati bosqichi hisoblanadi. Sezgi tasavvurlar shaklida iz qoldiradi. Aristotel ilgari sezgi azolariga ta’sir o’tkazgan narsalar obrazlarining tasavvur tarzida mavjudligini kashf etdi. U shuningdek bu tasvirlar o’xshashligi, turdoshligi va keskin farqlanishi kabi uchta yo’nalishda birlashuvini ham ko’rsatdi. Bu bilan psixik hodisalar assotsiatsiyasi (bog’lanishi) ning asosiy turlarini ochib berdi. Aristotel organizmning tabiatdan olgan imkoniyatlarni faqat o’zining xususiy faolligi orqaligini ro’yobga chiqarishiga asoslangan holda xarakterning real faoliyatida shakllanishi to’g’risidagi nazariyani ilgari surdi. Kishining adolatparvar va ko’ngilchan bo’lishi uning adolatli va me’yoridagi harakatlarni tez-tez takrorlayverishi natijasida ro’y beradi, deydi. Geraklit, Demokrit, Aflotun, Aristotellarning ta’limotlari keyingi asrlarda psixologik g’oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta, asos bo’ldi. Asta-sekin ruh haqidagi tushuncha hozir biz psixika deb atayotgan darajaga nisbatan qo’llanila boshladi. Psixika kategoriyasi zamirida ong haqidagi tushuncha maydonga keldi. Kishi faqat idrok va tafakkurga ega bo’lib qolmasdan, balki ularni unga mansubligini e’tirof etishga ixtiyoriy harakatlar qilibgina qolmasdan, balki bu harakatlarni uni o’zi qilayotganini bilishga ham qodirdir. Eramizdan oldingi ikkinchi asrda rimlik shifokor Galen fiziologiya va tibbiyot yutuqlarini umumlashtirib, psixikani fiziologik negizi haqidagi tasavvurlarni boyitdi va ong tushunchasiga yaqinlashib keldi. U diqqat, xotira, mulohaza ishtirok etadigan harakatlarni kishi, masalan, uyqusida bajaradigan harakatlardan chegaralanishni ko’rsatib berdi. Unisi ham, bunisi ham ruh bilan idora qilinadi shu tariqa, ruh va ong haqidagi qarashlar turli davrlarda turlicha talqin qilinib, turli falsafiy-psixologik nazariyalar, oqimlar paydo bo’lishiga olib keldi. III asrda Platon, IV-V asrda Avgustin ong haqidagi ta’limotni yaratdilar. O’rta asrlarga kelib diniy ideologiya ta’sirida ayrim olimlar xudoning ruxsoriga yetishga da’vat eta boshladilar, jumladan X asrda Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino shunday ta’limot asosida psixikani ilmiy tushuntirishga muvaffaq bo’ldilar. XVII asr biologik va psixologik bilimlar taraqqiyotida yangi davrni ochib berdi. Frantsuz olimi Dekart (1596-1650) xulq-atvorning reflektor tabiati haqidagi ta’limotini yaratdi. Ingliz olimi Gobes (1588-1679), frantsuz olimi Spinoza (1632- 1677) olamning bir butunligini, tana va jon to’g’risidagi ta’limotni yaratdilar. Ingliz olimi Djon Lokk (1632-1704) empirik (tajriba) asosidagi ta’limotni empirik psixologiyani yaratdi, shundan keyin rus olimlari I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, I.Y.Vvedenskiy, A.A.Uxtomskiy inikos nazariyalarini yaratdilar. Tanaga nisbatan ham, ruhga nisbatan ham qarashlarda tub burilish yuz berdi. Inson tanasi mashinaga o’xshatiladi, texnika qurilmalariining tuzilishi qanday printsiplarga asoslangan bo’lsa, tana tuzilishi ham shunday printsiplarga asoslangan deb tasavvur etiladi, binobarin tana ham mashina singari ruhni boshqarishiga muhtoj emas deb qaraladi. Refleks haqidagi tushuncha organizmning tashqi ta’sirga qonuniy javob reaktsiyasi sifatida paydo bo’ldi. I. M. Sechenov (1829-1905) «Bosh miya reflekslari» (1963) asarida «ongli va ongsiz hayotning barcha harakatlari ro’y berish usuliga ko’ra reflekslardan iboratdir», degan xulosaga kelgan edi. Ongning