PUL ISLOHOTLARI VA UNI MUOMALASINI BARQARORLASHTIRISHDAGI O‘RNI REJA: KIRISH ASOSIY QISM: 1. Pul islohotlari va uning elementlari. 2. O‘zbekiston Respublikasida pul islohotlarini amalga oshirish prinsiplari. 3. O‘zbekistonda milliy valyutani barqarorligini ta’minlashda pul islohotining o’rni. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Har bir davlat o‘zining pul tizimiga ega bo‘lganidek O‘zbekiston mustaqil pul tizimiga ega. Respublikamizda mustakil pul tizimini tashkil topishining I-bosqichi 1992-yilni noyabr oyida «so‘m-ko‘pon» larni muomilaga chiqarilishi hisoblanadi. Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994-yilning 1-iyulidan muomilagacha milliy valyuta «so‘m»ni chiqarilishidir. O‘zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo‘lmish so‘m jamiyat manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bo‘lmagan vazifa. O‘zbekistonning o‘z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o‘tishda O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo‘lishini taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo‘lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo‘lishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov – «bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obruli valyutaga aylantirishdir u, yuksak va katta kuchga ega bo‘lishi lozim»  - degan edi. Respublikamiz birinchi Prezidentining 2005-yil 5-avgustdagi PK-147 sonli «Banklardagi  depozit  xisob varaqalaridan naqd pul tulovlarini uzliksiz ta’minlash to‘g‘risida» gi qarori asosida  banklarga bo‘lgan ishonchning ta’minlanishi natijasida 2005-yil yanvar - iyul oyida bank kassalariga tushgan o‘rtacha oylik naqd  pul tushumlari 344 mlrd. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, maskur qaror qabul qilingandan so‘ng avgust – dekabr  oylarida bu ko‘rsatkich 515 mlrd. so‘mni tashkil qildi yoki 49,7 % ga oshdi. Agar 1996-2002-yillar mobaynida naqd pullarning bank kassalariga qaytishi 80-93 foiz oralig’ida bo‘lgan bo‘lsa, bu kursatkich 2005-yilda 96,3 foizni tashkil etdi. Xususan, 2005-yilda bank kassalariga tushgan naqd pullar 2004-yilga nisbatan 38,6  foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga oshdi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, hozirgi kunda milliy valyuta tizimini rivojalantirish dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib kelmoqda. Chunki milliy valyutaning rivojini ta’minlash, uning barqarorligini oshirish mamlakat iqtisodiyotida, shuningdek, uning rivoji va davlatlararo o‘z o‘rniga ega bo‘lishida juda muhim hisoblanadi. Shundan kelib chiqib yurtimizda ham milliy valyutani rivojlantirishda bir qator islohotlar amalga oshirildi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan milliy valutani mustahkamlash maqsadida ishlab chiqilgan qator dasturlar izchil amalga oshirildi. Hususan, 1994-yilning 1-iyulida milliy valyutamiz so‘mni muomilaga kiritilishi buning yaqqol dalili bo‘la oladi. Davlatimiz birinchi prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, milliy valuta kuchli bo‘lgan taqdirdagina iqtisodiyot izchil rivojlanadi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, oqilona pul-kredit siyosati samarasida iqtisodiyotimiz jadal rivojlanmoqda, milliy valyutamizning barqarorligi mustahkamlanmoqda. Bu esa o‘zbek so‘mining mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligining ishonchli kafolatiga aylanganining amaldagi yaqqol tasdig’idir. Milliy valyuta to‘g’rida so‘z borar ekan avvalo pul va uning kelib chiqishi haqida qisqacha o‘rganib chiqish o‘rinli boladi. ASOSIY QISM: 1. Pul islohotlari va uning elementlari. Pul – bozor tizimining universal va eng likvidli iqtisodiy vositasi sifatida iqtisodiy o‘lchov, muomala va jamg‘arish funksiyalarini bajaradi. Pul uzoq zamonlardan beri odamlarga ma’lum. Pulning kelib chiqishi turli nazariyotchilar tomonidan Tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan bog’liq holda tushuntiriladi. Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy konsepsiyalari mavjud bo‘lib, ular orasida ratsionalistik va evolutsion konsepsiyalar muhim o‘rin tutadi. Ratsionalistik konsepsiya pulning kelib chiqishini kishilar o‘rtasidagi bitim, kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash chog’ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin bo‘lishiga asoslanadi. Pulning o‘zaro kelishuv sifatida amal qilishi to‘g’risidagi mazkur g’oya XVΙΙΙ asrning oxirigacha hukm surdi. Pulning kelib chiqishiga subyektiv psixologik yondashuv ko‘plab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning qarashlarida ham uchrab turadi. Masalan, P.Samuelson pulni sun’iy ijtimoiy shartlilik sifatida belgilaydi. Amerikalik iqtisodchi J.K.Gelbreyt pulning vazifasini qimmatbaho metallar va boshqa predmetlarga biriktirib qo‘yilishi – kishilar o‘rtasidagi kelishuv mahsuli, deb hisoblaydi. Bu qoida ingliz iqtisodchisi J.Xiks tomonidan quyidagi shaklda ta’riflangan: “Pul – bu pul sifatida foydalanuvchi barcha narsalardir”1 shunday qilib, ularning fikricha, pul – kishilar o‘rtasidagi kelishuv mahsulidir. Pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko‘ra, ular ijtimoiy mehnat taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin. Pul inson kashfiyoti bo‘lib, u juda qadimdan ma`lum. Pulning taqdiri ayirboshlashga borib taqaladi. Insonning yana bir muhim kashfiyoti bo‘lgan ayirboshlash va uning rivoji pulni yuzaga keltirgan. Pul birdaniga hozirgi shakliga aylangani yo‘q. Bu uzoq davom etgan taraqqiyot natijasidir. Ayirboshlash boshida bevosita tarzda amalga oshgan, ya`ni tovar bevosita tovarga almashilgan. Bu jarayon kengayishi bilan vositachilik zaruriyati tug’iladi, uning oddiy shakllari murakkablashib, pulning va uning hozirgi holatining paydo bo‘lishiga olib keladi. Pulning paydo bo‘lishidagi keyingi davr metall pullar bulib, bunda kumush va oltin yetakchilik qilgan. Aytaylik, Buyuk Britaniya pul birligi funt sterlingning ma`nosi bir funt kumushni anglatadi. Rossiya pul birligi rubl kumushning bo‘lagi, bo‘lingan qismi ma`nosini bildiradi. Dollar va taller ham "tahler", ya’ni katta kumush tangalar degan ma`noni beradi. Pulning eng keyingi ko‘rinishi qog’oz pullar bulib, buning ham tarixi katta. Bundan oldin monetalar yuzaga keladi. Bu metall pullar bo‘lagi bo‘lib, mis, bronza, kumush, oltin monetalar bosilib chiqarilgan. Moneta so‘zi yunonlarning monastir nomidan kelib chiqib, bunda tangalar yasalgan. Moneta tangalar barcha mamlakatlarga tarqalib ketgan. — monetaning paydo bo‘lishi savdoda mayda pul zarurligidan kelib chiqadi. Moneta — og’irligi belgilangan, qadri muhrlangan metall bo‘lagidir. Har bir mamlakat o‘zining puliga egadir. Chunonchi, dollar, funt sterling bir necha mamlakatlarning puli bo‘lib xizmat qiladi. Lekin ularning qadri-qiymati bir xil emas. AQSh, Kanada, Avstraliya dollarining qiymat miqdori farqlanadi. Shuningdek, O‘zbekiston va Qirg’iziston so‘mlari ham bir xil emas. Pul birliklari paydo bo‘lganda ma`lum miqdorga qadr-qiymat asos qilib belgilangan. Milliy pullarning qadrliligi, boshqa pullarga nisbatan qiyosiy miqdori doimo o‘zgarib turadi. Chunki, bu iqtisodiyotdagi ko‘p tomonlar, hatto siyosiy o‘zgarishlar, mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar kabi ta`sirlar natijasidir. Milliy pul yagona to‘lov vositasi hisoblanadi, uning qadri, ya’ni xarid qurbi mavjud. Pul birligining xarid qurbini kerakli tovarlarni ko‘paytirish yo‘li bilan ta’minlanadi. Milliy pul muayyan mamlakatga tegishli bo‘lib, shu yerda muomalada bo‘ladi, uni himoyalovchi belgilari bor, bir pul boshqasidan ko‘rinishi bilan farqlanadi, o‘ziga xos kupyura, tanga va chaqa pullardan iborat bo‘ladi, pul birligining xarid qobiliyati bir xil bo‘ladi. Milliy pul naqd va naqd bo‘lmagan pul shakliga ega, bu faol va sust pullardan iborat, uning ma’lum massasi (miqdori) muomalada yuradi. Iqtisodiyotning pul bilan ta’minlanishini uning monetizatsiya darajasini bildiradi. Bu darajaning qandayligini pul muomalasi qonuni belgilab beradiki, unga