Pul mablag’lari va xisob-kitoblar hisobi Reja 1. Pul mablag‘lari va hisob-kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga olishning vazifalari 2. Kassa operatsiyalarini hisobga olish 3. Hisob-kitob hisobvarag‘i bo‘yicha operatsiyalarni hisobga olish 4. Valyuta hisobvarag‘i bo‘yicha amalga oshirilgan operatsiyalarni hisobga olish 5. Bankdagi maxsus hisob raqamlardagi pul mablag‘larining hisobi 6. Pul mablag‘larini hisobga olishning soliqqa oid jihatlari 2.1. Pul mablag‘lari va hisob-kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga olishning vazifalari Bozor iktisodiyoti sharoitida naqd pulsiz hisob kitoblardan samarali foydalanish korxonalar iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlovchi asosiy omillaridan biridir. Chunki korxonalar faoliyatining uzluksiz davom etishini ta’minlash uchun zarur ishlab chiqarish zahiralari va mehnat vositalari sotib olish, davlat byudjetidan tashqari fondlar uchun to‘lovlarni amalga oshirish uchun ma’lum miqdorda naqd pulsiz hisob kitoblar talab qilinadi. Shuning uchun ham korxonalar mavjud pul mablag‘larini yuqorida ko‘rsatilgan maqsadlarga sarflashda iqtisodiy jihatdan manfaatli va tejamli bo‘lgan hamda korxonaga o‘z mablag‘laridan ratsional foydalanish imkonini berishni birinchi navbatda hisobga olish zarur. Ma’lumki, iqtisodiyot rivojlanishining barcha bosqichlarida naqd pulsiz hisob kitoblar alohida ahamiyatga ega bo‘lgan va ularni hisobga olish tartibi o‘sha davrdagi iqtisodiyotning rivojlanishi darajasidan kelib chiqqan. Chunki har qanday bosqichda iqtisodiyotning rivojlanishi u yoki bu modeliga amal qilgan va uning ajralmas qismi sifatida esa buxgalteriya hisobi ishtirok etgan. Taraqqiyotning yuqori pog‘onasiga ko‘tarilish esa har doim iqtisodiy fanlarning, chunonchi buxgalteriya hisobining rivojlanishini ham belgilab bergan va ularga ta’sir etgan. Bozor munosabatlarining shakllanishi va uning chuqurlashuvi naqd pulsiz hisob kitoblar hisobining uslubiy asoslari va ularning harakatini ifodalovchi ko‘rsatkichlarning sifat jihatidan o‘zgarishini talab qilmoqda. Shuning uchun ham naqd pulsiz hisob kitoblarning hisobini tartibga soluvchi qonuniy va me’yoriy hujjatlarni tubdan qayta ko‘rib chiqishni talab qildi. Shu asosda Respublikamizda naqd pulsiz hisob kitoblar hisobini tartibga soluvchi qonuniy va me’yoriy hujjatlar oxirgi yillarda bozor iqtisodiyoti talablaridan kelab chiqqan holda ishlab chiqildi. Korxona amalga oshiruvchi har qanday faoliyat turi pul mablag‘larini talab qiladi. Korxona pul mablag‘lari asosan mahsulot, ish va xizmatlar, shuningdek qimmatbaho qog‘ozlarni va mol mulkni sotishdan kelib tushadi. Yangidan tashkil etilayotgan korxonalarga esa, ta’sischilar ustav kapitalini shakllantirish uchun korxonaning bank hisob raqamiga naqd pul topshirishi yoki o‘tkazib berishi mumkin. Korxona o‘ziga tegishli bo‘lgan pul mablag‘larini o‘zining asosiy va qo‘shimcha faoliyatni rivojlantirish, tovar moddiy qiymatliklarini sotib olish, ishchi va xizmatchilarga ish haqi to‘lash, kapital qo‘yilmalarni (ishlab chiqarish va madaniy-maishiy ob’ektlarni qurish, avtomobillar, traktorlar va boshqa asosiy vositalarni sotib olish, ko‘p yillik mevali va manzarali daraxtlarni o‘tkazish va o‘stirish, shuningdek asosiy podani tashkil qilish) o‘zlashtirish va davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarga va boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslarning ko‘rsatgan xizmatlari uchun sarflashi mumkin. Yuridik shaxslarning pul mablag‘larining tashkil topishi,saqlanishi va ulardan foydalanish tartibi O‘zR Markaziy banki boshqaruvi tomonidan nazorat qilinadi. 2015 yil 16 mayda MB tomonidan tasdiqlangan va 2015 yil 22 iyunda Adliya Vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari”da batafsil yoritib berilgan. Pul mablag‘larining qaysi manbalardan tashkil topishi va ularning sarflanishi alohida ahamiyatga ega. Bu boradagi masalalar “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi” O‘zRning Qonuni asosida ishlab chiqilgan O‘zR 9-son BHMS “Pul oqimi to‘g‘risidagi hisobot”ida aniq ko‘rsatib o‘tilgan. “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari” da barcha yuridik shaxslar quyidagilarga amal qilishi shart: – mulkchilik shaklidan qat’iy nazar pul mablag‘larini bank muassasalarida saqlashlari shart; – yuridik shaxslar o‘rtasidagi, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi fuqarolar ishtirokidagi hisoblashlar faqat bank muassasalari orqali hisob-kitoblarning naqd pulsiz shaklida amalga oshirilishi zarur; – bank muassasasidan olingan naqd pullar qaysi maqsadlar uchun olingan bo‘lsa, o‘sha maqsadlargagina sarflanishi mumkin; – tashkilot o‘z kassasida faqat bank muassasasi rahbari tomonidan tashkilot rahbari bilan kelishilgan holda belgilangan limit chegarasida naqd pul saqlashi mumkin; – tashkilot o‘z kassasida limitdan ortiqcha naqd pullarni faqat mehnat haqi, stipendiya, mukofot, nafaqa berish vaqtida 3 kun muddatda saqlashi mumkin; – savdo va xizmat ko‘rsatish sohalaridan kelib tushgan tushumlarni mehnat haqi, pensiya va nafaqalarni to‘lash uchun sarflash ta’qiqlangan; – xizmat safarlari uchun beriladigan pul mablag‘i o‘sha hududda belgilangan sarf- xarajatlar me’yorida bo‘lishi zarur; – sarflanmagan naqd pullar tashkilot kassasiga 3 kun ichida qaytarilishi va naqd pul olgan hisobdor shaxs buxgalteriyaga bo‘nak hisoboti topshirishi shart. Pul mablag‘larining saqlanishi va ularning to‘g‘ri foydalanish javobgarligi korxona rahbari va buxgalteriya zimmasiga yuklatiladi. Ular kassa va bank muoamalalari qoidalariga rioya qilishi va ularni belgilangan qat’iy tartibda to‘g‘ri rasmiylashtirishlari zarur. Pul mablag‘lari korxona iqtisodiyotida alohida ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo‘lganligi bois korxona mablag‘lari bir vaqtning o‘zida aylanishning barcha bosqichida bo‘lishi mumkin. Chunki ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida pul mablag‘lari u yoki bu miqdorda sarflanadi. Shuning uchun ham korxonada doimo ma’lum miqdorda pul mablag‘larini bo‘lishi talab etiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning moliyaviy barqarorligi ko‘p jihatdan ularning to‘lov qobiliyatiga bog‘liqdir. Ma’lumki, to‘lov qobiliyatining mazmuni eng avvalo bo‘sh pul mablag‘larining mavjudligi bilan tavsiflanadi. Chunki pul mablag‘lari eng yuqori likvidlikka ega bo‘lgan aktivlar hisoblanadi. Shuning uchun ham, korxonalarda mavjud bo‘lgan bo‘sh pul mablag‘laridan samarali foydalanish uchun ularni aylanmaga kiritish alohida ahamiyatga ega. Umuman, korxonalarning pul mablag‘larining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Pul qiymat o‘lchovi bo‘lib – bu tovar qiymatining ma’lum qiymatdagi pul summasiga tengligini ko‘rsatadi va bu esa o‘z navbatida tovar qiymatining o‘lchov birligi hisoblanadi. Pulda ifodalangan tovar qiymatining bahosi narx hisoblanadi. Qiymat o‘lchovi vazifasi asosan narx orqali amalga oshiriladi. U korxona ishlab chiqqan tovarning qiymati bozor yoki preyskurant (shartnoma) bahosi uchun asos bo‘ladi va mamlakatning milliy valyutasi hamda uni boshqa mamlakatlar valyutalariga tenglashtirilgan holda aks ettiriladi. 2. Korxonalarning pul mablag‘lari muomala jarayonida ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo‘lgan resurslarni sotib olish va ko‘rsatilgan xizmat, bajarilgan ish hajmlari uchun to‘lov vositasi hisoblanadi. Pulga korxona hamma zarur resurslarni sotib olishi va barcha to‘lovlarni amalga oshirishi mumkin. U xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasidagi barcha hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi universal o‘lchovdir. 3. Pul jamg‘arish vositasini bajarganda boylik to‘plashga xizmat qiladi. Albatta, pul boylikning asosiy shakli, lekin uning yagona shakli emas, ammo pul boylik to‘plashning eng qulay vositasi hisoblanadi. Ammo buning uchun pul qadrli bo‘lishi kerak. Respublikamizning milliy valyutasini qadrli bo‘lishini ta’minlash mamlakatimizning eng asosiy iqtisodiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Korxonalarning bankdagi milliy va xorijiy valyuta hisob raqamlarida saqlanayotgan pul mablag‘lari mamlakatimiz iqtisodiyotining poydevorini mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki ular banklarning aktiv operatsiyalarini jonlanishini ta’minlaydi, milliy va chet el valyutalarining ishlab chiqarish jarayonidagi aylanishini tezlashtiradi va u bunda birdaniga ikkita muhim vazifani bajaradi. Birinchidan, korxonalarning ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilish yo‘li bilan pulning aylanishini va milliy valyuta hisobiga yaratilayotgan yalpi ichki mahsulot va yalpi milliy daromadni o‘sishini ta’minlaydi. Ikkinchidan esa, korxonaning milliy va xorijiy valyutadagi bank hisob raqamlaridagi pul mablag‘larini ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilganligi uchun bank o‘z mijozlariga ma’lum miqdorda haq ham to‘laydi. Shunday qilib, pulning birinchi vazifasi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qilsa, ikkinchi vazifasi esa korxonalarga ma’lum miqdorda daromad keltirishdan iboratdir. Pul to‘lov vazifasini ham bajaradi. Bunda pul korxona mol yuboruvchilar, pudratchilar va boshqa xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik sub’ektlariga, davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarga bo‘lgan qarz majburiyatlarini to‘lab berish vazifasini bajaradi. Pul mablag‘larining korxona