harakati (psixik hodisa) ruhning tanasiz mohiyat xususiyati emas, balki Sechenov tili bilan aytganda, "Ro’y berish usuliga ko’ra" (tuzilishiga, ro’y berish xiliga qarab) refleksga o’xshash jarayondir. Psixik hodisa kishiga o’z sezgilarini, g’oyalarini his-tuyg’ularini kuzatish chog’ida beriladigan narsalardangina iborat emas. U xuddi refleks kabi tashqi qo’zg’ovchining ta’sirini va unga javoban harakat reaktsiyasini ham o’z ichiga oladi. Psixik jarayonlar ongning o’zida paydo bo’lib, ongning o’zida tugallanadi, degan fikrni Sechenov mutlaqo noto’g’ri fikr deb hisoblagan edi. Psixologiya fanini rivojlanishi natijasida uning o’rganish ob’ektiga faqat jon emas, balki uni sodir bo’lishi "Ruhiy" yoki psixik hodisalardir. Odatda psixik hodisalarning uchta katta guruhi bor: psixik jarayonlar, shaxsni psixik xususiyatlari va psixik holat. Psixik jarayonlar - bu ob’ektiv olamni sub’ektiv aks ettirishning turli shakllaridir. Psixik jarayonlarni psixik funksiyalar deb ham aytiladi. Psixik XVII asr biologik va psixologik bilimlar taraqqiyotida yangi davrni ochib berdi. Frantsuz olimi Dekart (1596-1650) xulq-atvorning reflektor tabiati haqidagi ta’limotini yaratdi. Ingliz olimi Gobes (1588-1679), frantsuz olimi Spinoza (1632- 1677) olamning bir butunligini, tana va jon to’g’risidagi ta’limotni yaratdilar. Ingliz olimi Djon Lokk (1632-1704) empirik (tajriba) asosidagi ta’limotni empirik psixologiyani yaratdi, shundan keyin rus olimlari I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, I.Y.Vvedenskiy, A.A.Uxtomskiy inikos nazariyalarini yaratdilar. Tanaga nisbatan ham, ruhga nisbatan ham qarashlarda tub burilish yuz berdi. Inson tanasi mashinaga o’xshatiladi, texnika qurilmalariining tuzilishi qanday printsiplarga asoslangan bo’lsa, tana tuzilishi ham shunday printsiplarga asoslangan deb tasavvur etiladi, binobarin tana ham mashina singari ruhni boshqarishiga muhtoj emas deb qaraladi. Refleks haqidagi tushuncha organizmning tashqi ta’sirga qonuniy javob reaktsiyasi sifatida paydo bo’ldi. I. M. Sechenov (1829-1905) «Bosh miya reflekslari» (1963) asarida «ongli va ongsiz hayotning barcha harakatlari ro’y berish usuliga ko’ra reflekslardan iboratdir», degan xulosaga kelgan edi. Ongning harakati (psixik hodisa) ruhning tanasiz mohiyat xususiyati emas, balki Sechenov tili bilan aytganda, "Ro’y berish usuliga ko’ra" (tuzilishiga, ro’y berish xiliga qarab) refleksga o’xshash jarayondir. Psixik hodisa kishiga o’z sezgilarini, g’oyalarini his-tuyg’ularini kuzatish chog’ida beriladigan narsalardangina iborat emas. U xuddi refleks kabi tashqi qo’zg’ovchining ta’sirini va unga javoban harakat reaktsiyasini ham o’z ichiga oladi. Psixik jarayonlar ongning o’zida paydo bo’lib, ongning o’zida tugallanadi, degan fikrni Sechenov mutlaqo noto’g’ri fikr deb hisoblagan edi. Psixologiya fanini rivojlanishi natijasida uning o’rganish ob’ektiga faqat jon emas, balki uni sodir bo’lishi "Ruhiy" yoki psixik hodisalardir. Odatda psixik hodisalarning uchta katta guruhi bor: psixik jarayonlar, shaxsni psixik xususiyatlari va psixik holat. Psixik jarayonlar - bu ob’ektiv olamni sub’ektiv aks ettirishning turli shakllaridir. Psixik jarayonlarni psixik funksiyalar deb ham aytiladi. Psixik jarayonlarni asosiy turlari quyidagilardir: sezgi, idrok, xotira, tasavvur, xayol, tafakkur, nutq, hissiyot, iroda bo’lib, o’z navbatida uch guruhga bo’linadi: bilish jarayonlari, emotsional jarayonlar, irodaviy