PUL-KREDIT SIYOSATI Reja: 1. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalari 2. Pul-kredit siyosatining maqsadlari, vositalari va koʻrinishlari. 3. Ochiq bozordagi operatsiyalar va hisob stavkasi 4. Oʻzbekistonning bank tizimini mustahkamlash va pul-kredit siyosatini takomillashtirish yoʻnalishlari “Bank” tushunchasi qadimiy fransuzcha bang va banca soʻzlaridan kelib chiqqan boʻlib, “sarrof kursisi, doʻkoni” degan ma’noni anglatadi. Bunday tushuncha tarixchilarning taxminan 2000 yil muqaddam faoliyat koʻrsatgan bankirlar haqidagi ma’lumotlarida ham mavjud. Moliya bozoridagi operatsiyalar moliya muassasalari vositasida amalga oshiriladi. Bunday muassasalarga turli xil banklar, birjalar, depozitariylar, sugʻurta kompaniyalari, investitsiya fondlari, agentliklar va h.k.lar kiradi. Pul munosabatlarining rivojlanishi banklarni yuzaga keltirgan. Bank iqtisodiyot ishtirokchilarining pul yuzasidan boʻlgan aloqalariga xizmat qiluvchi institut (muassasa)dir. Pul bilan bogʻliq xizmatlarni koʻrsatuvchi tashkilotlar koʻp, ammo ularning markazida banklar turadi. Oʻzbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida”gi qonunida, bank nima, degan savolga quyidagicha javob topish mumkin: Bank – tijorat tashkiloti boʻlib, bank faoliyati deb hisoblanadigan faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir. Oʻzbekistondagi bank tizimi Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki, aksiyadorlik- tijorat banklari va xususiy banklardan iboratdir. 2005-yil 1-iyul holatiga koʻra Oʻzbekiston Respublikasi bank tizimi 29 tijorat bankini oʻz ichiga oldi. Banklar pul olamini harakatga keltiruvchi motor – yurak, pul bilan boʻladigan hisob- kitoblarni amalga oshiradi. Hamma pul toʻlovlari (transfertlar) banklar orqali oʻtadi. Banklar quyidagi ishlarni amalga oshiradi: - pul va qimmatli buyumlarni omonatga olib, saqlab beradi; - pul bilan boʻladigan hisob-kitob operatsiyalarini, xususan, pul toʻlash ishlarini bajaradi; - chet el valyutasini sotadi va sotib oladi; - oʻz qoʻlidagi pulni qaytarish, foizlilik va muddatlilik sharti bilan unga (muhtojlarga) qarz (ssuda)ga beradi, ya’ni, kredit bilan shugʻullanadi; - oʻz puliga aksiya sotib olib, uni boshqa sohaga joylashtiradi; - biznes yuzasidan maslahat beradi va hokazo. Bank ishi pul olamida boʻladigan biznesdir. Bank biznesi foyda topish maqsadida yuritiladi. Markaziy bankning monopollik mavqei uning mamlakatdagi pul va pirovard natijada iqtisodiy barqarorlik uchun alohida javobgar ekanligi bilan chambarchas bogʻliq. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining bosh maqsadi va asosiy vazifalari quyidagilar: “Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat. Asosiy vazifalari: - Monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish; - Oʻzbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil etish va ta’minlash; - Banklar, kredit uyushmalari va garovxonalar faoliyatini litsenziyalash hamda tartibga solish, banklar, kredit uyushmalari, garovxonalarni nazorat qilish, qimmatbaho qogʻozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalash; - Oʻzbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta rezervlarini, shu jumladan kelishuv boʻyicha hukumat rezervlarini saqlash va tasarruf etish; Davlat byudjeti kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil etishdan iboratdir”*. * Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки тўғрисида”ги Қонуни, 3-модда, 1995 йил. 21 декабрь / Ўзбекистон банк тизимини ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш бўйича қонунчилик ҳужжатлари тўплами. Т.: Ўзбекистон, 2003., 8 - б. Tijorat banklari Markaziy bankda oʻz qisqa muddatli va oʻrta muddatli majburiyatlaridan muayyan foiz hajmida eng kam zaxira deb yuritiladigan foizsiz omonatlarni saqlashga majbur. Markaziy bank banklar faoliyatini nazorat qilishda oʻzining mintaqaviy boʻlinmalari orqali kredit muassasalaridan majburiy ravishda axborot, oylik hisobot va yillik yakuniy balans ma’lumotlarini taqdim etish asosida qatnashadi. Kredit muassasalarining boʻysunishiga qarab bank qonunchiligi hamda kredit tizimining pastdan yuqoriga tomon tarkibiy tuzilishiga muvofiq tarzda bank tizimini ikki asosiy: bir bosqichli va ikki bosqichli turga ajratish mumkin. Bir bosqichli bank tizimi doirasida barcha kredit muassasalari, jumladan, Markaziy bank ham, yagona bosqichda turadi hamda mijozlarga kredit - hisob xizmati koʻrsatishda bir xil vazifalarni bajaradi. Ikki bosqichli tizimda banklar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar boʻyiga (vertikal) va eniga (gorizontal) yoʻnalishlarida tuzilishiga asoslanadi. Vertikal – rahbarlik qiluvchi, boshqaruvchi markaz hisoblangan Markaziy bank bilan quyi boʻgʻinlar – tijorat va ixtisoslashgan banklar oʻrtasidagi boʻysunish munosabatlari, gorizontal-turli quyi boʻgʻinlar oʻrtasidagi teng huquqli sheriklik munosabatlari tushuniladi. 