iqtisodiyotida tutgan o‘rnini mustahkamlash, pul mablag‘laridan samarali foydalanish maqsadida buxgalteriya hisobi va korxona boshqaruv apparatini tegishli ma’lumotlar to‘plami bilan ta’minlash talab etiladi. Buning uchun esa pul mablag‘lari hisobining oldida quyidagi asosiy vazifalar turadi: – korxona pul mablag‘larini samarali boshqarish uchun zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash; – pul muomalalarini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarda ko‘rsatilgan tartiblarga rioya qilgan holda to‘lov va hisob-kitoblarni o‘z vaqtida amalga oshirish; – hisob registrlarida pul mablag‘larini naqdligi va harakatlarini o‘z vaqtida aks ettirish; – pul mablag‘larining belgilangan maqsadlarga sarflanishi, smeta va limitlarga amal qilinishini nazorat kilish; – pul mablag‘larining inventarizatsiyasini belgilangan muddatlarda o‘tkazilishini ta’minlash va o‘zaro hisob-kitoblar, muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik qarzlarini to‘lanishini nazorat qilish; – kassadagi, milliy va xorijiy valyutadagi bank hisob raqamlarida saqlanayotgan pul mablag‘larining saqlanishini nazorat qilish; – pul resurslarining harakat oqimini bashoratlash va maqbullashtirish bo‘yicha tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilish. Ushbu masalalarning muvaffaqiyatli bajarilishi korxonaning pul mablag‘laridan samarali foydalanishni ta’minlovchi boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkoniyatini yaratadi. Albatta, yuqoridagi vazifalarni bajarish uchun pul mablag‘larining buxgalteriya hisobini to‘g‘ri tashkil qilish zarur bo‘ladi. Buning uchun esa, korxonalarda mavjud mablag‘larni turkumlash alohida ahamiyatga egadir. Pul mablag‘larining turkumlanishi va ularning buxgalteriya hisobini yuritishdagi o‘rni va ahamiyati. Korxonalarda pul mablag‘larining buxgalteriya hisobini yuritish ko‘p jihatdan ularning turkumlanishiga bog‘liq. Chunki pul mablag‘larining qaysi manbalardan kelib tushishi va qaysi yo‘nalishlar bo‘yicha sarflanishini tahlil qilish asosida ulardan samarali va maqsadga muvofiq foydalanish mumkin. Hozirda amaliyotda pul mablag‘lari quyidagicha turkumlanadi: 1) valyuta turlari; 2) qaysi joyda saqlanishi; 3) qaysi maqsadlarga sarflanishi; 4) qaysi manbalardan kelib tushishi; 5) pul mablag‘lari turlari. Respublikamizda xo‘jalik sub’ektlariga nafaqat O‘zbekiston milliy valyutasi so‘mda balki boshka chet el valyutalarida ham banklarda hisob raqamlarini ochish imkoniyatlari berilgan. O‘zR Markaziy bankining qaroriga ko‘ra, barcha xo‘jalik sub’ektlariga 1999 yil 1 iyuldan boshlab, bir necha banklarda o‘zlarining turli valyutalardagi hisob raqamlarini ochish imkoniyati berildi. Pul mablag‘larini valyutalarning turlari bo‘yicha guruhlash ularning hisobini to‘g‘ri tashkil qilish imkoniyatini beradi. Ushbu guruhlar korxonalarning buxgalteriyasida sintetik, subhisobvaraq va analitik hisobvaraqlarni yuritish uchun asos qilib olinadi va korxonalarning hisob siyosatining tarkibiy qismi bo‘lgan ishchi hisobvaraqlar rejasida o‘z aksini topadi. Buxgalteriya hisobining amaldagi hisobvaraqlar rejasida pul mablag‘larining hisobi asosan ularning qaysi joyda saqlanishi bo‘yicha yuritiladi. Pul mablag‘larining qaysi joyda saqlanishi bo‘yicha quyidagicha turkumlash mumkin: 1. Korxona kassasida saqlanayotgan pul mablag‘lari. 2. Bankdagi hisob raqamlarida saqlanayotgan pul mablag‘lari. 3. Bankdagi valyuta hisob raqamlarida saqlanayotgan pul mablag‘lari. 4. Banklarning maxsus hisob raqamlaridagi pul mablag‘lari. 5. Yo‘ldagi o‘tkazmalar. Ushbu belgi bo‘yicha guruhlash asnosida pul mablag‘larini buxgalteriya hisobini yuritishdagi ahamiyati shu bilan tavsiflanadiki, ular pul mablag‘lari qaerda, qanday summada, kimning javobgarligida saqlanayotganligi, shuningdek ularning harakati to‘g‘risida aniq ma’lumotlar olish imkoniyatini beradi. Ushbu ma’lumotlar asosida korxonaning boshqaruv apparatida pul mablag‘laridan samarali foydalanishni ta’minlovchi maqbul boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkoniyati vujudga keladi. Korxona pul mablag‘larining qaysi maqsadlarga sarflanishi bo‘yicha guruhlash ham alohida ahamiyatga ega. Chunki pul mablag‘larini qaysi maqsadlarga, qanday summalarda sarflash korxona iqtisodiyotining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pul mablag‘larini qaysi maqsadlarga sarflanishi bo‘yicha guruhlash buxgalteriya hisobi amaliyotida unchalik keng qo‘llanilmaydi. Bozor munosabatlarining shakllanishi va uning toborachuqurlashuvikorxonalarningmoliyaviyhisobotlarinixalqarostandarttalabl ariasosida ishlab chiqish zaruriyatini vujudga keltirdi. Shuning uchun ham, Respublikamizda 2002 yil 27 dekabrdagi 140-sonli Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan korxonalarning moliyaviy hisoboti mazmun va shakl jihatdan xalqaro standart talablariga ancha yaqinlashtirilgan. Ushbu moliyaviy hisobot va uning shakllari asosan tashqi foydalanuvchilarning korxona faoliyati bo‘yicha ma’lumotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga qaratilgandir. Mazkur moliyaviy hisobotda birinchi marotaba korxonalarning faoliyat turlari bo‘yicha xarajat va daromadlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek amaldagi moliyaviy hisobotda pul oqimlari to‘g‘risida maxsus hisobot shakli mavjud bo‘lib, unda pul oqimlari operatsion, investitsiyaviy va moliyaviy faoliyat bo‘yicha guruhlanishi majburiy qilib qo‘yilgan. Ushbu hisobot shakli korxonalarning pul mablag‘larining qaysi maqsadlarga sarflanishi to‘g‘risida ma’lumot beradi (2.1-jadval). Pul mablag‘larining faoliyat turlari bo‘yicha sarflanishi 2.1-jadval № Faoliyat turlari Pul mablag‘larining sarflanishi 1 Asosiy (operatsion) faoliyat a) ish haqi b) ishlab chiqarish zahiralarini sotib olish c) xarajatlarni to‘lash d) olingan kreditlarga foizlar to‘lash e) soliqlarni to‘lash 2 Investitsiyaviy faoliyat a) asosiy vositalarni sotib olish b) qimmatli qog‘ozlarni sotib olish v) kreditlar berish 3 Moliyaviy faoliyat a) o‘z aktsiyalarini sotib olish b) obligatsiyalar bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish v) dividendlar bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish Korxona pul mablag‘larining qaysi manbalardan kelib tushishi bo‘yicha guruhlash, qaysi faoliyat turlari korxona uchun iqtisodiy jihatdan samarali ekanligini aniqlash uchun zarur. Ushbu ma’lumotlar qaysi manbalar hisobiga pul mablag‘lari kirishining oqimini ko‘paytirish omillarini aniqlash imkoniyatini beradi. Quyidagi jadvalda korxonalarning pul mablag‘larini kelib tushish manbalari bo‘yicha turkumlanishi keltirilgan (2.2-jadval). Pul mablag‘larini kelib tushish manbalari bo‘yicha turkumlash 2.2-jadval № Faoliyat turlari Pul mablag‘larining kelib tushishi 1 Asosiy (operatsion) faoliyat a) mahsulotlar, ish va xizmatlarni sotish b) berilgan kreditlar bo‘yicha olingan foizlar 2 Investitsiyaviy faoliyat a) asosiy vositalarni sotish b) qimmatli qog‘ozlarni sotish v) oldin berilgan kreditlarning to‘lanishi 3 Moliyaviy faoliyat a) aktsiyalarni chiqarishdan tushgan tushumlar b) obligatsiyalarni chiqarishdan tushgan tushumlar Pul mablag‘larini turlari bo‘yicha guruhlash korxona yuqori likvidlikka ega bo‘lgan mablag‘larning qaysi turlarining mavjudligi to‘g‘risida ma’lumot beradi. Korxonalarda pul mablag‘larining quyidagi turlari mavjud: 1) milliy valyuta (so‘m)dagi pul mablag‘i. 2) chet el valyutasidagi pul mablag‘i. 3) akkreditiv, chek daftarchalari va boshqa to‘lov hujjatlaridagi pul mablag‘lari. Ma’lumki, so‘mdagi pul mablag‘lariga korxonaning o‘z kassasida so‘mda saqlanayotgan naqd pullari va bank hisob raqamlarida saqlanayotgan pullarni kiritish mumkin. Chet el valyutasida saqlanayotgan pul mablag‘lariga esa, korxona kassasidagi chet el valyutalaridagi pul mablag‘lari va bankdagi valyuta hisob raqamida saqlanayotgan pullar kiradi. Akkreditiv, chek daftarchalari va boshka to‘lov hujjatlaridagi pul mablag‘lariga korxona kassasidagi va 5500 – “Banklardagi maxsus hisobraqamlardagi pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlar” hisobvarag‘idagi milliy va chet el valyutasidagi pul mablag‘lari kiradi. Ushbu pul mablag‘lari belgilangan muddatlarda foydalanilishi va muddati o‘tgandan so‘ng esa, korxonaga xizmat qiluvchi bankka topshirilishi zarur. Ular ushbu muddat ichida belgilangan maqsadlar uchun to‘lov vositasi, ya’ni pulning vazifasini bajaradi. Muddati tugagandan so‘ng esa, u bankda saqlanayotgan pullar tarkibiga o‘tadi. Pul mablag‘larining akkreditiv va chek daftarchasi shakliga o‘tkazilishidan ko‘zlangan asosiy maqsad, xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasidagi hisob-kitoblarni tezlatish va ishonchdan chiqqan yoki bir-biridan ancha uzoqda joylashgan yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob- kitoblarda qo‘llashdan iboratdir. Pul mablag‘larini yuqorida keltirilgan belgilari bo‘yicha turkumlashdan tashqari ularni korxona faoliyatida qatnashayotgan va qatnashmayotgan pul mablag‘lariga ham bo‘lish mumkin. Korxona faoliyatida qatnashayotgan pul mablag‘lari korxonaning u yoki bu faoliyatida ishtirok etadi va unga ma’lum darajada daromad keltirish uchun xizmat qiladi. Korxona faoliyatida qatnashmayotgan pul mablag‘lariga u yoki bu sababga ko‘ra yoki qonunbuzarlik oqibatlarida korxona faoliyatida qatnashmayotgan pul mablag‘larini kiritish mumkin. Ularga hisobdor shaxslarga aniq maqsadlar uchun berilgan pul mablag‘larining o‘z vaqtida bo‘nak hisobotini