jarayonlar. Psixik holatlar va psixik xususiyatlarni yuqorida sanab o’tgan edik. Psixik jarayonlarning roli nimadan iborat? Bu organizmni signal yoki boshqaruv funksiyasi bo’lib, harakatni o’zgaruvchan shart-sharoitlarga moslashtiradi va shu bilan foydali, moslashuvchan samaraga erishilishini ta’minlaydi. Psixik jarayon, ma’lumki, o’zicha emas, balki miyaning mohiyati, uni tegishli bo’lmalari funksiyasi sifatida tashqi olam haqidagi axborolarning qayoqqa ketishi, qaerda saqlanishi, va qayta ishlanishini ko’rsatuvchi javob faoliyatining boshqaruvchisidir. I.M.Sechenov psixikaning reflektorligi va faoliyatning psixik jihatdan boshqarilishi g’oyasini ilgari surdi. Bu muhim nazariy qoidalar I.P.Pavlov (1849- 1939) tomonidan tajriba yo’li bilan tasdiqlandi va konkretlashtirildi. U hayvonlarni shuningdek, odamning tashqi muhit bilan o’zaro harakati miya tomonidan boshqarilishi qonuniyatlarini kashf etdi. I.P.Pavlovning ushbu qonuniyatlarga nisbatan barcha qarashlari odatda ikki xil signal sistemasi haqidagi ta’limot deb aytiladi. Hayvonlar o’z hatti-harakatlarida birinchi signal sistemasiga amal qiladi. Hayvonlarning butun psixik faoliyati birinchi signal sistemasi darajasida yuz beradi. Odamda ham birinchi signal sistemasining signallari (konkret timsollar, tasavurlar), uning xulq-atvorini boshqarish va yo’naltirishda muhim rol o’ynaydi. M: svetofor, yo’l ko’rsatkichlari, belgilar va xokazolar kishi hatti-harakatlarini qisman avtomatlashtirishiga xizmat qiladi. Hayvonlardan farqli o’laroq, odamda birinchi signallar sistemasi bilan bir qatorda uning alohida boyligi va afzalligi bo’lgan ikkinchi signal sistemasi ham mavjuddir. Ikkinchi signallar sistemasining signallari talaffuz etilgan, eshitilgan, o’qilgan so’zlar - ikkinchi signallardan iboratdir. Aytilganlardan xulosa chiqaradigan bo’lsak, psixikani ob’ektiv olamning sub’ektiv tarzi, vokelikning miyadagi aksi deb hisoblashga haqlimiz. jarayonlarni asosiy turlari quyidagilardir: sezgi, idrok, xotira, tasavvur, xayol, tafakkur, nutq, hissiyot, iroda bo’lib, o’z navbatida uch guruhga bo’linadi: bilish jarayonlari, emotsional jarayonlar, irodaviy jarayonlar. Psixik holatlar va psixik xususiyatlarni yuqorida sanab o’tgan edik. Psixik jarayonlarning roli nimadan iborat? Bu organizmni signal yoki boshqaruv funksiyasi bo’lib, harakatni o’zgaruvchan shart-sharoitlarga moslashtiradi va shu bilan foydali, moslashuvchan samaraga erishilishini ta’minlaydi. Psixik jarayon, ma’lumki, o’zicha emas, balki miyaning mohiyati, uni tegishli bo’lmalari funksiyasi sifatida tashqi olam haqidagi axborolarning qayoqqa ketishi, qaerda saqlanishi, va qayta ishlanishini ko’rsatuvchi javob faoliyatining boshqaruvchisidir. I.M.Sechenov psixikaning reflektorligi va faoliyatning psixik jihatdan boshqarilishi g’oyasini ilgari surdi. Bu muhim nazariy qoidalar I.P.Pavlov (1849- 1939) tomonidan tajriba yo’li bilan tasdiqlandi va konkretlashtirildi. U hayvonlarni shuningdek, odamning tashqi muhit bilan o’zaro harakati miya tomonidan boshqarilishi qonuniyatlarini kashf etdi. I.P.Pavlovning ushbu qonuniyatlarga nisbatan barcha qarashlari odatda ikki xil signal sistemasi haqidagi ta’limot deb aytiladi. Hayvonlar o’z hatti-harakatlarida birinchi signal sistemasiga amal qiladi. Hayvonlarning butun psixik faoliyati birinchi signal sistemasi darajasida yuz beradi. Odamda ham birinchi signal sistemasining signallari (konkret timsollar, tasavurlar), uning