Pul bozorida muvozanat
Reja:
1.Pul tushunchasi va uning funksiyalari. Pul agregatlari
2.Pulga talabning klassik nazariyasi
3.Pulga talabning keynscha nazariyasi
Tayanch so’z va iboralar: pul, likvidlilik, pul massasi, pulga talab, pul taklifi,
pul multiplikatori, daromadlar darajasi, pulning aylanish tezligi, foiz stavkasi
8.1. Pul tushunchasi va uning funktsiyalari. Pul agregatlari.
Pul – iqtisodiyot sub’ektlari mulkining bir turi bo’lib, mulkning boshqa
turlaridan ikki xususiyatiga ko’ra farq qilad:
birinchidan, pul yuqori likvidliliklar, ya’ni qisqa muddatda, sezilarsiz sarf -
xarajatlar bilan boshqa buyumga ayirboshlanish qobiliyatiga ega;
ikkinchidan, baholar o’zgarmas bo’lgan sharoitda pul yoki hech qanday daromad
keltirmaydi, yoki uning daromadliligi darajasi boshqa mulk turlarinikidan ancha
kam. Shunga qaramasdan kishilar nima uchun mulk sifatida pulga egalik qilishga
harakat qiladilar? Bu savolga javobni pulning funktsiyalaridan topamiz.
Odatda pulning uch asosiy funksiyasi mavjud deb qaraladi.
1. To’lov vositasi (almashinuv vositasi);
2. Qiymat o’lchovi vositasi.
3.Jamg’arish (boylik to’plash) vositasi.
Umumiy ekvivalentlilik, yuqori likvidlilik xususiyatlari pulni ideal to’lov
vositasiga aylantiradi. Hozirgi zamon iqtisodiyotida to’lovlar uch yo’l bilan
amalgam oshiriladi: 1) naqd pul to’lovi; 2) bankdagi hisobvaraqlarda yozuv orqali,
ya’ni naqd bo’lmagan pul ko’chirish orqali; 3) bir shaxsning ikkinchi shaxsga
qarzdorliligini tasdiqlovchi hujjatlar( veksellar, qarz majburiyatlari) yordamida.
Qiymat o’lchovi sifatida pullar tovarlar bahosini ifodalaydi va turli tovarlar
qiymatini taqqoslash imkonini beradi.
O’z tovari uchun olgan pulini sotuvchi doim ham birdaniga ishlatvermaydi.
Shu sababga ko’ra pullar ularga o’tkazilgan qiymatni saqlab turishlari juda muhim.
Agar pul aytilgan xususiyatga ega bo’lsa, unda u boylik to’plash maqsadida
jamg’ariladi. Pulning bu funktsiyasini muqobil tarzda mulkning boshqa turlari -
obligatsiyalar, aktsiyalar, ko’chmas mulk ham bajarishi mumkin.
Rivojlangan iqtisodiyot sharoitida pulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasi
jamg’arish vositasi vazifasiga nisbatan muhimroq ao’hamiyat kasb etadi.
Pulning yuqori likvidliligi va qiymatni saqlab turishi xususiyatlar barcha
turdagi to’lov vositalarida bir xil emas. Naqd pullar va muddatsiz depozitlarning
likvidliligi djarajasi muddatli depozitlarga yoki veksellarga qaraganda yuqoriroq.
Shu sababli pul massasi likvidlilik darajasining pasayib borishi tamoyiliga
asoslangan agregatlarga bo’linadi. Rivojlangan mamlakatlarda pul massasini
aniqlashda - M1; M2; M3; M4 deb belgilanadigan pul agregatlaridan foydalaniladi.
Pul agregatlarining tarkibi va miqdori turli mamlakatlarda o’zaro farq qilish
mumkin. Quyida umumlashtirib olingan pul agregatlari tarkibini keltiramiz:
M0- bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar va tijorat banklarining Markaziy
bankdagi rezervlari;
M1 = M0 + muddatsiz depozitlar, yo’l cheklari va boshqalar;
M2 =M1 + (miqdori va muddati cheklangan) muddatli depozitlar va
boshqalar ;
M3 = M2+(miqdori va muddati cheklanmagan) muddatli depozitlar va
boshqalar”*
* Саидова Г., Шадыбаев Т. Макроэкономика Т., ИПАК «Шарк» 2003, 34 -с..