bermasligi oqibatida chetga chiqishi, pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlarning huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan muhrlanishi va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Bugungi kunda umuman olganda pul mablag‘larini yuqorida keltirilgan belgilari bo‘yicha guruhlash va ulardan buxgalteriya hisobini yuritishda foydalanish darajasi etarlicha emas. Bizningcha buning asosiy sababi oxirgi yillarda moliyaviy hisobotning mazmuni va uning shakllari xalkaro standartlar darajasiga ancha yaqinlashtirilgan bo‘lsada, moliyaviy hisob yuritishning uslubi eskiligicha qolib ketmoqda. Buning oqibatida esa, buxgalteriya hisobi o‘zining ma’lumot berish vazifasini etarli darajada bajara olmay qoldi. Ayniqsa bu pul mablag‘lari va uning harakatini aks ettiruvchi hisobot shakllarini to‘ldirish uchun zarur ma’lumotlar to‘plashda qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Natijada moliyaviy hisobotning “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot” va “Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot”larni to‘ldirish uchun zarur ma’lumotlar buxgalteriya hisobining hisobvaraqlari va hisob registrlaridan yig‘ish orqali to‘planmoqda. Albatta, bu birinchidan buxgalteriya apparati xodimlarining bajarayotgan hisob ishlari hajmini oshirish bilan birga, olinayotgan ma’lumotlarning aniqlik darajasiga ham bevosita ta’sir qiladi. Pul mablag‘lari hisobini ham nazariy ham amaliy jihatdan o‘rganish kelgusida moliyaviy hisobning uslubiy asoslaridan biri hisoblangan buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasini moliyaviy hisobot shakllari talab qiladigan ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash va saqlash nuqtai nazaridan rivojlantirish zarurligini ko‘rsatadi. Amaldagi hisobvaraqlar rejasi va ularda buxgalteriya hisobi yozuvlarini amalga oshirish usullari bugungi kunda ular oldiga qo‘yilgan talablarni bajara olmaydi. 2.2. Kassa operatsiyalarini hisobga olish Kassa operatsiyalarini olib borish tartibi. Tashkilotlarning pul mablag‘lari naqd pul shaklida kassada, bank hisobvaraqlarida pul hujjatlari shaklida, berilgan akkreditivlarda va ochiq maxsus hisobvaraqlarda, chek daftarchalarida va boshqalarda saqlanadi. Pul mablag‘lari buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari: – ushbu mablag‘lar va ularning harakati bo‘yicha operatsiyalarni to‘g‘ri, to‘liq va o‘z vaqtida hisobga olish; – pul mablag‘lari va pul hujjatlarining mavjudligi, ularning xavfsizligi va maqsadli ishlatilishini nazorat qilish; – kassa, hisob-kitob va to‘lov intizomiga rioya etilishini nazorat qilish; mablag‘lardan yanada oqilona foydalanish imkoniyatlarini aniqlash. Pul mablag‘larini kassada saqlash va xarajat qilish tartibi Markaziy bank tomonidan tasdiqlangan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari” (Markaziy bank qarori 16.05.2015, №12/17, O‘zR Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 22.06.2015 yil № 2687)da belgilangan va “O‘zbekiston Respublikasida banklar tomonidan naqd pul muomalasiga doir ishlarni tashkil etish to‘g‘risidagi Yo‘riqnoma” (Markaziy bank qarori 24.02.2018, №7/14, O‘zR Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 01.05.2018 yil № 3003)da belgilangan. Tashkilotlarning xorijiy valyutadagi kassa operatsiyalari O‘zbekiston Respublikasi hududida xorijiy valyuta bilan kassa operatsiyalarini yuritish tartibiga (AV ro‘yxat raqami 611, 1999 yil 22 yanvar) muvofiq amalga oshiriladi. Tashkilotlar o‘z pul mablag‘larini banklarda saqlashi shart. Tartibga muvofiq, tashkilotlar o‘z majburiyatlari bo‘yicha hisob-kitoblarni banklar orqali naqd pulsiz shaklida amalga oshirishi, yoki O‘zR qonun hujjatlariga muvofiq, Markaziy bank tomonidan belgilangan naqd pulsiz to‘lovlarning boshqa shakllaridan foydalanishi mumkin. Lekin ayrim hollarda hisob-kitoblar kassa orqali naqd pul berish yo‘li bilan ham amalga oshiriladi. Tashkilotlar bankdan olgan naqd pullarni qaysi maqsad uchun olgan bo‘lsalar, uni faqat o‘sha maqsadda foydalanishlari shart. Tashkilotlar ish kuni oxirida o‘z kassalarida qolgan naqd pul mablag‘larini belgilangan limit doirasida saqlashi mumkin. Kassadagi naqd pul qoldig‘i limitini belgilash va tushum hisobidan xarajat qilish har yili yanvar oyida tashkilotlar va banklar o‘rtasidagi kelishuvga asosan buyurtma-hisob-kitobga muvofiq amalga oshiriladi. Belgilangan limitlar tashkilotning naqd pul aylanmasidan kelib chiqqan holda, yil davomida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. O‘rtacha kunlik naqd pul tushumi eng kam oylik ish haqi summasiga etmaydigan tashkilotlar uchun limit 2 yil muddatga belgilanadi. Bajarilmagan ishlar, ko‘rsatilmagan xizmatlar, qaytarilgan tovarlar (ishlatilmagan temir yo‘l chiptalari va aviachiptalar, kontsert-tomoshalar uchun berilgan chiptalar hamda ko‘rsatilmagan tibbiyot xizmatlari) haqi tashkilotning kassasiga tushgan naqd pul tushumlari hisobidan qaytariladi. Agar tovar, ish va xizmatlar haqi bank plastik kartalari orqali to‘langan bo‘lsa, pul mablag‘lari 3 ish kuni ichida iste’molchining bank plastik kartasi hisobvarag‘iga to‘lov topshiriqnomasi asosida o‘tkazish orqali qaytariladi. Tashkilotlar har kuni o‘z kassasidagi naqd pul mablag‘larining belgilangan limit doirasidan ortiqcha qismini banklarning kunduzgi va kechki kassalariga yoki banklarga etkazib berish uchun inkassatorlarga topshirishlari shart. Tashkilotlar o‘z kassasidagi naqd pul mablag‘larining belgilangan limit doirasidan ortiqcha qismini mehnatga haq to‘lash, mukofotlar, sug‘urta to‘lovlari, nafaqalar, stipendiyalar va pensiyalarni to‘lash uchun, bankdan olingan kunni qo‘shib hisoblaganda 3 ish kunidan ortiq bo‘lmagan muddat mobaynida saqlash huquqiga ega. Xizmat safari xarajatlari uchun bo‘nak mablag‘lari keyinchalik hisobot topshirish sharti bilan naqd pulda yoki xodimning bank plastik kartasi hisobvarag‘iga o‘tkazib berish orqali beriladi. Xizmat safari xarajatlari uchun berilgan mablag‘larning sarflanmay qolgan qismi xizmat safari muddati tugaganidan so‘ng 3 ish kunidan kechiktirmasdan tashkilot kassasiga naqd pulda qaytariladi. Agar xizmat safari xarajatlari xodimning bank plastik kartasi hisobvarag‘iga o‘tkazib berilgan bo‘lsa, mablag‘larning sarflanmay qolgan qismi to‘lov terminali yoki xodimning arizasiga asosan bank orqali 5 ish kuni ichida qaytariladi. Ilgari olingan mablag‘lar bo‘yicha hisobot topshirilmasdan, keyingi xizmat safari uchun mablag‘lar berilishi ta’qiqlanadi. Kassa operatsiyalari birlamchi hisob hujjatlari (kassa kirim orderi va kassa chiqim orderi) asosida rasmiylashtiriladi. Naqd pul bilan hisob-kitob qilish uchun har bir tashkilotda kassasi bo‘lishi kerak va belgilangan shaklda kassa kitobini yuritishi lozim. Banklardan tashkilotlar tomonidan olingan naqd pullar chekda ko‘rsatilgan maqsadlar uchun sarflanadi. Kassa operatsiyalarini o‘tkazish kassirga yuklatilgan. Kassir o‘zi qabul qilib olgan barcha qimmatliklarning but saqlanishi uchun to‘liq moddiy javobgar hisoblanadi. To‘liq shaxsiy moddiy javobgarlik to‘g‘risidagi namunaviy shartnoma O‘zR Mehnat vazirligining 1996 yil 2 apreldagi № 2/4 qarorida keltirilgan. Kassirning ishga tayinlanganligi to‘g‘risida buyruq chiqarilganidan so‘ng, tashkilot rahbari kassirni ushbu Qoidalar bilan tanishtiradi va u bilan to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma tuzadi. Kassir o‘ziga topshirilgan ishni boshqa shaxslarga ishonib topshirishi ta’qiqlanadi. Kassir shtat birligi bitta bo‘lgan tashkilotlarda kassir vaqtincha ishda bo‘lmaganda, kassir vazifasini bajarish tashkilot rahbarining buyrug‘i (qarori) bilan boshqa xodim zimmasiga yuklatiladi. Bunda kassir vazifasi vaqtincha yuklatilgan xodim bilan ham to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma tuziladi. Kassir kasalligi yoki boshqa sababga ko‘ra vaqtincha ishda bo‘lmagan hollarda unga biriktirilgan barcha qimmatliklar darhol tashkilot rahbari hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs va boshqa xodimlardan tarkib topgan komissiya ishtirokida ishni qabul qilayotgan shaxs tomonidan qayta sanaladi. Bu haqda dalolatnoma tuzilib, komissiya a’zolari tomonidan imzolanadi. Tarkibiy bo‘linmalari yoki markazlashtirilgan buxgalteriyasi bo‘lgan tashkilotlarda ish haqi, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalari, stipendiyalar, pensiya va mukofotlarni to‘lash vazifasi tashkilot rahbarining buyrug‘i (qarori)ga muvofiq to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma asosida qo‘shimcha ravishda boshqa shaxslarga ham yuklatilishi mumkin. Tashkilot kassiri naqd pullarni tegishli kassa hujjatlari asosida kassada qabul qiladi va tarqatadi. Shtatlar jadvalida kassir shtat birligi nazarda tutilmagan tashkilotlarda kassa operat- siyalarini bajarish vazifasi birorta xodim(lar) zimmasiga tashkilot rahbarining buyrug‘i (qarori) asosida yuklatilishi mumkin. Tashkilotning naqd puldagi barcha tushum va chiqimlari kassa daftarida hisobga olinadi. Har bir tashkilot faqat bitta kassa daftari yuritadi. Ushbu daftarning varaqlari raqamlangan, tikilgan va tashkilot muhri bilan muhrlangan (muhr mavjud bo‘lgan taqdirda) bo‘lishi lozim. Muhr izi tushirilgan qog‘ozning ikkala tomoniga elim surtiladi, daftarga muhr bosilganidan keyin yana bir qavat elim surtiladi. Kassa daftaridagi varaqlar soni ko‘rsatilgan yozuv tashkilot rahbari hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs imzosi bilan tasdiqlanishi