binoan muayyan vaqtda muomalada bo‘ladigan pul miqdori jami sotiladigan tovarlar narxining summasi va pul aylanmasining (harakatining) tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Qancha pul zarurligi, bu pulga talab bo‘lib, buni oldi- sotdi ko‘lami, olibsotarlik ishlari miqyosi, har ehtimolga qarshi pulga ega bo‘lish ishtiyoqi va pulning naqadar tez qo‘ldan-qo‘lga o‘tib aylanib turishini yuzaga keltiradi. Pulga talabni hamma subyektlar bildirsa-da, biroq ularning taklifi davlat nomidan ishlovchi Markaziy bank qo‘lida bo‘ladi. Pul muomalasi –bu tovarlar aylanishiga hamda notovar tusidagito‘lovlar vahisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar va unga tenglashtirilgan aktivlarning harakatidir. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar, akkreditivlar, to‘lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati, deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo‘lgan pul massasi ularni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. Pul muomalasi o‘ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Muomalani ta’minlash uchun zarur bo‘lgan pul miqdori quyidagilarga bog‘liq: 1. Muayyan davrda, aytaylik, bir yil davomida sotilishi lozim bo‘lgan tovarlar summasiga. Tovarlar qancha ko‘p bo‘lsa va narxi baland bo‘lsa, ularni sotish va sotib olish uchun shuncha ko‘p pul birligi talab qilinadi. 2. Pul birligining aylanish tezligiga. Pul bir xil bo‘lmagan tezlik bilan aylanadi. Bu ko‘p omillarga, jumladan ular xizmat qilayotgan tovarlar turiga bog‘liq. 3. Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori puldan to‘lov vositasi sifatida foydalanishga ham bog‘liq. Ko‘pincha tovarlar qarzga sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to‘lanadi. Demak, zarur pul miqdori shunga muvofiq miqdorda kamayadi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to‘lash vaqti boshlanadi. Bu pulga ehtiyojni ko‘paytiradi. Muomalada bo‘lgan pul birligi miqdorining tovarlar narxi summasidan oshib ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning paydo bo‘lishi pulning qadrsizlanishi, ya’ni inflatsiyani bildiradi. Milliy iqtisodiyotda davlatning, tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassasalarning majburiyatlari pul sifatida foydalanadi. Pul operatsiyalarining asosiy ko‘pchilik qismi naqd pulsiz, cheklar, plastik kartochkalar va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli muomalada bo‘lgan pul miqdorini hisoblash uchun M1...Mn pul agregatlari yoki tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi. Bizning respublikamizda umumiy pul miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida hisoblanadi: Mo – naqd pullar; M1 = Mo + tegishli hisob varaqalaridagi pul qoldiqlari, mahalliy budjetlar mablag‘lari, budjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag‘lari; M2 = M1 + xalq (jamg‘arma) banklaridagi muddat omonatlar; M3 = M2 + chiqarilayotgan sertifikatlar + aniq maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari. Barcha pul agregatlari yig‘indisi yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifini tashkil qiladi. Pulning tarkibiy qismlarida naqd pullar – metall va qog‘oz pullardan iborat bo‘ladi. Naqd pullar bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarda umumiy pul massasining 5–7 foizni, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan Mustaqil Hamdo‘stlik Davlatlarida 30–35 foizni tashkil qiladi. Pulga talab – bu bitimlar uchun (Pt) va aktivlar tomonidan pulga talab (Pa) ni o‘z ichiga oladi. Aholi o‘zlarining hisoblariga navbatdagi pul oqimi kelib tushguncha, kundalik ehtiyojlari uchun qo‘llarida yetarli pulga ega bo‘lishi zarur. Korxonalarga ish haqi to‘lash, material, yoqilg‘i sotib olish va shu kabilar uchun pul kerak bo‘ladi. Shu barcha maqsadlar uchun zarur bo‘lgan pul bitim uchun pulga talab deyiladi. Bitim uchun zarur bo‘lgan pul miqdori nominal yalpi milliy mahsulot (YAMM) hajmi bilan aniqlanadi, ya’ni u nominal YAMMga mutanosib ravishda o‘zgaradi. Aholi