Makroiqtisodiy tahlilda M1 va M2 pul agregatlari eng ko’p foydalaniladi. Pul
agregatlarining dinamikasi turli sabablarga bog’liq. Masalan, daromadlarning
oshishi natijasida M1ga talab tezroq o’ssa, foiz stavkasining o’sishi natijasida M2 va
M3ga talab M1ga nisbatan tezroq o’sadi.
8.2. Pul taklifi. Bank multiplikatori.
Pul taklifi (Ms) o’z ichiga bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar (S) va zarur
bo’lganda (D) iqtisodiy agentlar bitimlar uchun ishlatishi mumkin bo’lgan
depozitlarni oladi:
Ms = S+D.
Aksariyat mamlakatlarda davlat pul chiqarishda monopol huquqqa ega.. Uni
amalga oshirish huquqi nisbatan mustaqil muassasa Markaziy bank ixtiyorida.
“Markaziy bank O’zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to’lov vositasi sifatida
banknotlar va tangalar ko’rinishidagi pul belgilarini muomalaga chiqarish mutlaq
huquqiga ega”*. Ammo pul taklifini ko’paytirish imkoniga yoki pul yaratish
qobiliyatiga tijorat banklari ham ega. Ular kreditlar bera borib, to’lov vositalari
emissiyasini yoki kredit multiplikatsiyasini amalga oshiradi. Masalan, A bankning
depoziti 2000 so’mga o’sgan bo’lsa, zahira normasi 20 % ga teng bo’lganda (zahira
normasi – tijorat banklar depozitlarining ma’lum qismini Markaziy bankda saqlab
turish normasi), u 400 so’mni Markaziy bankda zahiralab, qolgan 1600 so’mni
qarzga beradi. Shunday qilib, A bank pul taklifini 1600 so’mga ko’paytiradi va u
endi 2000+1600=3600 so’mni tashkil etadi. Ya’ni, omonatchilarning depozitlardagi
2000 so’mdan tashqari yana 1600 so’m qarz oluvchilar qo’lida qoladi. Agar, 1600
so’m yana banka tushsa, (masalan, B bankka) unda 20 % ga teng bo’lgan zahira
normasida u 320 so’mni zahirada qoldirib, 1280 so’mni kreditga beradi hamda shu
miqdorda pul taklifini oshiradi. Kredit berishning bu jarayoni so’nggi pul birligidan
foydalanishga qadar davom etadi. Yakuniy hisob kitob bank depozitlari jami 10000
* Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки тўғрисида”ги Қонуни,
1995йил. 21 декабрь / Ўзбекистон банк тизимини ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш бўйича қонунчилик
ҳужжатлари тўплами.Т.: Ўзбекистон, 2003., 18-.б.
so’mga ko’payganligini ko’rsatadi. Bu jarayonni formula ko’rinishida quyidagicha
yozishimiz mumkin:
M = (1/ rr ) x D
Bunda: M- pul taklifi hajmi; rr – majburiy zahiralash normasi ;
D - dastlabki depozit.
Keltirilgan formuladan ko’rinib rr koeffitsentiga bog’liq bo’lib, uni
bankturibdiki, pul taklifi 1/ multiplikatori yoki pul ekspansiyasi multiplikatori, deb
ataladi. U ushbu bank zahiralar normasida ortiqcha zahiralarning bir pul birligi bilan
yaratilishi mumkin bo’lgan yangi kredit pullarining eng ko’p miqdorini bildiradi.
8.3. Pul taklifining kengaytirilgan modeli, pul multiplikatori.
Pul taklifining umumlashma modeli Markaziy bankning pul taklifidagi roli
hamda pulning bir qismini depozitlardan naqd pullarga oqib o’tishni hisobga olgan
holda yoziladi. Bu model bir qator yangi o’zgaruvchilarni o’z ichiga oladi.Bular:
- pul bazasi (rezerv pullar, yuqori quvvatli pullar) – bank tizimidan
tashqaridagi naqd pullar va tijorat banklari Markaziy bankda saqlaydigan depozitlar
summasi;
- deponentlash koeffitsienti - Cr = S/ D
Pul bazasini MV va bank rezervlarini R deb belgilasak,
MV=C+R.