lozim. Byudjet tashkilotlarida kassa operatsiyalarining hisobi kassir tomonidan Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi yo‘riqnomaning (AV ro‘yxat raqami 2169, 2010 yil 22 dekabr) 15-ilovasiga muvofiq shakldagi yoki KO-4 son shakldagi kassa daftarida olib boriladi. Kassa daftaridagi yozuvlar qora qog‘oz vositasida sharikli ruchka yoki siyoh bilan 2 nusxada yoziladi. Bunda varaqlarning birinchi nusxasi kassa daftarida qoladi, qirqiladigan ikkinchi nusxasi esa, kassirning hisoboti hisoblanadi. Varaqlarning birinchi va ikkinchi nusxasi bir xil raqam bilan raqamlanishi shart. Kassa daftariga o‘chirib yozish va tuzatishlar kiritish ta’qiqlanadi. Tuzatishlar tashkilot kassiri hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs imzosi bilan tasdiqlanadi. Har bir kassa orderi bo‘yicha naqd pulning olinishi yoki berilishi kassir tomonidan kassa daftariga darhol yozib qo‘yiladi. Kassir ish kuni oxirida bir kunlik operatsiyalar hisobini chiqaradi, kassadagi naqd pullar qoldig‘ini keyingi ish kuniga o‘tkazadi va buxgalteriyaga kassir hisoboti sifatida ajratib olingan ikkinchi varaqni (kassa daftaridagi bir kunlik yozuvlar nusxasini) kassa daftariga qayd etib, kassa kirim va chiqim hujjatlari bilan birgalikda kassa daftariga imzo qo‘ygan holda topshiradi. Agar tashkilotlarda har kuni umumiy summasi eng kam oylik ish haqining bir baravari miqdorigacha bo‘lgan operatsiyalar amalga oshirilsa, kassa hisobotlari 3-5 kunda bir marta tuzilishi mumkin. Tashkilotlarda kassa daftari elektron (dasturiy) tarzda yuritilishi mumkin. Bunda kassir hisoboti ham elektron (dasturiy) tarzda yuritiladi. Ushbu hujjatlar keyingi ish kuni boshlangunga qadar tuziladi va ularning mazmuni bir xil bo‘lishi hamda kassa daftarining barcha rekvizitlarini o‘z ichiga olishi shart. Kassa daftari va kassir hisobotining varaqlari yil boshidan boshlab o‘sib borish tartibida raqamlanib, elektron (dasturiy) tarzda amalga oshiriladi. Kassa daftarining qo‘shimcha varag‘i va kassir hisoboti hujjatlari olingandan so‘ng, kassir ularning to‘g‘ri tuzilganligini tekshirib, imzolashi shart. Kassir hisobotga kassa orderlarini ilova qilib, imzolab buxgalteriyaga topshirishi lozim. Kassa daftarining qo‘shimcha varag‘i yil davomida kassir tomonidan har bir oy bo‘yicha alohida saqlanishi lozim. Kalendar yil tugaganda yoki zarurat tug‘ilganda, kassa daftarining qo‘shimcha varag‘i xronologik tartibda kitob shaklida tikiladi. Bir yillik varaqlarning umumiy soni tashkilot rahbari va buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs tomonidan imzolanadi va tashkilot muhri bilan muhrlanadi (muhr mavjud bo‘lgan taqdirda). Kassa daftarining to‘g‘ri yuritilishini nazorat qilish buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs zimmasiga yuklanadi. Kassa chiqim orderi kassadan naqd pul oluvchining imzosi bilan tasdiqlanmagan bo‘lsa, ushbu summa kamomad hisoblanadi va kassirdan undirib olinadi. Kassadagi kassa kirim orderlari bilan tasdiqlanmagan naqd pullar kassadagi ortiqcha pul hisoblanadi va tashkilot daromadiga kiritiladi. Katta (bosh) kassirdan boshqa kassirlar zarur naqd pullarni bo‘nak sifatida olganda va ularni qaytarganda “Qabul qilingan va berilgan pullar hisobini yuritish daftari”ga imzo qo‘yishlari shart. Kassirlar ish kuni oxirida katta kassirga olingan bo‘nak pullar va kirim hujjatlari bo‘yicha qabul qilingan pullar to‘g‘risida hisob berishi hamda naqd pullar qoldig‘ini, imzo qo‘yib olingan pullar bo‘yicha o‘tkazilgan operatsiyalarning hujjatlarini topshirishlari lozim. Kassir olingan bo‘nak naqd pullar bo‘yicha ularni to‘lash uchun to‘lov qaydnomasida ko‘rsatilgan muddatda buxgalteriyaga hisob berishi shart. Kassirlar har kuni qoldiq summani tashkilot kassasiga topshirishlari shart. To‘lov qaydnomalari bo‘yicha chiqim qilinmagan naqd pullar katta (bosh) kassirga topshiriladi va kassirlar tomonidan xaltalarga solinadi va muhrlanib, undagi qoldiq summasi ko‘rsatilgan holda katta (bosh) kassirga topshiriladi. Har bir tashkilot naqd pulda hisob-kitoblarni amalga oshirish maqsadida o‘z kassasiga ega bo‘lishi lozim. Naqd pul bilan hisob-kitoblarni amalga oshirmaydigan tashkilotlar kassa xonasiga ega bo‘lishlari talab etilmaydi. Tashkilotlar rahbarlari ularning aybi bilan naqd pul mablag‘larining saqlanishi va tashilishida ularning xavfsizligi ta’minlanmaganligi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi. Kassa xonasi alohida ajratilgan bo‘lishi, eshiklari esa operatsiyalarni amalga oshirish vaqtida ichkaridan qulflanishi shart. Kassa ishiga aloqador bo‘lmagan shaxslarning ushbu xonaga kirishi man etiladi. Tashkilotlardagi barcha naqd pullar va boshqa qimmatliklar yonmaydigan metall shkaf (seyf)larda saqlanadi. Ular ish kuni tugaganidan so‘ng, kalit bilan qulflanadi va unga kassirning muhri bosiladi. Metall shkaf (seyf)larning kalitlari va muhrlar kassirlarda saqlanishi lozim. Kalitlar va muhrlarni turli joylarda qoldirish, begona shaxslarga berish yoki ularning hisobda turmagan dublikatlarini tayyorlash ta’qiqlanadi. Metall shkaf (seyf)lar turgan xonalarning eshiklarini ochiq qoldirish yoki ularning eshiklarida kalitlarni qoldirish man etiladi. Kalitlarning hisobda turgan dublikatlari xaltalarga solinib, kassirlar tomonidan muhrlanib, tashkilot rahbarida saqlanishi lozim. Tashkilot rahbarining buyrug‘i (qarori) ga asosan tuzilgan komissiya tomonidan har chorakda kamida bir marta kalitlarning hisobda turgan dublikatlari nazorat tekshiruvidan o‘tkaziladi. Ushbu tekshiruv davomida kalitning yo‘qolganligi aniqlangan hollarda, tashkilot rahbari bu haqda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar beradi va zudlik bilan metall shkaf (seyf)ning qulfini almashtirish choralarini ko‘radi. Tashkilotga tegishli bo‘lmagan naqd pullar va boshqa qimmatliklarni kassada saqlash ta’qiqlanadi. Kassa va metall shkaf (seyf)larni ochishdan oldin kassir eshik qulflarini, xonaning deraza va panjaralarini hamda muhrlarning butligini ko‘zdan kechirishi va qo‘riqlash hamda signa- lizatsiya vositalarining soz holatda ekanligini tekshirib, bunga ishonch hosil qilishi shart. Muhri shikastlanganligi, qulf, eshik va panjaralarning buzilganligi, sindirilganligi aniqlangan hollarda, kassir zudlik bilan bu haqda tashkilot rahbarini xabardor qilishi lozim. Tashkilot rahbari bu haqda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar berishi va ular etib kelgunga qadar kassani qo‘riqlash choralarini ko‘rishi lozim. Kichik xo‘jalik xarajatlari, safar xizmati uchun bo‘nak va boshqa kichik to‘lovlar uchun bank tomonidan belgilangan limit doirasida kassada kam miqdordagi pullarni saqlash mumkin. Agar tashkilot kassada naqd qoldig‘i limitini belgilash uchun chora- tadbirlar ko‘rmagan bo‘lsa, kassadagi pul qoldig‘i limiti nolga teng va o‘z vaqtida bankga etkazib bermagan naqd pul mablag‘lari esa me’yordan yuqori deb hisoblanadi. Ma’muriy javobgarlik kodeksi 175-moddasining 3 bandi bo‘yicha kassa operatsiyalarini yuritish tartibi va to‘lov intizomini buzish, shu jumladan, qarzdor korxonalardan to‘lovlarni undirish bo‘yicha soliq organlarining inkasso topshiriqlarini bajarmaslik, shuningdek debitorlik va kreditorlik qarzi muddatlarini o‘tkazib yuborish hamda korxonalarning hisobvaraqlarida tegishli mablag‘lar bo‘lgan holda to‘lovlarni amalga oshirishning belgilangan muddatlarini buzish, shuningdek pul mablag‘larini hisobdan chiqarish navbatini buzish uchun, mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining o‘n baravaridan o‘n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Yuridik va jismoniy shaxslarga tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog‘liq naqd to‘lovlarini amalga oshirishda kassadagi naqd pullarni qabul qilish nazorat-kassa apparatlaridan majburiy foydalangan holda amalga oshirilishi lozim. Mol etkazib beruvchilar va xaridorlar bilan hisob-kitoblarda tashkilotlar bir bitim uchun yuridik shaxslar o‘rtasida O‘zRda naqd pul hisob-kitoblarining belgilangan chegarasiga rioya qilishlari kerak. Kassa operatsiyalarini yuritish tartibiga rioya qilish uchun javobgarlik tashkilotlar rahbarlari, bosh hisobchilar va kassirlar zimmasiga yuklatiladi. Kassa operatsiyalarini yuritish va naqd pul bilan ishlash tartibiga rioya etmayotgan tashkilotlarga O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan javobgarlik choralari qo‘llaniladi. Masalan, qonun hujjatlarida belgilangan hollarda kassa apparatlaridan foydalanmaslik tashkilotga eng kam ish haqining 10 dan 15 barobarigacha miqdorda ma’muriy jarima solishga sabab bo‘ladi. Kassa operatsiyalarini hujjatlashtirish. Buxgalteriya hisobi registrlarida pul oqimini aks ettirish uchun asos bo‘lib, Davlat statistika qo‘mitasi qarori bilan tasdiqlangan kassa operatsiyalari hisobi bo‘yicha birlamchi hujjat shakllari hisoblanadi (2.3-jadval). Kassa orderlari va ularning kvitantsiyalari tashkilot buxgalteriyasi tomonidan siyoh yoki sharikli ruchka bilan aniq yozilishi yoki kompyuterda yozilishi shart. Ushbu hujjatlarga o‘chirib yozish, tuzatishlar kiritish va izohlar yozishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Kassa orderida uni tuzish uchun asos va unga ilova qilingan hujjatlar ko‘rsatiladi. Pullarni kassa orderlari bo‘yicha qabul qilish va topshirish ular to‘ldirilgan kuni amalga oshirilishi lozim. Kassa orderlarini olish vaqtida kassir: – ularda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxsning imzosi borligini, kassa chiqim orderida esa tashkilot rahbari yoki vakolatli shaxsning ruxsat berganligi haqidagi imzosi mavjudligini; – hujjatlarning to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini; – hujjatlarda qayd etilgan ilovalarning mavjudligini tekshirishi shart. 