25.2. Pul-kredit siyosatining maqsadlari, vositalari va koʻrinishlari. Pul-kredit siyosati deganda, toʻliq bandlik sharoitida yalpi milliy mahsulotni ishlab chiqarishga inflyatsiyaning ta’sirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida muomaladagi pul miqdorini oʻzgartirishga qaratilgan chora-tadbirlar tushuniladi. Pul kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni Markaziy Bank amalga oshiradi. Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasini hayotga tatbiq etadi. Pul kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari iqtisodiy oʻsish, toʻliq bandlikni, baholarning hamda toʻlov balansining barqarorligini ta’minlashdan iborat. Bu maqsadlarga erishish uchun milliy valyutani muomaladagi pul massasi, foiz stavkasi va milliy valyuta almashinuv kursining optimal kattaliklarini ta’minlab turish zarur boʻladi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun Markaziy Bank qator vazifalardan foydalanadi. Pul-kredit siyosatining uchta asosiy vositasi ajratib koʻrsatiladi: 1. Hisob stavkasi; 2. Majburiy zaxiralar normasi; 3. Ochiq bozordagi operatsiyalar. Markaziy bank ular yordamida pul yoki asosan bank depozitlari koʻrinishidagi pul massasiga yoki foiz stavkasiga ta’sir oʻtkazadi, taklifini oʻzgartiradi va shular orqali pul- kredit muomalasini tartibga solib turadi. Pul-kredit siyosatini yuritish vositalaridan biri – majburiy bank zaxira me’yorini oʻzgartirish siyosatidir. Majburiy zaxiralar – bu, kredit maqsadlari uchun ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir qismidir. Zaxira normasi ikki asosiy funksiyani bajaradi: bank likvidligini joriy tartibga solish uchun sharoit yaratadi va kredit emissiyasini cheklaydi. Markaziy bank tijorat banklari Markaziy bankda ushlab turishga majbur boʻlgan zaxiralarning eng quyi normasini oʻrnatadi va shu vosita yordamida ular kreditlash qobiliyatiga, imkoniyatiga ta’sir etadi. Bu me’yor qanchalik yuqori boʻlsa, ortiqcha zaxiralar shunchalik kam va tijorat banklarining kredit berish yoʻli bilan “pullarni barpo etish” qobiliyati past boʻladi. Ilk majburiy zaxira normalari AQShda 1865-yilda joriy qilingan edi. Agar Markaziy bank majburiy bank zaxirasini kamaytirsa, ortiqcha bank zaxiralari ortadi, bu esa pul taklifining multiplikatsion ortishiga olib keladi. Masalan, ushbu me’yor 25 % boʻlsa, unda bankka qoʻyilgan 800 soʻmdan 200 soʻm majburiy bank me’yorini tashkil etadi. Bunda bank faqat 600 soʻmni qarzga berishi mumkin boʻladi. Endi faraz qilaylik, me’yor 10 % ga tushiriladi, unda bank 720 soʻmni qarzga berish imkoniyatiga ega boʻladi va boshlangʻich pul taklifini 720 soʻmga oshiradi. Majburiy bank zaxirasi me’yorini koʻtarish yordamida pul taklifini kamaytiradi. Zero, bu banklarning ortiqcha bank zaxiralari qisqarishiga olib keladi. Pul-kredit siyosatini oʻtkazishda bu vosita butun bank tizimining asoslariga ta’sir etadi. Turli mamlakatlarda qoʻllanilayotgan majburiy zaxira normalari turlichadir, Janubiy Koreyada bu norma -100 foiz boʻlgan boʻlsa, Italiyada -25 foizni, Yaponiyada bor yoʻgʻi -2.5 foizni tashkil etadi. (1-jadval) Oʻzbekiston Respublikasida Majburiy rezervlar me’yorlari Majburiyat turi Muddati Majburiy rezerv normativlari (2018-yil 1-iyundan boshlab kuchga kiradi) Yuridik shaxslarning milliy valyutadagi depozitlari 2 yildan ortiq 0 % 1 yildan 2 yilgacha 7 % boshqa majburiyatlar 14 % Yuridik shaxslarning chet el valyutadagi depozitlari 2 yildan ortiq 0 % 1 yildan 2 yilgacha 8 % boshqa majburiyatlar 16 % Jismoniy shaxslarning milliy valyutadagi depozitlari 2 yildan ortiq 0 % 1 yildan 2 yilgacha 2 % boshqa majburiyatlar 4 % Jismoniy shaxslarning chet el valyutadagi depozitlari 2 yildan ortiq 0 % 1 yildan 2 yilgacha 3 % boshqa majburiyatlar 6 % Keyingi yillardagi bunday pasayish pul multiplikator miqdorining kattalashishiga va albatta iqtisodiyotda pul taklifining koʻpayishiga olib keladi. Tijorat banklari ortiqcha rezervlarining koʻpayishi ularning aktiv operatsiyalarini koʻpaytiradi va bu iqtisodiyotning real sektori rivojlanishiga ijobiy ta’sir koʻrsatadi. Pul kredit siyosati vositalari albatta alohida-alohida ishlatilishi shart emas. Aksincha koʻpincha bir necha vosita birdaniga qoʻllanilishi, ya’ni kompleks siyosat oʻtkazish amaliyotda tez-tez uchrab turadi. Xoʻsh, pul-kredit siyosatining oqibatlari qanday? Davlat tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati YaIM, bandlik va baholar darajasiga bevosita ta’sir koʻrsatadi. Faraz qilaylik, iqtisodiyotda ishlab chiqarish qisqarmoqda va ishsizlar soni ortib bormoqda. Bunday sharoitda davlat Markaziy bank orqali pul taklifini biz yuqorida koʻrib chiqqan vositalar yordamida oshirishga harakat qiladi. Natijada pul taklifi oʻsadi, foiz stavkasi esa kamayadi. Bu esa investitsiyalarga boʻlgan talabni oshiradi va oʻz navbatida, YaIM miqdorining koʻpayishiga olib keladi. Bu bilan davlat ma’lum davrda oʻz maqsadiga erishadi, ishlab chiqarishning orqaga ketishi toʻxtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari esa oshadi. Pul-kredit siyosatining oqibati toʻgʻrisida gapirganda, bu siyosatning qisqa muddatli va uzoq muddatli oqibatlarini farqlash kerak. Agarda qisqa muddatli davrda davlat pul taklifini oshirilishi natijasida YaIM miqdori oʻsishini ragʻbatlantirilgan hamda ma’lum darajada samaradorlikka erishilgan boʻlsa, uzoq muddatli davrda bu choralarning samaradorligi pasayishi mumkin. 