Pul taklifining kengaytirilgan modelini iuyidagicha yozish mumkin:
Cr +1
Ms =------------- · MB yoki Ms = m · MB
Cr + rr
(Cr +1)/ (Cr + rr) nisbat pul multiplikatori deb yuritilib bir so’mlik
pul bazasi hisobiga necha so’mlik pul taklifi yuzaga kelishini ko’rsatadi. Pul
multiplikatorini – pul taklifining pul bazasiga nisbati ko’rinishida yozish mumkin:
Ms S+D S/ D + D/ D Cr + 1
m = ------------ = ----------- = ------------------- = --------------
MB C+R S/ D + R / D Cr +rr
Cr miqdori – aholining o’z mablag’larini naqd pullar va depozitlar o’rtasida
qanday proportsiyada saqlashni tanlashga bog’liq.
rr = R / D miqdori esa – aholining nafaqat Markaziy Bank belgilab bergan
majburiy rezerv normasiga, balki tijorat banklari saqlab turishni mo’ljallanayotgan
ortiqcha rezerv miqdoriga ham bog’liq.
Demak, pul taklifi pul bazasi va pul multiplikatori miqdoriga bog’liq ekan. Pul
multiplikatori pul bazasining bir miqdorga oshishi natijasida pul taklifi qanday
o’zgarishini ko’rsatadi.
Markaziy bank pul taklifini avvalambor, pul bazasiga ta’sir etish yo’li bilan
tartibga soladi.
Mamlakatda pul miqdori ko’payadi, agar:
-pul bazasi o’ssa;
- majburiy zahiralash normasi pasaytirilsa;
- tijorat banklarining ortiqcha rezervlari kamaysa;
-naqd pullarningn depozitlar umumiy summasiga nisbati pasaysa.
8.4. Pulga talabning klassik va keynscha nazariyalari.
Pulning miqdoriy nazariyasi pulga bo’lgan talabni almashinuv tenglamasi
yordamida aniqlaydi:
M · V = P · Y
Bu erda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi;
P – baholar darajasi (baho indeksi); Y – real YaIM.
Pulning aylanish tezligi, iqtisodiyotda bitimlar tarkibi nisbatan barqaror
bo’lganligi uchun ham doimiy kattalik deb qabul qilinadi. Ammo bank tizimiga
hisob-kitoblarni tezlashtiruvchi texnik vositalar joriy qilinishi natijasida u o’zgarishi
mumkin. V doimiy bo’lgan sharoitda almashtirish tenglamasi quyidagicha bo’ladi:
M · V* = P · Y (Fisher tenglamasi), bundan:
P · Y
M= -----------
V*
P · Y – nominal YaIM miqdorini bildirishini va doimiy miqdorligini hisobga
olsak, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori ishlab chiqarilayotgan tovarlar va
xizmatlar miqdori va ularning bahosi o’zgarishlariga, boshqacha aytganda, nominal
YaIM o’zgarishiga bog’liq. Muomaladagi pul massasining o’zgarishi, klassik
nazariyaga ko’ra, Y sekin o’zgarishi tufayli asosan baholar darajasiga ta’sir
ko’rsatadi. Bu holat “pulning neytralligi” nomini olgan.
Monetaristlar qoidasiga ko’ra hukumat pul massasining o’sish sur’atini, real
YaMMning o’rtacha o’sish sur’ati darajasida ta’minlab tursalar iqtisodiyotda
baholar darajasi barqaror bo’ladi.
Fisher tenglamasidan tashqari bu tenglamaning boshqa bir shakli Kembrij
tenglamasidan ham keng foydalaniladi:
M=k*PY
Bu erda: k= 1/V – pulning aylanish tezligiga teskari miqdor.
k - koeffitsientni nominal pul miqdori (M)ning daromadlar (P·Y)dagi ulushini
ko’rsatadi.
Kembrij tenglamasi turli darajada daromadli bo’lgan turlicha moliyaviy
aktivlar mavjudligini va daromadni ularning qaysi biri ko’rinishida saqlashni tanlash
imkoniyati mavjudligini ko’zda tutadi.
Pulga real talab quyidagi ko’rinishda hisoblanadi:
(M/P) D = k Y
Bu erda: M/R – “real pul qoldig’i”, “pul mablag’larining real zahirasi” deb
nomlanadi.
Pulga talabning keynscha nazariyasi.