2.3-jadval Kassa operatsiyalarini hisobga olish bo‘yicha birlamchi ro‘yxatga olish hujjatlarining shakllari Sha kl raqa mi Shaklning nomi Qo‘llash tartibi KO-1 Kassa kirim orderi Tashkilot kassasiga naqd pul tushganligini ro‘yxatga olish uchun KO-2 Kassa chiqim orderi Tashkilot kassasidan naqd pul berishni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun KO-3 Kirim va chiqim kassa hujjatlarini ro‘yxatga olish jurnali Kirim va chiqim kassa orderlarini yoki ularni o‘rnini bosuvchi hujjatlarni hisobga olish yo‘li bilan ro‘yxatdan o‘tkazish uchun KO-4 Kassa daftari Tashkilotning kassadagi naqd pul kirimi va chiqimlarini hisobga olish uchun KO-5 Kassir tomonidan qabul qilingan va berilgan naqd pullar hisobi kitobi Kassir tomonidan tashkilotning kassasidan boshqa kassirlar yoki vakolatli shaxsga (pul tarqatuvchiga) berilgan pul mablag‘larini hisobga olish, shuningdek amalga oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha kassaga qaytarilgan naqd pullar va kassa hujjatlarini qaytarishni hisobga olish Ushbu talablarga rioya qilinmagan bo‘lsa, kassir hujjatlarni belgilangan tartibda rasmiylashtirish uchun buxgalteriyaga qaytaradi. Kassa orderlari asosida pul olingan yoki pul berilganidan keyin kassir ularni imzolaydi hamda ularga ilova qilingan hujjatlar ustiga berilgan sanani va «To‘landi» yoki «Kirim qilindi» deb yozib qo‘yadi yoki shtamp bosadi. Kassa orderlari kassaga topshirilguniga qadar tashkilot buxgalteriyasi tomonidan tegishli ravishda mazkur “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari”ning 2-ilovasiga muvofiq shakldagi Kassa kirim orderlarini qayd etish daftari yoki mazkur Qoidalarning 3- ilovasiga muvofiq shakldagi “Kassa chiqim orderlarini qayd etish daftari”da ro‘yxatga olinadi. Ish haqini to‘lashga doir to‘lov qaydnomalariga rasmiylashtirilgan kassa chiqim orderlari u to‘langanidan so‘ng ro‘yxatga olinadi. Kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun asos bo‘lgan hujjatlar buxgalteriya bo‘limiga topshiriladi, unda xodimlar rasmiy vazifalariga muvofiq: – hujjatlarni rasmiylashtirishining to‘g‘riligini, ularning amaldagi qonunchilikka va amalga oshirilgan operatsiyalarning tavsifiga muvofiqligini, shuningdek, tashkilot rahbari yoki xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha vakolatli shaxslarning zarur yozma ko‘rsatmalarining mavjudligini tekshiradilar; – kassa kirim va chiqim orderlari yoki ularning o‘rnini bosuvchi hujjatlarni rasmiylashtiradilar; – kassa hujjatlarining shakllari bo‘yicha vakolatli shaxslarning zarur imzolarini oladilar; – kirim va chiqim kassa hujjatlarini qayd qilish jurnalida (kassaga topshirishdan oldin) ro‘yxatdan o‘tkazadilar (shakl №. KO-3); – kassaga kirim va chiqim kassa orderlarini yoki ularni o‘rnini bosuvchi hujjatlarni ularga ilova qilingan tasdiqlovchi va farmoyish hujjatlar bilan birga o‘tkazadilar. Kirim kassa orderi va ularning kvitantsiyalari bir vaqtning o‘zida to‘ldiriladi va korxona rahbarining yozma farmoyishi bilan bosh hisobchi yoki bunga vakolatli shaxs tomonidan imzolanadi. Kassa kirim orderi kvitantsiyasini faqat pulni olganidan so‘ng beriladi. Chiqim kassa orderini tashkilot rahbari va bosh hisobchi yoki unga vakolatli shaxs imzolaydi. Ish haqi to‘lov qaydnomasi va boshqa unga teng to‘lovlar asosida rasmiylashtirilgan kassa chiqim orderlari, ular berilgandan so‘ng, qayd qilinadi. Kirim va chiqim kassa hujjatlarini ro‘yxatdan o‘tkazish kompyuter texnikasidan foydalangan holda amalga oshirilishi mumkin. Shu bilan birga, tegishli kun uchun tuzilgan “Kirim va chiqim kassa orderlari qayd qilish jurnalining ilova varag‘i” mashinogrammada ham pul oqimlarini maqsadga muvofiq hisobga olish bo‘yicha ma’lumotlar shakllantiriladi. Kassa orderlari bo‘yicha pul mablag‘larini qabul qilish va chiqarish faqat ularni tuzish kunidagina amalga oshirilishi mumkin. Kirim va chiqim kassa orderlari yoki ularni o‘rnini bosuvchi boshqa hujjatlarni pul topshiruvchi yoki oluvchi shaxslar qo‘liga berish ta’qiqlanadi. Kassaga naqd pul qabul qilish. Yuqoridagi barcha talablarga rioya qilgan va hujjatlar- ning to‘g‘ri rasmiylashtirgan holda, kassir naqd pul qabul qiladi. Naqd pul qabul qilish vaqtida kassir O‘zR Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari”ga muvofiq, ularning to‘lov qobiliyatini tekshiradi. Tashkilotlar tomonidan haqiqiyligi shubhalantirmaydigan va ular qiymatini belgilaydigan so‘zlari, O‘zК Davlat gerbining tasviri, seriyasi va raqamlari to‘liq saqlangan banknotlar, ular umumiy o‘lchamining 55 foizi mavjud bo‘lsa hamda shikastlanish darajasidan qat’i nazar, to‘liq hajmini va yuz tomonida qiymat tasvirini saqlagan metall tangalar to‘lovga qabul qilinadi. Tashkilotlar: – istalgan qismi, jumladan to‘lovlilik alomatlari belgilanishiga ta’sir etadigan darajada teshilgan, yirtilgan, siyqalangan joylari, dog‘lari bo‘lgan, siyohda yozilgan; – ayrim qismlari shak-shubhasiz bitta biletga tegishli bo‘lgan yirtilgan va elimlangan; – qiymatini ko‘rsatadigan raqamlar, yozuvlar bo‘lgan qismlardan tashqari, o‘z rangini o‘zgartirgan, kuygan (ko‘proq kuygan); – to‘liq hajmini saqlamagan banknotlarni to‘lovga qabul qilishi va pul tushumi tarkibida banklarga topshirishi lozim. Ushbu talablarga muvofiq kelmaydigan banknotlar va tangalar to‘lovga yaroqsiz hisoblanadi va banklar tomonidan ekspertizaga qabul qilinadi. Tashkilotlar kassasiga naqd pullar buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifala- rini amalga oshiruvchi shaxsning imzosi qo‘yilgan kassa kirim orderi bo‘yicha qabul qilinadi. Naqd pul qabul qilinganda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs hamda kassir tomonidan imzolangan, kassir muhri (shtampi) bilan tasdiqlangan kassa kirim orderi yoki kassa apparatining izi tushirilgan chipta (slip) pul topshirgan shaxsga beriladi. Kassir tomonidan qabul qilingan naqd pul summasi kirim kassa orderida ko‘rsatilgan summaga mos kelishi kerak. Pulni olgandan so‘ng kassir kvitantsiyani imzolaydi va o‘z familiyasi, ismi va otasining ismini yozadi, kassirning muhri (shtampi) bilan tasdiqlaydi. Bosh hisobchi va vakolatli shaxs va kassir tomonidan imzolangan va kassirning muhri (shtamp) yoki kassa apparati izi bilan tasdiqlangan kirim kassa orderi kvitantsiyasi pul o‘tkazgan shaxs qo‘liga topshiriladi. Kirim yoki chiqim kassa orderlari yoki ularni o‘rnini bosuvchi hujjatlar bo‘yicha pul olingandan yoki chiqarilgandan keyin darhol kassir tomonidan imzolanadi va ularga ilova qilingan hujjatlarga sana (kun, oy, yil) ko‘rsatilgan holda “To‘langan” deb shtamp bosiladi yoki qo‘l yozuvi bilan ko‘rsatadi. Kassa kirim orderlari bilan tasdiqlanmagan naqd pullar kassadagi ortiqcha pul hisoblanib, korxona daromadiga kirim qilinadi. Kassadan naqd pul chiqimi. Tashkilot kassasidan naqd pullarni chiqim qilish tashkilot rekvizitlari tushirilgan to‘rtburchak shtamp bosilgan va belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan kassa chiqim orderi yoki to‘lov qaydnomasi asosida amalga oshiriladi. Kassadan naqd pul berish uchun rasmiylashtiriladigan hujjatlarga tashkilot rahbari va buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs imzo qo‘yishi shart. Kassa chiqim orderiga ilova qilinadigan hujjatlarga (arizalar, to‘lov qaydnomalari va boshqa to‘lov hujjatlariga) tashkilot rahbari tomonidan rozilik imzosi qo‘yilganda, kassa chiqim orderiga tashkilot rahbarining imzosi qo‘yilishi talab etilmaydi. Byudjet tashkilotlari buxgalteriyasida beriladigan ish haqining umumiy summasiga bir nusxada kassa chiqim orderi tuzilib, uning sanasi va tartib raqami har bir to‘lov qaydnomasiga yozib qo‘yilishi shart. Alohida shaxsga kassa chiqim orderi bilan pul berilganda, kassir pul oluvchining shaxsini tasdiqlovchi hujjatini (pasport, yashash guvohnomasi, harbiy xizmatchilar uchun harbiy bilet) talab qilib, hujjatning turi, seriyasi va tartib raqami, uning qaysi tashkilot tomonidan va qachon berilganligini kassa chiqim orderiga qayd etib qo‘yishi lozim. To‘lov qaydnomasi tuzilgan hollarda pul oluvchilar o‘z shaxsini tasdiqlovchi hujjatini taqdim etadi va uning tegishli joyiga imzo qo‘yadi. Tashkilot kassasidan naqd pulni chiqim qilish mazkur tashkilot tomonidan xodimga berilgan hujjatga (guvohnomaga) asosan amalga oshiriladi. Tashkilotga fuqarolik-huquqiy shartnoma asosida ishga jalb qilingan shaxslarga naqd pullar alohida to‘lov qaydnomasi yoki har bir shaxsga alohida kassa chiqim orderi orqali beriladi. Naqd pullar kassa chiqim orderida yoki ishonchnomada ko‘rsatilgan shaxsga beriladi. Naqd pullar kassa chiqim orderi bo‘yicha ishonchnoma asosida berilayotgan bo‘lsa, kassa chiqim orderiga ishonchnomada ko‘rsatilgan shaxsning familiyasi, ismi va otasining ismi yoziladi. Naqd pullar to‘lov qaydnomasi bo‘yicha ishonchnoma asosida berilayotgan bo‘lsa, to‘lov qaydnomasiga «Ishonchnoma asosida» deb yozib qo‘yiladi. Ishonchnoma kassirda qoladi va kassa chiqim orderi yoki to‘lov qaydnomasiga ilova qilinadi. Ish haqi, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalari, stipendiyalar, pensiya va mukofotlar to‘lov qaydnomasi bo‘yicha to‘langanda, har bir shaxsga alohida kassa chiqim orderi to‘ldirilmaydi. Bunda to‘lov qaydnomasining titul