va korxonalarga ikki holda bitim uchun ko‘proq pul talab qilinadi: narxlar o‘sganda va ishlab chiqarish hajmi ko‘payganda. Pulning vazifalari va mohiyati Kishilar o‘zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan, korporatsiya aksiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turishi mumkin. Demak, aktivlar tomonidan pulga talab ham mavjud bo‘ladi. Aktivlar tomonidan pulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi. Foiz stavkasi past bo‘lsa, kishilar ko‘proq miqdordagi naqd pulga egalik qilishni afzal ko‘radi. Aksincha, foiz yuqori bo‘lganda, pulni ushlab turish foydasiz va aktivlar shaklidagi pul miqdori ko‘payadi. Shunday qilib, pulga bo‘lgan umumiy talab, aktivlar tomonidan pulga bo‘lgan talab va bitim uchun pulga bo‘lgan talabning miqdori bilan aniqlanadi. Pul quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. qiymat o‘lchovi. Bunda pul umumiy ekvivalent bo‘lgan tovar bo‘lib, o‘zida mehnatni mujassamlashtiradi va shu sabab tovar qiymatini o‘lchay oladi; 2. muomala vositasi. Bunda pul oldi-sotdida ishlatiladi. Pul yordamida tovarni xarid etish, pulga tovar ayirboshlash yuz beradi; 2. jamg‘arma vositasi – bu pulning jamlangan boylik shakliga kirib, o‘z egasiuchun kerak bo‘lganda xarid etish vositasi bo‘lib xizmat qila olishidir. Hozirgi kunda elektron pullar o‘tkazmalari keng rivojlanmoqda. Sanoqli soniyalarda jo‘natmalar dunyoning ko‘rsatilgan manzillariga yetkazilmoqda. Bu aholi uchun qulayliklar tug‘diradi. Pul islohoti o‘tkazish yo‘llari: deflyatsiya – muomaladagi pul miqdorini ortiqcha pul belgilarini iste’moldanchiqarish yo‘li orqali kamaytirish; denominatsiya – pul belgilari qiymatining o‘zgarishi va ma’lum nisbatda yangiyirik pul birligiga almashtirilishi; nullifikatsiya – eski pul belgilarini muomaladan olish va ozroq miqdordayangilarini chiqarish; revalvatsiya – milliy pul birligi qiymatining rasmiy tartibda chet el valutasi yokiqimmatbaho metallga nisbatan ko‘tarilishi; devalvatsiya – mamlakat savdo va to‘lov balansining keskin yomonlashuvi, valutarezervining holdan toyishi, xalqaro valuta bozorlarida milliy valuta kursining pasayishi bilan bog‘liq holda pul birligi qiymatining rasmiy tartibda chet el valutasi yoki qimmatbaho metallga nisbatan pasaytirilishi. Pul bozorida makroiqtisodiy muvozanatni saqlashda Markaziy bank muhim o‘rin tutadi. Shu bois o‘quvchilarga bu borada to‘laqonli axborotga ega bo‘lishlari uchun 2021-yil 21-dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonunidan misollar keltirishni lozim topdik. 33-modda. Markaziy bankning pul belgilarini chiqarishdagi vakolatlari. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to‘lov vositasi sifatida banknotlar va tangalar ko‘rinishidagi pul belgilarini muomalaga chiqarishda mutlaq huquqqa ega. Ularni qalbakilashtirish va noqonuniy tarzda tayyorlash qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Muomalada bo‘lgan banknotlar va tangalar Markaziy bankning qat’iy majburiyatlari hisoblanadi va uning jamiki aktivlari bilan ta’minlanadi. Markaziy bank yo‘q qilib yuborilgan, yo‘qotilgan, qalbaki, yasama va qonuniy kuchini yo‘qotgan banknotlar va tangalarning o‘rnini qoplamaydi. Markaziy bank banknotlar va tangalarning namunalarini, shuningdek ularning dizaynini Oliy Majlis Senatining Kengashi bilan kelishgan holda tasdiqlaydi. Banknot va tangalarning dizayni Markaziy bankning mulki hisoblanadi. Markaziy bank yangi namunalardagi banknot va tangalar muomalaga chiqarilishi to‘g‘risidagi axborotni, shuningdek ularning tavsifini ommaviy axborot vositalarida e’lon qiladi. Markaziy bank va u vakolat bergan banklar talabga ko‘ra bir nominal qiymatdagi banknot va tangalarni boshqasiga hech qanday to‘lovsiz yoki vositachilik haqisiz ayirboshlab beradi. 34-modda. Pul belgilarini tayyorlash va saqlash. Markaziy bank banknotlar bosilishi va tangalar zarb qilinishi, muomalaga chiqarilmagan pul belgilari saqlanishini, shuningdek bosma qoliplar va bo‘yoqlar saqlanishi hamda yo‘q qilinishini ta’minlaydi, naqd pullarni saqlash, tashish va inkasso qilish, shuningdek ularni yo‘q qilib yuborish qoidalarini belgilaydi. 