xulq-atvorini boshqarish va yo’naltirishda muhim rol o’ynaydi. M: svetofor, yo’l ko’rsatkichlari, belgilar va xokazolar kishi hatti-harakatlarini qisman avtomatlashtirishiga xizmat qiladi. Hayvonlardan farqli o’laroq, odamda birinchi signallar sistemasi bilan bir qatorda uning alohida boyligi va afzalligi bo’lgan ikkinchi signal sistemasi ham mavjuddir. Ikkinchi signallar sistemasining signallari talaffuz etilgan, eshitilgan, o’qilgan so’zlar - ikkinchi signallardan iboratdir. Aytilganlardan xulosa chiqaradigan bo’lsak, psixikani ob’ektiv olamning sub’ektiv tarzi, vokelikning miyadagi aksi deb hisoblashga haqlimiz. 4. Psixologiya fanining yirik ilmiy yo’nalishlari va maktablari. Psixologiya psixikani o’rganishning o’z konkret ilmiy vazifalariga, o’zining konkret tadqiqot ma’ruzasiga ega. Psixologiya ta’sir ko’rsatuvchi ob’ektlari bo’lgan sub’ektning ichki, psixik holatiga tashqi ta’sirotlar natijasida ro’y beradigan o’zgarishlar jarayoni qanday kechishini o’rganadi. 30-yillarning o’rtalariga kelib psixologiya fanining asosiy printsiplari: determinizm printsipi, ong va faoliyatning birligi printsipi, psixikaning faoliyatda rivojlanishi printsipi aniq ifodalab berildi. 1. Determinizm printsipi psixikaning turmush tarzi bilan belgilanishini va turmush tarzi o’zgarishiga qarab o’zgarishini anglatadi. 2. Ong va faoliyat birligi printsipi psixologiyada qabul qilingan printsipi ong bilan faoliyat bir-biriga qarama-qarshi emas, lekin ular bir-biriga aynan o’xshash ham emas, ammo birlikni tashkil etadi. Ong va faoliyat birligi printsipi psixologlarga xulq-atvorni, faoliyatni o’rganayotib, harakatning maqsadlariga erishishni muvaffaqiyatini ta’linlovchi ichki psixologik mexanizmlarni aniqlash, ya’ni psixikaning ob’ektiv qonuniyatlarini ochish imkonini beradi. 3. Psixika va ongning faoliyatda rivojlanish printsipi shuni anglatadiki, psixika agar faoliyat samarasi va rivojlanish mahsuli sifatida qaraladigan bo’lsagina u to’g’ri tushunilishi va aynan bir xil tarzda izohlab berilishi mumkin. Hozirgi zamon psixologiyasi shakllanishining turli bosqichlarida va amaliyotning har xil sohalari bilan bog’liq ilmiy fanlarning juda ham keng tarmoqli tizimi tashkil etadi. Shunday qilib, psixologiya fanining predmeti haqidagi tasavvurlar taraqqiyotining asosiy bosqichlarini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: Birinchi davrga - psixologiyaning falsafa tarkibida rivojlanishi. Bu davr er.avvalgi VI asrdan 19-asrning 60 yillarigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davr 4 bosqichni o’zida aks ettiradi. 1-bosqich: Eramizdan avvalgi VI asrdan bizning eramizning V asrgacha bo’lgan davr, bu davrda psixika haqidagi fikrlarning paydo bo’lishi va ularning ma’lum nuqtai nazardan rivojlanish davrini o’z ichiga oladi. Bu fikrlar va nuqtai 4. Psixologiya fanining yirik ilmiy yo’nalishlari va maktablari. Psixologiya psixikani o’rganishning o’z konkret ilmiy vazifalariga, o’zining konkret tadqiqot ma’ruzasiga ega. Psixologiya ta’sir ko’rsatuvchi ob’ektlari bo’lgan sub’ektning ichki, psixik holatiga tashqi ta’sirotlar natijasida ro’y beradigan o’zgarishlar jarayoni qanday kechishini o’rganadi. 30-yillarning o’rtalariga kelib psixologiya fanining asosiy printsiplari: determinizm printsipi, ong va faoliyatning birligi printsipi, psixikaning faoliyatda rivojlanishi printsipi aniq ifodalab berildi. 1. Determinizm printsipi psixikaning turmush tarzi bilan belgilanishini va turmush tarzi o’zgarishiga qarab o’zgarishini anglatadi. 