varag‘iga tashkilot rahbari hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxsning imzosi qo‘yiladi va pul berishga ruxsat etilganligi to‘g‘risidagi yozuv, pullarni tarqatish muddati hamda summasi ko‘rsatiladi. Xodim ta’tilga ketganda, vaqtincha mehnatga layoqatsiz bo‘lganda va shu kabi boshqa hollarda mehnatga haq to‘lash, shuningdek deponentga o‘tkazilgan summalarni va xizmat safari xarajatlarini bir necha xodimga berish to‘lov qaydnomasi bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. Muayyan shaxslar uchun bir marotaba beriladigan pullar chiqim kassa orderlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Ish haqi, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalari, stipendiyalar, pensiya va mukofotlar uchun olingan naqd pullar tarqatilmay qolgan hollarda, kassir tomonidan naqd pullarni saqlashda quyidagilar amalga oshiriladi: – har bir shaxsning familiyasi ro‘parasiga «deponentga o‘tkazilgan» deb yozib qo‘yishi (shtamp bosishi); – deponentga o‘tkazilgan summalar bo‘yicha reestr tuzishi; – to‘lov qaydnomasi oxirida amalda to‘langan summa haqida va deponentga olingan summani yozib qo‘yishi, ushbu summalarni to‘lov qaydnomasi bo‘yicha umumiy yakun bilan solishtirishi va o‘z imzosi bilan tasdiqlashi; – amalda to‘langan summani mazkur “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish Qoidalari”ning 1- ilovasiga muvofiq shakldagi kassa daftariga yozishi va to‘lov qaydnomasiga kassa chiqim orderining raqami va to‘rtburchak shtampini bosishi lozim. Buxgalteriya xodimlari to‘lov qaydnomalaridagi yozuvlarni tekshiradi hamda ular bo‘yicha berilgan va deponentga o‘tkazilgan summalarning to‘g‘ri aks ettirilganligini nazorat qiladi. Deponentga o‘tkazilgan summalar bankka qaytarib topshiriladi va ular bo‘yicha bitta umumiy kassa chiqim orderi tuziladi. Kassa operatsiyalarini hisobga olish 21-sonli BHMC asoida olib boriladi. Korxona kassasidagi pul mablag‘larining naqdligi va harakati to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi hisobvaraqlarda amalga oshiriladi: 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”; 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. Zarur hollarda ayrim (transport, aloqa) korxonalarda “Korxona kassasi” va “Operatsion kassa” kabi hisobvaraqlar ochilishi mumkin. Kassadagi pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlarning (5000) debeti bo‘yicha korxona kassasiga kelib tushgan pul mablag‘lari aks ettiriladi. Krediti bo‘yicha korxona kassasidan to‘lanadigan pul mablag‘lari va limitdan ortiqcha pulni bankka topshirish aks ettiriladi. Quyida kassadagi pul mablag‘larini harakati bo‘yicha muoamalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirilishini ko‘rib o‘tamiz: 1) Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha foizlar naqd pulda olinganda (savdo korxonalarida): D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 4830 “Olinadigan foizlar”. 2) Mahsulot, ish va xizmatlarning naqd pulga sotilishi: D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar” yoki K 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar” yoki K 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar”. 3) Asosiy vositalar va boshqa aktivlarni sotishdan tushumning naqd pulda olinishi: D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” yoki K 9220 “Boshqa aktivlarning chiqib ketishi”. 4) Bankdagi tegishli hisobvaraqlardan pul mablag‘lari kassaga kelib tushdi (ish haqi, nafaqa, mukofotlar va shu kabilarni berish uchun): D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” yoki boshqa pul mablag‘larni hisobga oluvchi hisobvaraqlar. 5) Hisobdor shaxslar tomonidan ishlatilmagan oldin olingan bo‘naklarning qaytarilishi: D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 4220 “Xizmat safarlariga berilgan bo‘naklar” yokiK 4230 “Umumxo‘jalik xarajatlari uchun berilgan bo‘naklar” yoki K 4290 “Xodimlarga berilgan boshqa bo‘naklar”. 6) Aktsiyani nominal qiymatidan yuqori narxda sotish natijasida olingan emissiya daromadi: D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 8410 “Emissiya daromadi”. 7) Ta’sischilar o‘zlarining ulushlari hisobidan korxonaning ustav kapitaliga naqd pul mablag‘larini kiritdi: D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 4610 “Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo‘yicha qarzi”. 8) Kvartira ijarachilaridan qarz summasi kelib tushdi: D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 4890 “Boshqa debitorlar qarzlari”. 9) Kommunal xizmatlar, aloqa xizmatlari va boshqa to‘lovlarning kelib tushishi: D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 4890 “Boshqa debitorlar qarzlari”. 10) Ishchilarga alohida uy-joy qurishga qarz berish uchun kredit summasi naqd pulda olindi: D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki D 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari” K 6810 “Qisqa muddatli bank kreditlari” yoki K 7810 “Uzoq muddatli bank kreditlari”. 11) Pul mablag‘lari kassadan topshirildi va bankdagi hisob-kitob hisobvarag‘iga o‘tkazildi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” yoki boshqa pul mablag‘larni hisobga oluvchi hisobvaraqlar K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 12) Aktsiyadorlardan ularga tegishli aktsiyalar qaytarib sotib olindi: D 8610 “Sotib olingan xususiy aktsiyalar – oddiy” yoki D 8620 “Sotib olingan xususiy aktsiyalar – imtiyozli” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 13) Qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish bilan bog‘liq xarajatlar to‘landi (brokerlar xizmatiga haq): D 0610 “Qimmatli qog‘ozlar” yoki D 5810 “Qimmatli qog‘ozlar” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 14) Hisoblangan mehnat haqi va boshqa to‘lovlar berildi (mukofot va shu kabilar): D 6710 “Mehnat haqi bo‘yicha xodim bilan hisoblashishlar” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 15) Hisobdor summalar berildi: D 4220 “Xizmat safarlariga berilgan bo‘naklar” yoki K 4230 “Umumxo‘jalik xarajatlari uchun berilgan bo‘naklar” yoki K 4290 “Xodimlarga berilgan boshqa bo‘naklar” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 16) Xodimlarga berilgan qarz summasi: D 4720 “Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 17) Turli xil summalar berildi (bajarish varaqalari bo‘yicha va boshqalar): D 6990 “Boshqa majburiyatlar” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 18) Korxonaning ajaratilgan bo‘linmalari hisobiga naqd to‘lanishi: D 4110 “Ajratilgan bo‘linmalardan olinadigan hisobvaraqlar” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 19) Tabiiy ofatlar bilan bog‘liq turli xil qoplanmaydigan xarajatlar to‘lanishi: D 9720 “Favquloddagi zararlar” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 20) Pul mablag‘larining kamomadi (inventarizatsiya natijasida): D 4730 “Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzi” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 21) Hisoblangan foizlar bo‘yicha qarzlar qoplanishi: D 6920 “Hisoblangan foizlar” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. 22) Ijaraga beruvchiga tegishli to‘lovlarning to‘lanishi: D 6910 “To‘lanadigan operativ ijara” yoki K 6950 “Uzoq muddatli majburiyatlar – joriy qismi” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” yoki K 5020 “Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari”. Hisobvaraq 5000 “Kassadagi pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlar”ga yozuv qilish uchun asos bo‘lib kassir hisoboti xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobida kassa operatsiyalarini hisobga olish uchun maxsus registrlar: jurnal-order № 1 kassa hisobvarag‘ini kredit operatsiyalari va qaydnoma № 1 debet operatsiyalarini hisobga oladi. Ushbu registrlar buxgalteriya dasturi 1C-Buxgalteriyada ham qo‘llaniladi. Jurnal-order № 1 va qaydnoma № 1 ni to‘ldirish uchun kassirning hisobotlari asos bo‘lib xizmat qiladi. Reestrda har bir hisobotga, kassa hisoboti tuzilgan muddatdan qat’iy nazar, bitta satr beriladi. Jurnalda band qilingan satrlar soni kassir tomonidan topshirilgan hisobotlar soniga mos kelishi kerak. Biroq, kassa hujjatlari kam bo‘lgan holda, kassirning bir necha hisobotiga ko‘ra, registrlarda har kuni emas, balki 3-5 kun davomida operatsiyalarni qayd etishga ruxsat etiladi. Bu holda “sana” ustunida yozuvlar qilinadigan dastlabki va oxirgi raqamlar ko‘rsatiladi, masalan: 1-3, 15-17 va hokazo. Bog‘lanadigan (korrespondentlanadigan) hisobvaraqlari bo‘yicha kun (bir necha kun) natijalari kassa hisobotida yoki unga ilova qilingan hujjatlarda aks ettirilgan bir xil operatsiyalar summalarini hisobga olish yo‘li bilan, buxgalteriya yozuvlariga (o‘tkazma) ko‘ra, ilgari kassir hisobotida yoki hujjatlarda tushirilgan holda belgilanadi. Naqd pul qoldig‘i faqat oyning boshida va oxirida qaydnomada ko‘rsatiladi. Oy davomida nazorat va operativ maqsadlarda kassir hisobotlarida ko‘rsatilgan mablag‘lar qoldig‘i to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalaniladi. Kassa inventarizatsiyasi. Tashkilot kassasida har chorakda kamida bir marta taftish o‘tkazilib, kassadagi barcha naqd pul va boshqa qimmatliklar birma-bir qayta sanalib, tekshirilishi shart. Kassada taftish o‘tkazish uchun tashkilot rahbarining buyrug‘i bilan komissiya tuzila- di. Mazkur komissiya tomonidan o‘tkazilgan taftish natijalari bo‘yicha ikki nusxada dalolatnoma tuzadi. Komissiya a’zolari kassadagi naqd pullar, qimmatli qog‘ozlar va boshqa qimmatliklarni birma-bir to‘liq qayta sanash yo‘li bilan tekshiradi. Dalolatnoma inventarizatsiya (tekshirish) o‘tkazish komissiyasi a’zolari hamda moddiy javobgar shaxs tomonidan imzolanadi. Dalolatnomaning bir nusxasi tashkilot buxgalteriyasiga topshiriladi, ikkinchi nusxasi moddiy javobgar shaxsda qoladi. Inventarizatsiyani (tekshirishni) boshlashdan oldin har bir moddiy javobgar shaxs(lar) dan tilxat olinadi. Moddiy javobgar shaxslar almashganda, dalolatnoma uch nusxada tuziladi, bir nusxasi naqd pul va boshqa qimmatliklarni topshirgan moddiy javobgar shaxsga, ikkinchi nusxasi naqd pul va boshqa qimmatliklarni qabul qilib olgan moddiy javobgar shaxsga, uchinchi nusxasi tashkilot buxgalteriyasiga topshiriladi. Kassa daftari elektron (dasturiy) tarzda yuritiladigan tashkilotlarda kassa hujjatlariga ishlov berish tizimining to‘g‘ri yuritilishi tekshirib turilishi shart. 