25.3. Ochiq bozordagi operatsiyalar va hisob stavkasi Ochiq bozordagi operatsiyalar – Markaziy bank tomonidan davlat obligatsiyalarini (qimmatli qogʻozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish va ularga sotish boʻyicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki aholidan bu qimmatli qogʻozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zaxiralarini sotib olingan obligatsiyalar miqdori hajmida koʻpaytiradi. Bu zaxiralar pul bazasiga kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar boʻlganligi uchun pul taklifi multiplikativ koʻpayadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligitsiyalarni sotish bilan zaxiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu holda pul taklifi qisqaradi. Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq bozordagi operatsiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qogʻozlarini taklif qilish usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi. Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz qilamiz. Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirishga harakat qiladi. Buning uchun, oʻzida mavjud boʻlgan oʻzining qimmatli qogʻozlarini u ochiq bozorda aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila boshlaydilar. Davlat qimmatli qogʻozlarini (sotish yoki xarid qilish yoʻli bilan) taklifi oshib borgan sari, unga boʻlgan baho pasayadi, oʻz navbatida, unga boʻlgan foiz (ya’ni, qimmatli qogʻozlarni sotib olganlarga foiz shaklida toʻlanadigan haq) oshadi, bu esa unga boʻlgan talabni oshiradi. Banklar va aholi qimmatli qogʻozlarni koʻproq xarid qila boshlaydi, pirovard natijada banklarning zaxiralari qisqaradi, oʻz navbatida, bu hol pul taklifining bank multiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek, bank zaxirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy Banki ham pul kredit siyosatini yuritishda bu vositaning rolini keskin oshirishni maqsad qilib olgan. Pul - kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri – bu, hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim koʻzda tutilmagan zarurat tugʻilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam boʻlgan hollardagina oladilar. Hisob stavkasining pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qoʻshimcha zaxiralarni olish imkoniyatlari kengayadi. Oʻz navbatida, bu tijorat banklarining zaxiralardan yangi kreditlar berish bilan pul taklifini koʻpaytiradi. Yana shunday hollar mavjudki, Markaziy bank hisob stavkasini koʻtara borib, tijorat banklari tomonidan qoʻshimcha zaxiralarni olish yoʻlidagi toʻsiqlarni biroz koʻtarganday boʻladi va kreditlar berish boʻyicha ularning faoliyatini pasaytiradi, shu yoʻl bilan pul taklifini cheklaydi. Agar ushbu stavka past boʻlsa, unda tijorat banklari koʻproq kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zaxiralari ortib boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi. Agarda hisob stavkasi miqdori yuqori boʻlsa, unda banklar kamroq kredit olishga, olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha bank zaxiralari qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi. 2018-yil 25-sentyabrdan boshlab qayta moliyalash stavkasi 16 % etib belgilandi. 25.2-jadval Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash STAVKASI Amal qilgan davri Foizda 2018-yil 25-sentyabr – hozirgi kungacha 16 2018-yil 28-iyul – 2018-yil 24-sentyabr 14 2018-yil 7-fevral – 2018-yil 27-iyul 14 2017-yil 28-iyun – 2018-yil 6-fevral 14 2016-yil 1-yanvar – 2017-yil 27-iyun 9 2015-yil 1-yanvar – 2015-yil 31-dekabr 9 2014-yil 1-yanvar – 2014-yil 31-dekabr 10 2011-yil 1-yanvar – 2013-yil 31-dekabr 12 2006-yil 15-iyul – 2010-yil 31-dekabr 14 2006-yil 1-yanvar – 2006-yil 14-iyul 16 2004-yil 21-dekabr – 2005-yil 31-dekabr 16 2004-yil 5-iyul – 2004-yil 20-dekabr 18 2003-yil 10-sentyabr – 2004-yil 4-iyul 20 2003-yil 16-iyul – 2003-yil 9-sentyabr 24 2002-yil 1-yanvar – 2003-yil 15-iyul 30 2000-yil 1-iyul – 2001-yil 31-dekabr 24 2000-yil 1-iyun – 2000-yil 30-iyun 27,6 2000-yil 1-may – 2000-yil 31-may 28,8 2000-yil 1-aprel – 2000-yil 30-aprel 30 1998-yil 1-yanvar – 2000-yil 31-mart 36 1997-yil 1-noyabr – 1997-yil 31-dekabr 30 1997-yil 1-yanvar – 1997-yil 31-oktyabr 39,6 1996-yil 1-avgust – 1996-yil 31-dekabr 48 1996-yil 1-iyul – 1996-yil 31-iyul 60 1995-yil 1-avgust – 1996-yil 30-iyun 84 1995-yil 1-yul – 1995-yil 31-iyul 120 1995-yil 20-mart – 1995-yil 30-iyun 300 1995-yil 1-fevral – 1995-yil 19-mart 250 1994-yil 1-oktyabr – 1995-yil 31-yanvar 225 1994-yil 2-may – 1994-yil 30-sentyabr 150 Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etishi jarayonlarini oʻrganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil yondashuvchi iqtisodchilar oʻrtasida koʻp yillardan beri tortishuvlar boʻlib kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonaviy pul miqdori nazariyasi tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal YaIM ga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta’sirning ahamiyatiga har xil baho beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim. Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar. Monetaristlar pul miqdorining oʻzgarishi bilan YaIM oʻzgarishi oʻrtasida yaqinroq aloqa mavjud; ya’ni, pul miqdorining oʻzgarishi bevosita YaIM oʻzgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi bilan izohlaydilar. Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb hisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar. Hozirda mavjud boʻlgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki yondashuvni sintez qilgan, ya’ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini qoʻshib, oʻzida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish uchun monetaristik yondashuv koʻproq ishlatiladi. Shu bilan birga qisqa muddatli davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta’sir etish usulidan voz kechmaydi. Markaziy Bank bir vaqtning oʻzida ham pul massasini, ham foiz stavkasini oʻzgartirmasdan ushlab tura olmaydi. Pulga talab oʻsgan holatlarda maqsad foiz stavkasining barqarorligini ta’minlash boʻlsa Markaziy Bank pul taklifini oshirishga majbur boʻladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul massasining koʻpayib ketishiga yoʻl qoʻymaslik uchun pul taklifini cheklash siyosatini qoʻllash foiz stavkasining koʻtarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Agar pulga talab inflyatsiya taʼsirida koʻpaysa, qattiq pul kredit siyosatini qoʻllash maqsadga muvofiq boʻladi. Mabodo pulga talab ishlab chiqarish va daromadlarning oʻsishi oqibatida oshsa yumshoq pul kredit siyosatini qoʻllash oʻrinlidir. Pul kredit siyosatinig ishlab chiqarish hajmiga ta’siri birinchi paragrafda ta’kidlanganidek pul taklifi oʻzgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi oʻzgarishida esa investitsiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar hajmiga ham) va yalpi xarajatlar oʻzgarishining ishlab chiqarish ya’ni yalpi taklif hajmiga ta’siri koʻrinishida bosqichma-bosqich roʻy beradi. Foiz stavkasining pul taklifi oʻzgarishiga tasirchanligi, yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi oʻzgarishiga taʼsirchanligi past boʻlishi pul kredit siyosatini amalga oshirishda muammolarni keltirib chiqaradi. Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas bogʻliq. Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab turishni maqsad qilib qoʻysa mustaqil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin boʻlmay qoladi. Chunki almashinuv kursini ta’minlab turish uchun valyuta zaxiralarini koʻpaytirib yoki kamaytirib turish iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta’sir koʻrsatadi. Pul-kredit va fiskal siyosatlarni muvofiqlashtirish bilan bogʻliq qiyinchiliklar ham mavjud. Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qoʻllab-quvvatlashni amalga oshirmoqchi boʻlsa, uning muvaffaqiyatli amalga oshishi koʻproq pul-kredit siyosatining xarakteriga bogʻliq. Chunki, bu moʻljallanayotgan xarajatlar qimmatli qogʻozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni chiqarish evaziga amalga oshsa, pulga boʻlgan talab oshadi va natijada esa foiz stavkalari koʻtariladi. Bu esa investitsiya xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Yoki Markaziy bank hukumatning yuqoridagi siyosatini qoʻllab-quvvatlash uchun pul taklifini ma’lum miqdorda koʻpaytirsa, pul qadrsizlanishi mumkin. Umuman, barqaror pul-kredit siyosati hukumat tomonidan olib boriladigan fiskal siyosatga hamma vaqt ham mos kelavermaydi. 25.4. Oʻzbekistonning bank tizimini mustahkamlash va pul-kredit siyosatini takomillashtirish yoʻnalishlari 2017-yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi oʻrta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlarini belgilab berdi. Ushbu yoʻnalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bogʻliq amaliy qadamlar boʻldi. Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, oʻz navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi. Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvafaqqiyatli amalga oshirilishi koʻp jihatdan pul-kredit siyosatini takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bogʻliq. Shundan kelib chiqib, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish boʻyicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi farmoni e’lon qilinishidan koʻp oʻtmay Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017–2021-yillarda rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma- bosqich oʻtish boʻyicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi. Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 9-yanvardagi “Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatini tubdan takomillashtirish toʻgʻrisida”gi farmonining qabul qilinishi boʻldi. Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional rivojlanishini ta’minlash boʻyicha tegishli choralar nazarda tutilgan. Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining qayta koʻrib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi oʻzgarishlarning aholi va tadbirkorlik subyektlari tomonidan toʻgʻri qabul qilinishi va qoʻllab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining oʻrta muddatli istiqbolda pul-kredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga oʻtishning konseptual asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy etish uchun zaruriy sharoitlar yaratish boʻyicha oʻrta muddatli rejalarni keng jamoatchilikka yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan. Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta’minlanishi makroiqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning kafolati boʻlib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit hisoblanadi. Bunda inflyatsiyaning past va barqaror koʻrsatkichlari muvozanatli iqtisodiy oʻsishni ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtayi nazardan, narxlar oʻsish sur’atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadlaridan biri boʻlishi kerak. Inflyatsiyaning past va barqaror darajasi aholi hamda yuridik shaxslar omonatlarini uzoq muddatli investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi hamda ichki bozordagi narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga xizmat qiladi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning markaziy banklari tajribalari hamda xalqaro moliya institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga oshirishda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz ustuvorligini koʻrsatmoqda. Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab farqlanadi. Amaldagi Oʻzbekiston Respublikasining “Oʻzbekiston Respublikasining Markaziy banki toʻgʻrisida”gi qonuniga koʻra, Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “milliy valyuta barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga nisbatan barqarorligi yoki uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish mumkin. Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning barqarorligi uning ichki xarid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi. Bunda, erkin suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki barqarorlashtiruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, toʻlov balansi bilan bogʻliq tashqi shok va qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining mos ravishda oʻzgarishi ekportyorlar va import oʻrnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni ragʻbatlantirishga xizmat qiladi. Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yoʻnalishini aniq belgilab olish maqsadida qonunchilikka tegishli oʻzgartirishlar kiritilishi koʻzda tutilgan. Ta’kidlash lozimki, narxlar barqarorligi deyilganda nol darajadagi yoki salbiy inflyatsiya koʻrsatkichlari nazarda tutilmaydi. Narxlar barqarorligi deyilganda narxlarning turgʻun holatda turishi emas, balki ularning past darajada oʻsishi tushuniladi. Bir qarashda narxlarning turgʻun turishi maqbul koʻrinsa-da, narxlarning past va barqaror oʻzgarishi iqtisodiyotning samarali faoliyati uchun eng qulay sharoit hisoblanadi. Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi boʻlishini hamda maqsadli koʻrsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va mexanizmlarni talab etadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng qoʻllanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini targetlash va nominal yaroqsiz rejimlarni oʻz ichiga oladi. Inflyatsiyaning maqsadli koʻrsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan tezkor va oraliq moʻljallarga qarab farqlanadi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari oʻzgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi. Ushbu strategiyaning samarali qoʻllanilishi inflyatsiya koʻrsatkichlari va pul agregatlari oʻrtasidagi mustahkam doimiy bogʻliqlik boʻlishini talab etadi. Bunda inflyatsiyaning maqsadli koʻrsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada ushlab turish vositasida erishiladi. Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi oʻrtasidagi bogʻliqlikning kuchsizlanishi tufayli koʻpchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini targetlash amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab boʻldi. Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin oʻzgarishlari kuzatilgan rivojlanayotgan va oʻtish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng qoʻllanilgan. Bunda inflyatsiya boʻyicha tegishli koʻrsatkichlarni belgilashda iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan. Mazkur rejim rasman monetar targetlash deb tasniflansada, amaliyotda milliy valyutaning almashuv kursini dollarga bogʻlash orqali bosqichma-bosqich devalvatsiya qilib borilganligi tufayli ba’zi xalqaro institutlar va mutaxassislar tomonidan ushbu rejim aralash turga kiritilgan. Bir vaqtning oʻzida ikki maqsadga yoʻnaltirilgan almashuv kursi siyosati tashqi shoklar vujudga kelgan sharoitlarda samarasiz ekanligini koʻrsatdi. Bunda bir tomondan oltin-valyuta zaxiralarini oshirish