35-modda. Muomaladagi pul belgilaridan foydalanishga qo‘yiladigan talablar. Markaziy bank muomalaga chiqargan banknot va tangalar O‘zbekiston Respublikasining butun hududida to‘lovlarning barcha turlarida yozilgan qiymati bo‘yicha qabul qilinishi, shuningdek hisobvaraqqa, omonatga o‘tkazish va jo‘natma sifatida o‘tkazish uchun qabul qilinishi majburiydir. 36-modda. To‘lovlarni amalga oshirish. To‘lovlar O‘zbekiston Respublikasi hududida naqd pul bilan yoki naqd pulsiz hisob-kitoblar ko‘rinishida amalga oshiriladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar O‘zbekiston Respublikasi hududida banklar orqali amalga oshiriladi. Markaziy bank naqd pulsiz hisob-kitoblar shakllari va qoidalarini belgilaydi. Markaziy bank yuridik shaxslarning kassa operatsiyalarini amalga oshirish tartibini belgilaydi. 38-modda. Naqd pul mablag‘larini muomalaga chiqarish. Naqd pul mablag‘larini muomalaga chiqarish va qaytarib olishni faqat Markaziy bank amalga oshiradi. 39-modda. Pul belgilarini muomaladan qaytarib olish. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi hududida har qanday banknot va tangalarni muomaladan qaytarib olishga haqli. Bunga Markaziy bankning ayirboshlash tartibi va muddati ko‘rsatilgan normativ hujjat asos bo‘lib xizmat qilishi kerak, ayirboshlash muddati bir yildan kam bo‘lishi mumkin emas. Markaziy bank ayirboshlash uchun belgilagan muddat tugaganida ayirboshlanishi kerak bo‘lgan banknot va tangalar qonuniy to‘lov vositasi sifatidagi o‘z kuchini yo‘qotadi. O‘zbekiston Respublikasida 2021-yilning 1-iyunidan boshlab respublika milliy valutasi «so‘m» muomalaga kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 so‘ngra 200, 500 va 1000 so‘mlik kupuralar hamda 1, 3, 5, 10, 20 va 50 «tiyin»lar va 5, 10, 25, 50, 100 so‘mlik tangalar chiqardi. O‘zbekiston Respublikasining barcha hududlarida hisob-kitoblar, to‘lovlar, respublika rezidentlari va norezidentlari, yuridik va xususiy shaxslar o‘rtasidagi muomalalar, albatta, milliy valuta – «so‘m"da amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yilgan. Iqtisodiyotda pulning likvidligi muhim o‘rin tutadi. Pulning likvidligi uning muomala sifatida hamma narsaga tez va hech bir to‘siqsiz ayirboshlanishidir. Puldan boshqa likvidli aktivlar ham bor, lekin ular likvidlik jihatdan pulga tenglasha olmaydi. Sababi pul hech bir xarajatsiz xohlagan paytda xohlagan narsaga ayirboshlanishi mumkin. Bino, javohir yoki transport vositasi boshqa narsaga ayirboshlanishi uchun u sotilishi kerak, bu ko‘p vaqt va xarajatni talab qiladi. Milliy pul –bu muayyan mamlakatda muomalada yuruvchi va tanho to‘lov vositasi deb qabul qilingan puldir. Hozirgi iqtisodiyotda tovar shaklidagi pul qo‘llanilmaydi deyish mumkin. Ularning o‘rniga qog‘oz va elektron pullar qo‘llaniladi. Qog‘oz pullar dekretlangan. Yuqoridagi 39-moddaga muvofiq, davlat tomonidan pul deb e’lon qilingan maxsus belgilari bor qog‘ozlardir. Qog‘oz pullar kupura shaklida hamda tangalar sifatida chiqarilishini yuqoridagi ma’lumotlardan bilib oldik. Milliy pul yagona to‘lov vositasi hisoblanadi. U 12 ta himoya belgilariga ega. Himoya belgilari uni qalbakilashtirishning oldini oladi. Pullar muomala qilish jihatidan naqd va naqd bo‘lmagan pullarga ajraladi. Naqd pullar – bu aholi qo‘lida aniq moddiy shakldagi qog‘oz vatanga pullarbo‘lib, ular qo‘ldan qo‘lga o‘tib yuradi. Bu eng ko‘p tarqalgan to‘lov vositasidir. Naqd bo‘lmagan pullar bu bankdagi ayrim fuqarolar (jismoniy shaxslar), firmalaryoki davlat tashkilotlari (yuridik shaxslar) nomiga yozilgan puldir. Naqd bo‘lmagan pul bankda turgani uchun u egasiga foiz keltirgan holda o‘sib boradi. Naqd bo‘lmagan pullar bankning joriy va muhlatli depozitlarida turadi, u ham to‘lovlarda qo‘llaniladi. Pullar bankda saqlanganda xavfsiz bo‘ladi. Bugun dunyo mamlakatlarida plastik kartochkalardan ham keng foydalanilmoqda. Biroq