2. Ong va faoliyat birligi printsipi psixologiyada qabul qilingan printsipi ong bilan faoliyat bir-biriga qarama-qarshi emas, lekin ular bir-biriga aynan o’xshash ham emas, ammo birlikni tashkil etadi. Ong va faoliyat birligi printsipi psixologlarga xulq-atvorni, faoliyatni o’rganayotib, harakatning maqsadlariga erishishni muvaffaqiyatini ta’linlovchi ichki psixologik mexanizmlarni aniqlash, ya’ni psixikaning ob’ektiv qonuniyatlarini ochish imkonini beradi. 3. Psixika va ongning faoliyatda rivojlanish printsipi shuni anglatadiki, psixika agar faoliyat samarasi va rivojlanish mahsuli sifatida qaraladigan bo’lsagina u to’g’ri tushunilishi va aynan bir xil tarzda izohlab berilishi mumkin. Hozirgi zamon psixologiyasi shakllanishining turli bosqichlarida va amaliyotning har xil sohalari bilan bog’liq ilmiy fanlarning juda ham keng tarmoqli tizimi tashkil etadi. Shunday qilib, psixologiya fanining predmeti haqidagi tasavvurlar taraqqiyotining asosiy bosqichlarini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: Birinchi davrga - psixologiyaning falsafa tarkibida rivojlanishi. Bu davr er.avvalgi VI asrdan 19-asrning 60 yillarigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davr 4 bosqichni o’zida aks ettiradi. 1-bosqich: Eramizdan avvalgi VI asrdan bizning eramizning V asrgacha bo’lgan davr, bu davrda psixika haqidagi fikrlarning paydo bo’lishi va ularning ma’lum nuqtai nazardan rivojlanish davrini o’z ichiga oladi. Bu fikrlar va nuqtai nazarlar, bu bosqichda asosan materializm va idealizm nuqtai nazardan hal qilingan. Bu davrga antik filosofiya vakillri eramizdan avvalgi VI asrdan I asrgacha bo’lgan va antik vrachlarning olib borgan izlanishlari va ularning nuqtai nazarlari kiradi. 2-bosqich: eramizdan avvalgi VIII asrdan V asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrdan jon haqidagi ta’limotning filosofiyada rivojlanishi va tibbiyot fanlarining yutuqlari bilan musahkamlanishi, buning natijasida Tomik psixologiya vujudga keldi va daslabki metodologik asosni shakllanishi uchun uchun dunyoqarashlarning vujudga kelishidir. 3-bosqich: XIV asrdan XVI asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Uyg’onish davri, anatomo-fiziologik tadqiqotlarning vujudga kelishi, fan yutuqlari yordamida psixologiya ta’limotining rivojlanishi, xuddi mana shu davrda jon ta’limoti tushunchasi o’rniga psixologiya termini vujudga kelishi. 4-bosqich: XVII asrdan XIX asrning 60-yilarigacha, Ong haqidagi ta’limotning vujudga kelishi va psixologiyaning nazariy asoslarining shakllanishi, psixologiya daslabki maktablarning vujudga kelishi. Psixologiya tarmoqlarini tasnif qilish uchun quyidagi psixologik jihatlar asos qilib olinadi: 1. Konkret faoliyat; 2. Rivojlanish; 3. Odamning jamiyatga, o’zi yashayotgan muhitga munosabatlari. Hozirgi zamon psixologiyasi tarmoqlarini uch guruhga ajratish mumkin: 1. Psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarini o’rganuvchi psixologiya sohalari-umumiy psixologiya, zoopsixologiya. 2. Kishilarga ta’sir etish, ularga ta’lim va tarbiya berish, psixik rivojlanishni boshqarish, ya’ni psixik taraqqiyot sharoitlarini o’rganadigan soha psixologiyasi (yosh psixologiyasi, pedagogik psixologiya). 