Pulga talabning Keyns nazariyasi, likvidlilikning afzalligi nazariyasi, pulni
naqd ko’rinishda saqlashga kishilarni undovchi uch sababni ajratib ko’rsatadi:
1. transaktsion sabab (joriy bitimlar uchun naqd pulga talab);
2. ehtiyotkorlik sababli (ko’zda tutilmagan holatlar uchun ma’lum miqdorda
naqd pullarni saqlash);
3. spekulyativ sabab (foyda olish maqsadida qimmatli qog’ozlar sotib olish
uchun pulga talab).
Spekulyativ sabab foiz stavkasi bilan obligatsiyalar kursi o’rtasidagi teskari
bog’liqlikka asoslanadi. Agar foiz stavkasi ko’tarilsa, obligatsiyalar bahosi pasayadi,
ularga talab esa oshadi. Bu esa o’z navbatida, naqd pul zahiralarining qisqarishiga
hamda naqd pullarga talabning pasayishiga olib keladi.
Pul likvidlilik xususiyatiga ega bo’lganligi uchun ham aholi uni saqlashni afzal
biladi. Likvidlilikning afzalligi nazariyasi ko’rsatadiki pulga bo’lgan talab miqdori
foiz stavkasiga bog’liq. Foiz stavkasi naqd pul vositalarini qo’lda ushlab turishning
muqobil xarajatlari miqdorini, ya’ni, siz foiz olib kelmaydigan naqd pullarni qo’lda
ushlab turgan sharoitda yo’qotadigan pul miqdorini bildiradi. Nonning narxi non
talabi miqdoriga ta’sir qilganidek, naqd pullarni qo’lda ushlab turish miqdori ham
pul zahiralariga talab miqdoriga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun foiz stavkasi
oshganda, insonlar boyliklarini naqd pul shaklida kamroq ushlab turishga harakat
qiladi.
Real pul zahiralariga talab funktsiyasini quyidagi ko’rinishda yozamiz:
M/R = f(R)
Bu tenglama ko’rsatayaptiki, pulga bo’lgan talab miqdori foiz stavkasi
funktsiyasi ekan. Grafikda foiz stavkasi va real pul zahiralari miqdoriga talab teskari
bog’liklikka ega ekanligi ko’rinadi. Chunki, yuqori foiz stavkasi pulga talab
miqdorining kamayishini ko’rsatadi
Klassik va keynschilarga xos yondashuvlarni umumlashtirib, pulga talabning
quyidagi omillarini ajratib ko’rsatish mumkin:
1) daromadlar darajasi;
2) pulning aylanish tezligi;
3) foiz stavkasi.
Agar klassik nazariya pulga talabni asosan, real daromad hajmi bilan bog’lasa,
keynschilarda esa pulga talab asosan, foiz stavkasiga bog’liq deb hisoblanadi.
R
Md=f(R)
M/R
8.1-chizma. Pulga talab grafigi
Pulning aylanish tezligini hisobga olmaganda, real pul qoldig’iga talab
formulasi quyidagicha bo’ladi:
(M/P) D =f (R, Y);
Bu erda: R – foiz stavkasi; Y – real daromad.
Chiziqli bog’liqlikni e’tiborga olsak, quyidagicha formula hosil bo’ladi:
(M/P)D = kY - hR
Bu erda: k va h – pulga talabning daromadlar va foiz stavkasiga ta’sirchanligini
ifodalovchi koeffitsientlar; k – foiz stavkasi (real foiz stavkasi).
Real foiz stavkasi nominal foiz stavkasidan inflyatsiya sur’atini ayirib topiladi.
Daromad darajasining o’zgarishi foiz stavkasi o’zgarmas bo’lgan sharoitda
ham pulga talabning ko’payishiga olib keladi. Bu grafikda pulga talab egri
chizig’ining siljishi ko’rinishida namoyon bo’ladi.
8.5. Pul bozorida muvozanat
Pul bozori modeli pulga talab va taklifni birlashtiradi. Dastlab, soddalik uchun
pul taklifi Markaziy Bank tomonidan nazorat qilinadi va (M/P)s darajasida qayd
qilingan deb olamiz.
Agarda M -pul taklifini, P-narxlar darajasini bildirsa, M*/P* pul vositalarining
real zahirasi miqdorini ko’rsatadi.