ularning o‘zini pul deb bo‘lmaydi. Ular pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Pul aktiv va passiv pulga bo‘linadi. Aktiv pul amalda harakatda bo‘ladi, ya’ni iqtisodiyotdagi oldi-berdi munosabatlarida to‘lov vositasi sifatida harakat qiladi. Passiv pul bu iqtisodiy aylanmada ishtirok etmay turgan puldir. U jamg‘arma, pul rezervlari va kassa qoldiqlaridan iborat bo‘ladi. Milliy pullardan tashqari jahon pullari ham bo‘ladi. Bu xalqaro miqyosda, ya’ni mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarga xizmat qiluvchi puldir. Ilgarilari jahon puli vazifasini oltin quyilmalari, ya’ni yombilari tashkil etgan. Hozir maxsus chiqarilgan jahon puli yo‘q. Bu pul vazifasini qadri barqaror, ya’ni qattiq valutalar tashkil etadi (AQSh dollari, Angliya funt sterlingi, Yaponiya iyenasi, Yevropa Ittifoqining yevrosi, qisman Xitoy yuani). Pul muomalasi deganda, bu pulning qo‘ldan qo‘lga o‘tib, doimo harakatda bo‘lishidir. Pul banklardan chiqib firmalar, davlat idoralari va nodavlat tashkilotlari kassasiga kelib tushadi. Iqtisodiyotda pul yetarli bo‘lib, uning yetishmay qolishi yoki ortiqcha bo‘lib ketishi kabi holler yuz bermasligi kerak. Iqtisodiyotning pul bilan naqadar ta’minlanishi uning monetizatsiyalanish darajasi deb yuritiladi. Pul muomalasini boshqarib turuvchi iqtisodiy qonun borki, bu bozor iqtisodiyotining muhim qonunlaridan biridir. Bu qonun muomalada qancha pul zarur bo‘lishini belgilab beradi. 2. O‘zbekiston Respublikasida pul islohotlarini amalga oshirish prinsiplari. 2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o‘rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, o‘z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi. Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko‘p jihatdan pul-kredit siyosatini takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog‘liq. Shundan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon qilinishidan ko‘p o‘tmay O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi. Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi bo‘ldi. Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional rivojlanishini ta’minlash bo‘yicha tegishli choralar nazarda tutilgan. Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining qayta ko‘rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi o‘zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to‘g‘ri qabul qilinishi va qo‘llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o‘rta muddatli istiqbolda pul-kredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga o‘tishning konseptual asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy etish uchun zaruriy sharoitlar yaratish bo‘yicha o‘rta muddatli rejalarni keng jamoatchilikka yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan. Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni ta’minlashda pul-kredit siyosatining o‘rni Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta’minlanishi makroiqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning kafolati bo‘lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit hisoblanadi. Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko‘rsatkichlari muvozanatli iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtai nazardan, narxlar o‘sish sur’atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadlaridan biri bo‘lishi kerak. Inflyatsiyaning past va barqaror darajasi aholi hamda yuridik shaxslar omonatlarini uzoq muddatli investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi hamda ichki bozordagi narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga xizmat qiladi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning markaziy banklari tajribalari hamda xalqaro moliya institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga oshirishda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz ustuvorligini ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab farqlanadi. Amaldagi O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra, Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “milliy valyuta barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga nisbatan barqarorligi yoki uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish mumkin. Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning barqarorligi uning ichki harid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi. Bunda, erkin suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki barqarorlashtiruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, to‘lov balansi bilan bog‘liq tashqi shok va qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining mos ravishda o‘zgarishi ekportyorlar va import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yo‘nalishini aniq belgilab olish maqsadida qonunchilikka tegishli o‘zgartirishlar kiritilishi ko‘zda tutilgan. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va mexanizmlari (inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishning ahamiyati) Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo‘lishini hamda maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va mexanizmlarni talab etadi. Pul-kredit siyosati rejimlaridan foydalanishning xalqaro tajribasi Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng qo‘llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o‘z ichiga oladi. Inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan tezkor va oraliq mo‘ljallarga qarab farqlanadi. Monetar targetlash rejimi Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari o‘zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi. Ushbu strategiyaning samarali qo‘llanilishi inflyatsiya ko‘rsatkichlari va pul agregatlari o‘rtasidagi mustahkam doimiy bog‘liqlik bo‘lishini talab etadi. Bunda inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada ushlab turish vositasida erishiladi. Monetar targetlash rejimi 1970-chi va 1980-chi yillarda AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveytsariya va boshqa rivojlangan davlatlarda faol qo‘llanilgan. Shu bilan birga, so‘nggi yillarda moliya bozorlarining rivojlanishi va yangi moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy etilishi hisobiga pulga nisbatan talabning nobarqaror darajada bo‘lishi mazkur usul samaradorligining pasayishiga olib keldi. Natijada markaziy banklar pul massasidagi o‘zgarishlarga samaralari ta’sir ko‘rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati cheklanishi kuzatildi. Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikning kuchsizlanishi tufayli ko‘pchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini targetlash amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab bo‘ldi. Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin o‘zgarishlari kuzatilgan rivojlanayotgan va o‘tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng ko‘llanilgan. Bunda inflyatsiya bo‘yicha tegishli ko‘rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan . 3. O‘zbekistonda milliy valyutani barqarorligini ta’minlashda pul islohotining o’rni. Pul-kredit siyosatining transmission (o‘tkazish) mexanizmi Iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosati choralarining yalpi talab va inflyatsiya darajasiga samarali ta’sir mexanizmining mavjudligi xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Inflyatsion targetlash rejimida Markaziy bank inflyatsiya bo‘yicha qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib, foiz stavkalarini o‘zgartiradi va o‘rnatadi. Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an’anaviy tarzda foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qat’iylashtiradi. Ushbu choralarning iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir qilish darajasi va muddatlari pul-kredit siyosati transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan belgilanadi. Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi o‘zida Markaziy bank foiz stavkalari o‘zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga ta’sir o‘tkazish jarayonini aks ettiradi.