3. Har turli faoliyat sohalaridagi kishilar psixikasini o’rganuvchi psixologiya- mehnat psixologiyasi, muxandislik psixologiyasi, sport psixologiyasi, yuridik psixologiya, savdo psixologiyasi, tibbiyot psixologiyasi, san’at psixologiyasi va h. nazarlar, bu bosqichda asosan materializm va idealizm nuqtai nazardan hal qilingan. Bu davrga antik filosofiya vakillri eramizdan avvalgi VI asrdan I asrgacha bo’lgan va antik vrachlarning olib borgan izlanishlari va ularning nuqtai nazarlari kiradi. 2-bosqich: eramizdan avvalgi VIII asrdan V asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrdan jon haqidagi ta’limotning filosofiyada rivojlanishi va tibbiyot fanlarining yutuqlari bilan musahkamlanishi, buning natijasida Tomik psixologiya vujudga keldi va daslabki metodologik asosni shakllanishi uchun uchun dunyoqarashlarning vujudga kelishidir. 3-bosqich: XIV asrdan XVI asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Uyg’onish davri, anatomo-fiziologik tadqiqotlarning vujudga kelishi, fan yutuqlari yordamida psixologiya ta’limotining rivojlanishi, xuddi mana shu davrda jon ta’limoti tushunchasi o’rniga psixologiya termini vujudga kelishi. 4-bosqich: XVII asrdan XIX asrning 60-yilarigacha, Ong haqidagi ta’limotning vujudga kelishi va psixologiyaning nazariy asoslarining shakllanishi, psixologiya daslabki maktablarning vujudga kelishi. Psixologiya tarmoqlarini tasnif qilish uchun quyidagi psixologik jihatlar asos qilib olinadi: 1. Konkret faoliyat; 2. Rivojlanish; 3. Odamning jamiyatga, o’zi yashayotgan muhitga munosabatlari. Hozirgi zamon psixologiyasi tarmoqlarini uch guruhga ajratish mumkin: 1. Psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarini o’rganuvchi psixologiya sohalari-umumiy psixologiya, zoopsixologiya. 2. Kishilarga ta’sir etish, ularga ta’lim va tarbiya berish, psixik rivojlanishni boshqarish, ya’ni psixik taraqqiyot sharoitlarini o’rganadigan soha psixologiyasi (yosh psixologiyasi, pedagogik psixologiya). 3. Har turli faoliyat sohalaridagi kishilar psixikasini o’rganuvchi psixologiya- mehnat psixologiyasi, muxandislik psixologiyasi, sport psixologiyasi, yuridik psixologiya, savdo psixologiyasi, tibbiyot psixologiyasi, san’at psixologiyasi va h. Bu tarmoqlar ichida yana bir qancha tarmoqlar ham mavjudki, bular tegishli soha odamlari uchungina zarurdir. Masalan, yosh psixologiyasi o’z navbatida maktabgacha tarbiya psixologiyasi, kichik maktab yoshi psixologiyasi, o’smirlik psixologiyasi, o’spirinlik psixologiyasi, oliy maktab psixologiyasi, qarilik davri psixologiyasi-gerontoliya singari tarmoqlarga ajralishi mumkin. Hozirgi zamon psixologiya fani ko’p tarmoqli fanlar sohasi bo’lib o’z ichiga 40 dan ortiq nisbatan mustaqil tarmoqni oladi. Umumiy va ijtimoiy psixologiya boshqa psixologik fanlar uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Umuman psixologiya fan sifatida ikkita asosiy funktsiyani bajaradi: fundamental fan sifatida u psixologiya nazariyasini ishlab chiqaradi, insonlar psixikasining individual va guruhiy hamda uning ayrim fenomenlarini qonuniyatlarini aniqlaydi; amaliy fan sifatida insonlarning kundalik va kasbiy faoliyatini takomillashtirish yuzasidan tavsiyalarni ishlab chiqadi. Demak, hozirgi zamon psixologiyasi ilmiy bilimlar tizimida o’ziga xos o’ringa ega. Buni quyidagicha ifodalash mumkin. Psixologiya Pedagogika Xuquqiy bilimlar Tibbiy fanlar Texnik-fanlar falsafa Oliy nerv faoliyati fiziologiyasi Bu tarmoqlar ichida yana bir qancha tarmoqlar ham mavjudki, bular tegishli soha odamlari uchungina zarurdir. Masalan, yosh psixologiyasi o’z navbatida maktabgacha tarbiya psixologiyasi, kichik