vazifasi qoʻyilgan boʻlsa, ikkinchi tomondan soʻmning almashuv kursini ma’lum bir darajada ushlab turish maqsadi koʻzlangan. Oʻz navbatida, mazkur almashuv kursi toʻlov balansi holati va tashqi iqtisodiy sharoitlarni oʻzida aks ettirmagan. Bunday siyosat, oʻz navbatida, ichki valyuta bozorida muammolarni yuzaga keltirib, samarali pul-kredit siyosatini yuritish imkoniyatlarini pasaytirdi. Bundan tashqari, pul- kredit instrumentlaridan foydalanishning passiv rejimi monetar targetlashni samarali qoʻllashda qoʻshimcha qiyinchiliklar tugʻdirdi. Pul massasi oʻzgarishini omillar asosida tahlili, pul massasi oʻsishi turli davrlarda oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash hajmlarining kengaytirish hisobiga ta’minlanganligini koʻrsatmoqda. Oʻz navbatida, Davlat byudjetining muvozanatli ijrosi va hukumat hisobraqamlarida mablagʻlar yigʻilishi, shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot jamgʻarmasi hisobraqamlarida mablagʻlarning jamlanib borilishi pul massasi oʻsishini maqbullashtiruv- chi omillardan boʻlgan. Ayni paytda iqtisodiyotni kreditlashning asosiy manbalari markazlashgan mablagʻlar, shu jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot jamgʻarmasi hisobidan moliyalashtirilganligi hamda ushbu mablagʻlar asosan ishlab chiqarish texnologiyalari va xomashyo materiallarini import qilish maqsadida foydalanilganligi tufayli iqtisodiyotda pul massasi oʻsishiga va mos ravishda inflyatsiya darajasiga toʻgʻridan-toʻgʻri ta’sir koʻrsatmagan. Umuman olganda, ushbu omillar ta’sirida pul massasi tez sur’atlarda oshishining oldi olingan. 1-rasm. Inflyatsiya va pul agregatlari oʻzgarishi dinamikasi Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi, YaIM deflyatori va pul massasi oʻzgarishi oʻrtasida aniq va barqaror oʻzaro bogʻliqliklar aniqlanmadi. 2-rasm. Pul multiplikatori dinamikasi Pul aylanish tezligi va pul multiplikatori koʻrsatkichlari oʻzgarishi ham ushbu koʻrsatkichlar dinamikasining oʻzgaruvchan xarakterga ega ekanligini, pul-kredit koʻrsatkichlarining maqsadli parametrlarini ishlab chiqishda xatoliklarga olib kelishi mumkinligini koʻrsatadi. Umuman olganda, pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan moʻtadil darajada oʻsishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldini olishga xizmat qildi. Shu bilan birga, ushbu koʻrsatkichlar oʻrtasida aniq bogʻliqlikning mavjud emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini hisoblash imkoniyatini bermaydi. 3-rasm. Pul multiplikatori va pul aylanish tezligi dinamikasi Masalaning yana bir muhim jihati, Markaziy bankning pul agregatlarini samarali boshqara olishi qobiliyati bilan bogʻliq. Odatda, markaziy banklar rezerv pullar darajasini samarali boshqara oladilar, ammo pul massasini nazorat qilishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ushbu jarayon asosan dollarizatsiya darajasi yuqori boʻlgan hamda moliya bozorlari rivojlanish bosqichida turgan mamlakatlarda koʻp kuzatiladi, binobarin, bunday mamlakatlarda kredit va depozitlarga boʻlgan talab keskin oʻzgarib turishi mumkin. Pulga boʻlgan talabning oʻzgaruvchanligi, keng ma’nodagi pul massasining tarkibi, dollarizatsiya darajasining yuqoriligi kabi omillar pulga boʻlgan talabni aniqlash imkoniyatini pasaytiradi. Bunday holatda, pulga boʻlgan talab va foiz stavkalari oʻrtasidagi bogʻliqlik sust boʻlganligi sababli Markaziy bank uchun pul massasining maqsadli darajasini saqlab turish vazifasi murakkablashadi. Yuqorida qayd etilgan muammolar natijasida keng ma’nodagi pullar hajmining oraliq moʻljallardan chetlashishi Markaziy bankning pul-kredit siyosatiga boʻlgan ishonchni pasaytiradi. Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an’anaviy tarzda foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qat’iylashtiradi. Ushbu choralarning iqtisodiyotni real sektoriga ta’sir qilish darajasi va muddatlari pul- kredit siyosati transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan belgilanadi. 4-rasm. Markaziy bank instrumentlari Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi oʻzida Markaziy bank foiz stavkalari oʻzgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga ta’sir oʻtkazish jarayonini aks ettiradi. Pul-kredit siyosatining iqtisodiyotga ta’siri alohida transmission kanallar orqali amalga oshiriladi. Asosiy kanallar sifatida quyidagilarni koʻrsatish mumkin: - foiz kanali; - kredit kanali; - valyuta kursi kanali; - inflyatsion kutilmalar kanali; - aktivlar bahosi kanali. Foiz kanali pul-kredit siyosatining iqtisodiyotga ta’sir etuvchi an’anaviy kanali hisoblanadi. Markaziy bank foiz stavkasining oʻzgarishi iqtisodiyotdagi umumiy foiz stavkalari darajasiga ta’sir koʻrsatib, investitsiya / jamgʻarma darajasini oʻzgartirish orqali iqtisodiyotdagi yalpi talabning oʻzgarishiga olib keladi. Yalpi talabning oʻzgarishi, oʻz navbatida, inflyatsiya darajasiga ta’sir etadi. Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi va yalpi talab orasida toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliqlik mavjud boʻlmasada, foiz stavkasi oʻzgarishining ta’siri boshqa kanallar orqali ham amalga oshadi. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash stavkasining iqtisodiyotdagi foiz stavkalariga ta’siri boʻyicha tahlillar ular orasida barqaror bogʻliqlik mavjudligini koʻrsatmoqda. Ayni vaqtda transmission mexanizm foiz kanalining ta’sirini Oʻzbekiston sharoitida cheklanganligini banklararo pul bozorining shaffof emasligi va yetarlicha rivojlanmaganligi bilan izohlash mumkin. Xususan, banklararo pul bozorida tijorat banklari faoliyatining sustligi va operatsiyalar hajmlarining kichikligi foiz kanalining samaradorligini pasaytiradi. 2017-yilning ikkinchi yarmidan Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga qisqa muddatli likvidlikni taqdim qilish operatsiyalari faollashtirildi. Lekin bunda yagona banklararo pul bozorining mavjud emasligi hamda pul-kredit instrumentlari ta’sirining cheklanganligi amalga oshirilayotgan choralar samarasini pasaytirmoqda. Yuzaga kelgan holatdan kelib chiqib hamda pul-kredit siyosati transmission mexanizmining foiz kanalini kuchaytirish va pul bozorini samarali tartibga solish maqsadida 2018-yilning birinchi yarim yilligida qisqa muddatli pul resurslarini jalb qilish va joylashtirish boʻyicha banklararo pul bozorining yagona elektron platformasini yaratish koʻzda tutilgan. Shu bilan birga, pul-kredit siyosatining transmission mexanizmining foiz kanalini mustahkamlashda zaruriyat tugʻilganda Markaziy bank tomonidan bank tizimidagi ortiqcha likvidlikni jalb qilish boʻyicha operatsiyalar amalga oshiriladi. Shuni ta’kidlab oʻtish joizki, pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi samaradorligini ta’minlash va foiz instrumentlarini optimallashtirish maqsadida Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy koʻrsatkichi sifatida asosiy stavka va foiz koridorini 2019-yildan amaliyotga joriy qilish koʻzda tutilgan. Likvidlik taqdim etish va jalb qilish boʻyicha pul-kredit siyosati instrumentlari turlarining kengaytirilishi Markaziy bankning asosiy operatsiyalari boʻyicha foiz koridorini shakllantirishga xizmat qiladi. Iqtisodiyotni liberallashtirish va unda bozor mexanizmlari ta’sirining oshib borishi bilan bir qatorda faol pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi transmission mexanizmning foiz kanalini sezilarli darajada mustahkamlab boradi. Kredit kanali pul-kredit siyosatining asosiy ta’sir kanallaridan biri boʻlib, ushbu kanal orqali foiz stavkasi iqtisodiyotning real sektoridagi jarayonlarga oʻz ta’sirini koʻrsatadi. Mazkur kanalning samaradorligi koʻp jihatdan kredit resurslariga boʻlgan talab va taklifning Markaziy bank foiz stavkalarining oʻzgarishiga nisbatan ta’sirchanligiga bogʻliq hisoblanadi. Bugungi kunda iqtisodiyotdagi pul massasi oshishining asosiy qismi kredit kanali hissasiga toʻgʻri kelganligi bois, uning oʻzgarishi ichki bozordagi narxlar darajasiga oʻzining salmoqli ta’sirini koʻrsatadi. Xususan, 2017-yil birinchi yarim yilligida tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmlarining sezilarli darajada oshirilishi pul massasi oʻsish sur’atining tezlashishi va iqtisodiyotdagi inflyatsion bosimning kuchayishiga olib keldi. Iqtisodiyotni kreditlash darajasini barqarorlashtirish maqsadida 2017-yilning ikkinchi yarmidan Markaziy bank tomonidan qayta moliyalash stavkasi 14 foizgacha oshirilib, pul-kredit siyosati qat’iylashtirildi. Bu esa, oʻz navbatida, kredit resurslari foiz stavkalarining oshishiga olib keldi. Shuningdek, umumiy depozit va kreditlar tarkibida xorijiy valyutadagi depozit va kreditlar ulushining yuqoriligi hamda xufyona iqtisodiyotning mavjudligi kabi omillar iqtisodiyotni kreditlash hajmiga ta’sir koʻrsatishga asoslangan pul-kredit siyosatining samaradorligini sezilarli darajada pasaytirmoqda. Oʻz navbatida, tijorat banklari tomonidan kreditlarni bozor shartlari asosida berilmasligi, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish davlat dasturlari doirasida imtiyozli va maqsadli kreditlar berilishi kredit kanali samaradorligining pasayishiga sabab boʻlmoqda. Bunday holatlarda Markaziy bank tijorat banklariga nisbatan prudensial nazorat talablarini kuchaytirish va pul-kredit siyosatining instrumentlaridan oqilona foydalanish asosida milliy valyutadagi kredit va depozitlarning jozibadorligini oshirish siyosatini faol ravishda olib borishni koʻzda tutmoqda. Markaziy bankning foiz siyosatini amalga oshirishda kredit resurslarini moliyalashtirish manbalari xususiyatlari inobatga olinib, bozor mexanizmlariga asoslanmagan kreditlar ta’sirini kamaytirish boʻyicha choralar kuchaytiriladi. Valyuta kursi kanali. Mazkur kanal ta’siri pul-kredit siyosati shartlarining oʻzgarishi natijasida almashuv kursining ichki hamda tashqi tovar va xizmatlarga boʻlgan nisbiy talabning oʻzgarishi orqali namoyon boʻladi. Boshqa tomondan, Markaziy bank foiz stavkasining oʻzgarishi milliy valyutadagi moliyaviy aktivlar daromadlilik darajasining mos ravishda oʻzgarishiga olib kelib, almashuv kursiga oʻz ta’sirini