(M/P) s = M*/P*
Bu erda: M - pul taklifi darajasini bildiradi;
P – baholar darajasi (ushbu modelda ekzogen o’zgaruvchi )ni ko’rsatadi.
18-chizma real pul taklifi miqdoridagi foiz stavkasiga bog’liq bo’lmagan
vaziyatni ko’rsatadi. Shuning uchun real pul vositalari taklifi grafikda
ko’rsatayotganimizdek vertikal chiziq ko’rinishiga ega bo’ladi. Bu holat foiz
stavkasi qanchalik o’zgarishiga qaramasdan real pul taklifi miqdori o’zgarmasdan
qolgan vaziyatni aks ettiradi.
Baholar darajasini ham barqaror deb qabul qilamiz. Bu holatda real pul taklifi
M*/P* ga teng va grafikda Ms to’g’ri chiziq ko’rinishiga ega bo’ladi.
Pul talabi berilgan daromad darajasida foiz stavkasiga teskari proportsional egri
chiziq ko’rinishiga ega. Muvozanat nuqtasida pul talabi va taklifi o’zaro teng, (19-
chizma).
O’zgarib turuvchi foiz stavkasi pul bozorini muvozanatda ushlab turadi. Foiz
stavkasining o’zgarishi natijasida iqtisodiy agentlar o’z aktivlari tarkibini
o’zgartirgani tufayli pul bozorida muvozanatga erishish uchun vaziyatga ta’sir etib
uni o’zgartirish zarur va mumkindir. Agar R juda yuqori bo’lsa, pul taklifi unga
bo’lgan talabdan yuqori bo’ladi. Iqtisodiy agentlar o’zlarida to’planib qolgan
ortiqcha naqd pullarni aktsiya va obligatsiyalarga aylantirib, ulardan qutilishga
intilishadi.
R R
Ms
Ms Re
MD
M*/P* M/P M*/P* M/P
2-chizma. Real pul vositalari zahi- 3-chizma. Pul bozorida muvozanat
rasi taklifi grafigi modeli
Yuqori foiz stavkasi, ta’kidlanganidek, obligatsiyalar kursining pastroq
darajasiga mos keladi. Shu sababli, arzon obligatsiyalarni (kelajakda foiz stavkasi
pasayishi oqibatida ular kursi o’sishini ko’zda tutib) sotib olish foydali bo’ladi.
Banklar, Ms> Md bo’lgani uchun foiz stavkasini pasaytira boshlaydi. Asta-
sekin iqtisodiy agentlar o’z avtivlari tarkibini o’zgartirishi va banklar tomonidan foiz
stavkasining o’zgartirilishi oqibatida pul bozorida muvozanat tiklanadi. Foiz
stavkasi pasayib ketgan holatda teskari jarayon ro’y beradi.
R Ms2 Ms1
R Ms
R2
R2 M2d(Y2)
R1 M1d(Y1) R1 Md
M*/P* M/P M*2/P* M*1/P* M/P
4-chizma. Daromadlar darajasining 5- Pul taklifining kamayishi
oshishi natijasida pulga natijasida pul bozorida muvo-
talabning o’zgarishi. zanatning o’zgarishi.
Foiz stavkasi va pul massasi muvozanatli darajasining o’zgarib turishi pul
bozorining ekzogen o’zgaruvchilari – daromadlar darajasi va pul taklifining
o’zgarishi natijasida ham ro’y beradi.
Grafik ko’rinishda, bu, pul talabi va pul taklifi egri chiziqlarining siljishi
sifatida namoyon bo’ladi (20, 21 chizmalar).
Daromadlar darajasining Y1dan Y2ga qadar o’sishi (20-chizma) pulga talabni
M1d dan M2d gacha oshishiga va foiz stavkasini R1dan R2ga qadar ko’tarilishiga
olib keladi.Pul taklifining kamayishi ham foiz stavkasining ko’tarilishiga va
muvozanat nuqtasining o’zgarishiga olib keladi.
Pul bozorida muvozanatni o’rnatish va saqlab turish mexanizmi qimmatli
qog’ozlar bozori rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida muvafaqqiyatli amal
qiladi. Pul bozoridagi muvozanat tovarlar va xizmatlar bozoridagi muvozanat
singari makroiqtisodiy muvozanatning muhim tarkibiy qismidir.