maktab yoshi psixologiyasi, o’smirlik psixologiyasi, o’spirinlik psixologiyasi, oliy maktab psixologiyasi, qarilik davri psixologiyasi-gerontoliya singari tarmoqlarga ajralishi mumkin. Hozirgi zamon psixologiya fani ko’p tarmoqli fanlar sohasi bo’lib o’z ichiga 40 dan ortiq nisbatan mustaqil tarmoqni oladi. Umumiy va ijtimoiy psixologiya boshqa psixologik fanlar uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Umuman psixologiya fan sifatida ikkita asosiy funktsiyani bajaradi: fundamental fan sifatida u psixologiya nazariyasini ishlab chiqaradi, insonlar psixikasining individual va guruhiy hamda uning ayrim fenomenlarini qonuniyatlarini aniqlaydi; amaliy fan sifatida insonlarning kundalik va kasbiy faoliyatini takomillashtirish yuzasidan tavsiyalarni ishlab chiqadi. Demak, hozirgi zamon psixologiyasi ilmiy bilimlar tizimida o’ziga xos o’ringa ega. Buni quyidagicha ifodalash mumkin. Psixologiya Pedagogika Xuquqiy bilimlar Tibbiy fanlar Texnik-fanlar falsafa Oliy nerv faoliyati fiziologiyasi Borgan sari psixologiya texnik fanlar, insonning texnik hayot faoliyati bilan o’zaro aloqasi kuchayib bormoqda. Bu aloqada ikkala tomonlama bir-birini to’ldiruvchi jihatlar mavjud. Hozirgi zamon psixologiyasi ko’pgina fanlar kesishmasida, falsafa, tabiiy, ijtimoiy va texnik fanlar o’rtasida o’rin egallagan, ular birgalikda muammolarni echishlariga qaramay, bu ularning mustaqillikdan mahrum qilmaydi, ular o’z predmeti, o’zlarining nazariy tamoyil va predmetini o’rganish yo’llariga egalar. Psixologiyada markaziy o’rinlaridan birida psixikani, uning mohiyati, kelib chiqishi, mazmuni, namoyon bo’lish shakllari, funktsiyalari va h.larni tushunish turadi. Mavzu yuzasidan nazorat savollari: 1. Psixologiya so`zining lug`aviy ma`nosi? 2. Psixologiya fanining predmeti? 3. Psixologiya qachon paydo bo`lgan? 4. Psixologiya fanining nazariy va amaliy vazifalari? 5. Psixologiya tabbiy va ilmiy fan sifatida? 6. Psixologiyaning qanday tarmoqlari mavjud? 7. Psixologiyaning falsafa tarkibidagi taraqqiyoti? 8. L.D. Stolyarenko bo`yicha psixologiyaning fan sifatidagi rivojlanishi nechta bosqichga ajratadi? 9. Psixologiyaning qanday ilmiy yo`nalishlarini bilasiz? 10. Psixologiyaning yirik ilmiy maktablari? Borgan sari psixologiya texnik fanlar, insonning texnik hayot faoliyati bilan o’zaro aloqasi kuchayib bormoqda. Bu aloqada ikkala tomonlama bir-birini to’ldiruvchi jihatlar mavjud. Hozirgi zamon psixologiyasi ko’pgina fanlar kesishmasida, falsafa, tabiiy, ijtimoiy va texnik fanlar o’rtasida o’rin egallagan, ular birgalikda muammolarni echishlariga qaramay, bu ularning mustaqillikdan mahrum qilmaydi, ular o’z predmeti, o’zlarining nazariy tamoyil va predmetini o’rganish yo’llariga egalar. Psixologiyada markaziy o’rinlaridan birida psixikani, uning mohiyati, kelib chiqishi, mazmuni, namoyon bo’lish shakllari, funktsiyalari va h.larni tushunish turadi. Mavzu yuzasidan nazorat savollari: 1. Psixologiya so`zining lug`aviy ma`nosi? 2. Psixologiya fanining predmeti? 3. Psixologiya qachon paydo bo`lgan? 4. Psixologiya fanining nazariy va amaliy vazifalari? 5. Psixologiya tabbiy va ilmiy fan sifatida? 6. Psixologiyaning qanday tarmoqlari mavjud? 7. Psixologiyaning falsafa tarkibidagi taraqqiyoti? 8. L.D. Stolyarenko bo`yicha psixologiyaning fan sifatidagi rivojlanishi nechta bosqichga ajratadi? 9. Psixologiyaning qanday ilmiy yo`nalishlarini bilasiz? 10. Psixologiyaning yirik ilmiy maktablari?