koʻrsatishi mumkin. Ichki valyuta bozorining liberallashtirilishi jarayonida milliy valyuta almashuv kursining devalvatsiyasi aholining inflyatsion kutilmalarini oshirib, valyuta kanalining inflyatsion kutilmalar kanali bilan aloqasini kuchaytirdi. Bunda, inflyatsion targetlashga oʻtish almashuv kursining erkin bozor sharoitida shakllanishi talab qilinishini inobatga olib, valyuta kursi kanali va aholining inflyatsion kutilmalari darajasi orasidagi aloqadorlikning muntazam ravishda kamaytirib borilishi oʻrta muddatli davrdagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi (valyuta siyosati qismida batafsil yoritilgan). Inflyatsion kutilmalar kanali pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash rejimi doirasida amalga oshirilishida inobatga olinishi lozim boʻlgan asosiy omillardan biri hisoblanadi. Iqtisodiy jarayonlar ishtirokchilari qarorlar qabul qilishlarida nafaqat real bozor sharoitlarini, balki ularning kelajakdagi oʻzgarish ehtimolini ham inobatga olishlarida inflyatsion kutilmalar kanali asosiy ahamiyat kasb etadi. Xususan, korxona va tadbirkorlar narxlarni oʻrnatishlari va kelajakda ish haqi oʻzgarishini baholashlari uchun inflyatsion kutilmalar muhim hisoblanadi. Shu oʻrinda, mazkur kanalning asosiy xususiyati korxona va tashkilotlar tomonidan mahsulot va xizmatlar narxlarini shakllantirilishida namoyon boʻladi. Bunda, kelajakda inflyatsiya darajasining oshishini kutayotgan korxona va tashkilotlar narxlarni oshiradi, bu esa joriy inflyatsiya darajasining oʻsishiga olib keladi. Shuni ta’kidlash joizki, kutilmalar kanali yuqorida keltirilgan toʻrtta kanallarning barchasi bilan oʻzaro bogʻliqdir. Masalan, pul bozoridagi foiz stavkalari dinamikasining shakllanishi koʻp jihatdan kelajakda kutilayotgan stavkalar darajasiga bogʻliqdir. Iqtisodiyotda inflyatsion kutilmalarning markaziy bank maqsadli koʻrsatkichlariga nisbatan yuqori darajada boʻlishi jamiyatda inflyatsiyani Markaziy bank tomonidan toʻla nazoratga olish borasidagi shubhalarni keltirib chiqaradi. Mazkur vaziyat foiz stavkasini keskin oshirish zaruriyatini tugʻdirishi mumkin. Oʻzbekiston sharoitida iqtisodiyotni tarkibiy oʻzgartirish va erkinlashtirish jarayonlari amalga oshirilayotgan davrda inflyatsion kutilmalar oshishi va kelajakda ma’lum muddat davomida saqlanib qolishi mumkin. Inflyatsion targetlash rejimiga oʻtish Markaziy bankning kelajakda amalga oshirilishi kutilayotgan siyosatiga jamoatchilik ishonchini oshirish va shu asnoda ijobiy inflyatsion kutilmalar shakllanishiga erishishni talab etadi. Aholi va xoʻjalik yurituvchi subyektlarning kelajakda narxlar oʻzgarishi yuzasidan kutilmalarini baholash va monitoring qilish, shuningdek, mazkur kutilmalarning xususiyatlari hamda unga ta’sir koʻrsatuvchi omillarni atroflicha oʻrganish maqsadida 2018-yildan boshlab Markaziy bank tomonidan iste’mol narxlari dinamikasi va inflyatsion kutilmalarni oʻrganish yuzasidan kuzatuvlar va soʻrovlar olib borish amaliyoti joriy qilindi. Bunda, Markaziy bank tomonidan inflyatsion kutilmalar shakllanish jarayonini oʻrganish, tahlil qilish va ularni modellashtirish salohiyatini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratiladi. Aktivlar narxlari kanalining inflyatsiya darajasiga ta’siri pul-kredit siyosatining oʻzgarishi natijasida aktivlar narxlarining oʻzgarishi tufayli kuzatiladi. Xususan, mazkur kanal samarali amal qilgan sharoitda pul-kredit shartlarining yengillashtirilishi hisobiga davlat qarz majburiyatlari boʻyicha foiz stavkasining pasayishi moliyaviy resurslarning daromadliligi yuqoriroq boʻlgan muqobil aktivlarga qayta yoʻnaltirilishiga olib keladi. Natijada muqobil aktivlarning narxi va bunga mos ravishda inflyatsiya darajasining oshishi kuzatiladi. Ta’kidlash joizki, davlat obligatsiyalari, kapital va koʻchmas mulk bozorlarining rivojlanganlik darajasi va samarali faoliyati, oʻz navbatida, mazkur kanal ta’sirchanligini belgilaydigan asosiy omillardan hisoblanadi. Bunda markaziy bank pul-kredit siyosati instrumentlarining samaradorlik darajasi mazkur siyosatdagi oʻzgarishlarning (qisqa muddatli foiz stavkalari, rezerv pullar) boshqa soha va tarmoqlarga ta’siri xususiyati, tezligi va intensivligi orqali belgilanadi. Umuman olganda, oʻtkazish kanallarining amal qilishi bank va moliya sohasidagi raqobat muhiti, muqobil moliyalashtirish manbalarining mavjudligi, moliyaviy bozorlarning rivojlanganlik darajasi va samaradorligi, moliyaviy vositachilik xizmatlarining sifati va qamrovi, valyuta kursi rejimi, kapitallar harakati, investitsiya uchun xavfsiz moliyaviy instrumentlarning mavjudligi kabi bir qator omillarga bogʻliq. Inflyatsion targetlash rejimiga oʻtish bozor mexanizmlari asosida erkin shakllanadigan suzib yuruvchi valyuta kursining amal qilishini talab etadi. Bunda, Markaziy bankning valyuta siyosati va intervensiya strategiyasining aniq belgilab olinishi, shaffoflikning ta’minlanishi hamda qabul qilinayotgan qarorlarni valyuta bozori ishtirokchilari tomonidan toʻliq tushunilishi muhim ahamiyat kasb etadi.