2.3. Hisob-kitob hisobvarag‘i bo‘yicha operatsiyalarni hisobga olish Tashkilotlar, odatda, kreditorlar va kontragentlar majburiyatlari bo‘yicha pul hisob-kitoblarini banklardagi milliy yoki xorijiy valyutadagi hisob raqamlari orqali naqd pulsiz to‘lovlar orqali amalga oshiradilar. Naqd pulsiz operatsiyalarni amalga oshirish uchun asos bo‘lib “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi NIZOM” (Markaziy bank qarori 26.04.2013, №9/1, O‘zR Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 03.06.2013 yil № 2465) xizmat qiladi. Turli xil naqd pulsiz to‘lovlarni o‘tkazish uchun har bir tashkilot bank muassasalarida bir necha hisob raqamlarini (milliy va xorijiy valyutada) ochishi mumkin. Hisob raqami ochish va bank hisobvarag‘i shartnomasini tuzish uchun tashkilot bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etishi shart: – belgilangan namunadagi hisob raqamini ochish uchun ariza; – tashkilot Ustavining notarial tasdiqlangan nusxalari; – tashkilotni soliq to‘lovchi sifatida ro‘yxatdan o‘tkazganligi to‘g‘risida soliq organidan ma’lumotnoma (STIR); – Pensiya jamg‘armasi va Ijtimoiy soliq fondiga badallar to‘lovchilari sifatida ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi hujjatlarning nusxalari; – tashkilot muhri izi tushirilgan rahbar, uning muovini va bosh hisobchiining imzolari namunalari yozilgan kartochka; – tashkilot rahbari va bosh hisobchiini tayinlash to‘g‘risidagi buyruqlarning nusxasi. Tashkilot bilan hisob raqami ochish paytida bank hisobvarag‘i shartnomasi tuziladi, unda hisob-kitob va kassa xizmatlari ko‘rsatish, tashkilot hisob raqamiga pul joylashtirish shartlari, tomonlarning huquq va majburiyatlari va boshqalar aks ettiradi. Hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish uchun O‘zbekiston hududida joylashgan va bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun Markaziy bankning litsenziyasiga ega bo‘lgan har bir moliya-kredit muassasasi Markaziy bankning Hisob-kitoblar markazida vakillik hisobvarag‘i (korrespondentlik hisobvaraq) ochiladi. Banklarning hisob raqamlari va korrespondentlik hisob raqamlari 20 ta raqamli belgidan iborat. Ikki yil ichida mijozning hisobvarag‘ida pul mablag‘lari va ushbu hisobvaraq bo‘yicha operatsiyalar mavjud bo‘lmagan taqdirda, bank o‘z mijozini yozma ravishda xabardor qilib, bank hisobvarag‘i shartnomasini bajarishni rad etish huquqiga ega. Bank tomonidan bunday xabar berilgan kundan boshlab ikki oy muddat o‘tgach, ushbu muddat ichida mijozning hisobvarag‘iga hech qanday mablag kelib tushmagan bo‘lsa, bank hisob-kitob shartnomasi bekor qilingan hisoblanadi. Hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirishda tashkilotlar naqd pulsiz to‘lovlar shakllari va O‘zR Markaziy banki tomonidan belgilangan standart hujjatlar bilan olib borishlari kerak. O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: – to‘lov topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar; – akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblar; – inkasso bo‘yicha hisob-kitoblar; – cheklar bilan hisob-kitoblar. Naqd pulsiz hisob-kitoblar shakli va hisob-kitob hujjatlarining turi mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchi o‘rtasida tuziladigan shartnomaga (bitimga) muvofiq belgilanadi. Bank hisobvarag‘i shartnomasida boshqa muddatlar belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa, bank tegishli to‘lov hujjati bankka kelib tushgan kunda mablag‘larni mijozning hisobvarag‘iga kirim qilishi yoki mablag‘larni uning hisobvarag‘idan hisobdan chiqarishi shart. Banklar mijozning topshirig‘iga binoan elektron to‘lovni tegishli to‘lov hujjati tushgan kunda, agar u bankning amaliyot kuni mobaynida tushgan bo‘lsa, amalga oshirishi shart. Agar to‘lov hujjati amaliyot kuni tugaganidan keyin tushsa, banklar elektron to‘lovni keyingi ish kunidan kechiktirmay amalga oshirishi shart. Banklar “Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliya- lashtirishga va ommaviy qirg‘in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi O‘zRning Qonuniga muvofiq, hisobvaraqlar bo‘yicha operatsiyalarni to‘xtatib turishga yoki ularni amalga oshirishni rad etishga haqli. Etkazib berilgan mahsulot (bajarilgan ishlar, xizmatlar) uchun to‘lovlar bevosita mahsulot etkazib beruvchilarga to‘lanishi kerak, to‘lovlarning uchinchi shaxslar (xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar) hisobidan undirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Mablag‘lar mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘idan hisobdan chiqarilgandan so‘ng, mablag‘larni oluvchining hisobvarag‘iga o‘tkaziladi, cheklar va BPK (bank plastik kartalari) lar bo‘yicha hisob-kitob qilish bundan mustasno. Mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘ida unga qo‘yilgan talablarni qondirish uchun etarli miqdorda mablag‘lar bo‘lmagan taqdirda, mablag‘larni hisobdan chiqarish “Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bank hisobvaraqlaridan pul mablag‘larini hisobdan chiqarish tartibi to‘g‘risidagi yo‘riqnomaga” muvofiq amalga oshiriladi. Mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchi tomonidan tuzilgan shartnoma bo‘yicha majburiyatlarning bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi uchun to‘lanishi zarur bo‘lgan penyani hisoblash va undirish bo‘yicha banklar javobgar bo‘lmaydi. Mijoz hisob-kitob operatsiyalariga doir barcha masalalar bo‘yicha unga xizmat ko‘rsatuvchi bankka murojaat qiladi. Bank va mijoz o‘rtasidagi nizolar ular o‘rtasida tuzilgan bank hisobvarag‘i shartnomasiga muvofiq hal qilinadi. O‘zaro kelishuvga erishilmagan taqdirda, masalalar sud orqali hal etiladi. Banklar o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblar Markaziy bankning Hisob- kitoblar markazida ochilgan vakillik hisobvaraqlaridan Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi orqali milliy valyutada amalga oshiriladi. Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi orqali elektron to‘lovlar “Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi orqali elektron to‘lovlarni amalga oshirish tartibi to‘g‘risida nizomga” (ro‘yxat raqami 1545, 2006 yil 14 fevral) muvofiq amalga oshiriladi. Hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirish va ularni ijro qilish. Hisob- kitob hujjatlarida quyidagi rekvizitlar bo‘lishi shart: – tartib raqami; – hujjatning sanasi; – mablag‘larni to‘lovchining nomi; – mablag‘larni to‘lovchi hisobvarag‘ining raqami; – mablag‘larni to‘lovchining – soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami; – mablag‘larni to‘lovchi bankning nomi; – mablag‘larni to‘lovchi bankning kodi; – mablag‘larni oluvchining nomi; – mablag‘larni oluvchi hisobvarag‘ining raqami; – mablag‘larni oluvchi bankning nomi; – mablag‘larni oluvchi bankning kodi; – to‘lov summasi; – to‘lov maqsadi; – imzolar namunalari va muhr izi qo‘yilgan varaqchada ko‘rsatilgan shaxsning(lar) familiyasi to‘liqligicha, ismi va otasi ismining bosh harflari hamda ularning imzolari (chek bundan mustasno). Chekda qo‘shimcha ravishda quyidagi rekvizitlar bo‘lishi kerak: – chekning seriyasi va tartib raqami; – jismoniy shaxsning shaxsini tasdiqlovchi hujjatining seriyasi va tartib raqami; – chek amal qilish muddatining oxirgi sanasi. Cheklarda mablag‘larni to‘lovchining – soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami va to‘lov maqsadi ko‘rsatilmaydi. Akkreditivga arizada qo‘shimcha ravishda quyidagi rekvizitlar bo‘lishi kerak: – akkreditivning amal qilish muddati; – akkreditiv ochilayotgan shartnomaning tartib raqami va sanasi; – buyurtmaning tartib raqami; – buyurtma berilgan sana; – tovarning (ish, xizmat) nomi; – to‘lovlarni amalga oshirish uchun asos bo‘lgan hujjatning turi; – qo‘shimcha shartlar. Agar ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan bo‘lsa, hisob-kitob hujjatlarini to‘ldirishda mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchining qisqartirilgan firma nomidan foydalanish mumkin. Hisob-kitob hujjatlari texnik vositalardan foydalangan holda to‘ldiriladi. Hisob-kitob hujjatlarini bo‘yash, chizish va tuzatishga yo‘l qo‘yilmaydi. Cheklar havo yoki qora rang pastasi bo‘lgan sharikli ruchka bilan yoxud texnik vositalardan foydalangan holda to‘ldirilishi mumkin. Bank tomonidan hisob-kitob hujjatlari quyidagi hollarda ijroga qabul qilinadi: – yuridik shaxslardan – hisob-kitob hujjatlaridagi imzolar va muhr izi imzolar namunalari va muhr izi qo‘yilgan varaqchada ko‘rsatilgan namunaga muvofiq (rahbarlik vazifalarini hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiradigan shaxsning) bo‘lganda; – yakka tartibdagi tadbirkorlik va yuridik shaxs tashkil etmasdan turib dehqon xo‘jaligi faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslardan – hisob-kitob hujjatlaridagi imzo imzolar namunalari qo‘yilgan varaqchada ko‘rsatilgan namunaga muvofiq bo‘lgan taqdirda, bank tomonidan ijroga qabul qilinadi. Hisob-kitob hujjatlari imzolar namunalari va muhr izi qo‘yilgan varaqchaga imzo qo‘ygan shaxslar tomonidan imzolanishi shart. Hisob-kitob hujjatlarini faksimile usulida nusxa ko‘chirish vositalaridan foydalangan holda imzolash ta’qiqlanadi. Tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan taqdim qilingan hisob-kitob hujjatlariga muhr qo‘yish yoki hujjatlarni muhr bilan tasdiqlash talab etilmaydi. Bank hisobvarag‘i shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, hisob- kitob hujjatlari bank amaliyot kuni davomida bankning mijozlar bilan ishlash vaqtidan kelib chiqqan holda qabul qilinadi. Mijozning hisobvarag‘idan mablag‘lar: – hisob-kitob hujjatlarining asl nusxasi asosida; – elektron to‘lovlar tizimi orqali olingan elektron to‘lov hujjatlari asosida; – bank hisobvaraqlariga masofadan xizmat ko‘rsatish tizimlaridan foydalanuvchilar uchun umumiy foydalanishdagi telekommunikatsiya tarmoqlari orqali olingan elektron to‘lov hujjatlari asosida; – BPKlardan foydalangan holda tuzilgan elektron hujjatlar asosida hisobdan chiqariladi. Mijozning hisobvarag‘iga mablag‘lar: – elektron to‘lovlar tizimi orqali kelib tushadigan elektron to‘lov hujjatlari asosida; – chekning asl nusxasi asosida; – BPKlardan foydalangan holda tuzilgan elektron hujjatlar asosida dasturiy yo‘l bilan kirim qilinadi. Hisob-kitob hujjatlarining nusxalari, shuningdek mablag‘larni kirim qilish yoki hisobdan chiqarish amalga oshiriladigan hisob-kitob hujjatlarining elektron nusxalari mijozning hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi buxgalter tomonidan imzolanadi. Mijozning hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi buxgalter tomonidan hisob- kitob hujjatini to‘lovga qabul qilish va mablag‘larni to‘lash sanalarini ko‘rsatgan holda o‘ziga biriktirilgan bank shtampi bilan tasdiqlanishi shart. To‘lov topshiriqnomalari bo‘yicha to‘lovlar. To‘lov topshiriqnomasi – mijozning unga xizmat ko‘rsatuvchi bankka o‘z hisobvarag‘idan topshiriqnomada belgilangan summani mablag‘larni oluvchining hisobvarag‘iga o‘tkazish to‘g‘risidagi topshirig‘i nazarda tutilgan hisob-kitob hujjatidir. To‘lov topshiriqnomalari bilan tovarlar (ishlar, xizmatlar), soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar hamda qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa to‘lovlar bo‘yicha hisob- kitoblar amalga oshirilishi mumkin. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan O‘zbekiston Respublikasining interaktiv davlat xizmatlari yagona portali va O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining rasmiy saytida joylashgan soliq to‘lovchilarning shaxsiy kabineti orqali elektron to‘lov topshiriqnomasi bilan byudjetga va davlat maqsadli jamg‘armalariga soliqlar hamda boshqa majburiy to‘lovlar amalga oshirilishi mumkin. Bank hisobvarag‘i shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, to‘lov topshiriqnomasi bank tomonidan mijozning hisobvarag‘ida mablag‘lar mavjud bo‘lgandagina qabul qilinadi va amalga oshiriladi. Mijozning hisobvarag‘ida mablag‘ bo‘lishi yoki bo‘lmasligidan qat’i nazar, mijozning soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha taqdim etgan to‘lov topshiriqnomalari bank tomonidan qabul qilinadi. Mijozning hisobvarag‘ida mablag‘ bo‘lmagan taqdirda, to‘lov topshiriqnomasi “Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” (2-kartoteka) 90963 bank balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi hamda mablag‘larning kelib tushishiga qarab qonun hujjatlarida belgilangan tartibda to‘lanadi. Mijozning hisobvarag‘ida etarli mablag‘ bo‘lmagan taqdirda, bank tomonidan mijozning soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bilan bog‘liq to‘lov topshiriqnomalari bo‘yicha qisman to‘lov amalga oshiriladi, bunda to‘lov topshiriqnomasining orqa tomonida qisman to‘langan summa va sana ko‘rsatilib, imzo qo‘yiladi. Mablag‘larning etarli bo‘lmagan qismi doirasida to‘lov topshiriqnomasi “Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” (2- kartoteka) 90963 balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi hamda mablag‘larning kelib tushishiga qarab qonun hujjatlarida belgilangan tartibda to‘lanadi. Mijoz tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha taqdim etilgan to‘lov topshiriqnomalari tegishli davlat soliq xizmati organining yozma ruxsati yoki elektron shakldagi murojaati asosidagina qaytarib olinishi mumkin. To‘lov topshiriqnomasining sanasi u bankka taqdim etilgan sana bilan bir xil bo‘lishi kerak, ular mos kelmagan taqdirda, to‘lov topshiriqnomasi bank tomonidan ijro uchun qabul qilinmaydi. Mijoz pochta aloqasi tashkilotlariga va AT Xalq banki filiallariga pensiyalar, alimentlar va boshqa to‘lovlar bo‘yicha o‘tkaziladigan mablag‘lar bilan bog‘liq to‘lov topshiriqnomalariga barcha zarur hujjatlarni (ma’lumotnomalar, o‘tkazmalar ro‘yxati va boshqalar) taqdim etishi shart. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlari uchun o‘z hisobvarag‘idagi mablag‘lardan foydalanishi “Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bank hisobvaraqlaridan pul mablag‘larini hisobdan chiqarish tartibi to‘g‘risidagi yo‘riqnomaga” muvofiqto‘lovtopshiriqnomalariasosidaamalgaoshiriladi.Bundato‘lovtopshiriq nomasining “To‘lov maqsadi” grafasiga “Kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlar summasi hisobidan” deb yozib qo‘yiladi. To‘lov topshiriqnomalari bankka: a) mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchiga bitta bank tomonidan xizmat ko‘rsatilganda, to‘lov topshiriqnomalari uch nusxada taqdim qilinadi. Bunda to‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, to‘lov topshiriqnomasining: birinchi nusxasi – bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi; ikkinchi nusxasi – mablag‘larni oluvchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni oluvchiga taqdim qilinadi; uchinchi nusxasi – mablag‘larni to‘lovchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni to‘lovchiga taqdim qilinadi; b) mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchiga turli banklar tomonidan xizmat ko‘rsatilganda – to‘lov topshiriqnomalari ikki nusxada taqdim qilinadi. Bunda to‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, to‘lov topshiriqnomasining: birinchi nusxasi – bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi; ikkinchi nusxasi – mablag‘larni to‘lovchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni to‘lovchiga taqdim qilinadi. Mijozlardan umumiy foydalanishdagi telekommunikatsiya tarmoqlari orqali olingan elektron to‘lov topshiriqnomasi dasturiy nazoratdan o‘tkaziladi va bank amaliyot kunida qayta ishlash uchun uzatiladi. Elektron to‘lov topshiriqnomasi to‘lov amalga oshirilganidan so‘ng, ro‘yxat ko‘rinishida chop etiladi va bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi. Bank hisobvaraqlariga masofadan xizmat ko‘rsatish tizimi orqali yuborilgan elektron to‘lov topshiriqnomalarining qog‘oz ko‘rinishidagi asl nusxasi bankka taqdim etilmaydi. Elektron to‘lov topshiriqnomalarining rasmiylashtirilishi va ulardagi ma’lumotlarning to‘g‘riligi uchun mijoz javobgar hisoblanadi. Mablag‘larni oluvchi bank tomonidan to‘lov tizimi orqali olingan elektron to‘lov topshiriqnomalari ro‘yxat ko‘rinishida chop etilib, bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi. Elektron to‘lov topshiriqnomasining bir nusxasi mablag‘larni oluvchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda unga taqdim qilinadi. To‘lov talabnomalari bilan hisob-kitoblar. To‘lov talabnomasi – mablag‘larni oluvchining mablag‘larni to‘lovchi tomonidan to‘lov talabnomasida ko‘rsatilgan summani bank orqali to‘lash to‘g‘risidagi talabi nazarda tutilgan hisob-kitob hujjatidir. To‘lov talabnomasi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning faqat asosiy talab qilib olinguncha depozit hisobvarag‘iga taqdim etilishi mumkin. To‘lov talabnomasi tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun, shuningdek mablag‘larni oluvchi hamda mablag‘larni to‘lovchi o‘rtasida tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan boshqa to‘lovlar bo‘yicha taqdim etilishi mumkin. To‘lov talabnomalari quyidagi turlarga bo‘linadi: – aktseptli to‘lov talabnomasi – to‘lov talabnomasida nazarda tutilgan summa mablag‘larni to‘lovchi tomonidan aktseptlanganidan (tan olinganidan) so‘ng, to‘lovlar amalga oshiriladigan hisob-kitob hujjatidir; – aktseptsiz to‘lov talabnomasi – to‘lov talabnomasida nazarda tutilgan summa mablag‘larni to‘lovchining roziligi bo‘lishi yoki bo‘lmasligidan qat’i nazar, to‘lovlar amalga oshiriladigan hisob-kitob hujjatidir. Tovarlarni etkazib beruvchi to‘lov talabnomasining “To‘lov maqsadi” grafasida: – shartnoma turi, sanasi va tartib raqami; – tovarni jo‘natish (topshirish) sanasi va tovar-transport yoki qabul qilish- topshirish hujjatlari raqami hamda transport turi, tovarlar pochta aloqasi orqali jo‘natilganda esa, pochta kvitantsiyalarining raqami; – tovarlar sotib oluvchining transport vositasi bilan olib ketilganda “ - sonli ishonch xati asosida sotib oluvchining transport vositasi bilan olib chiqib ketilgan” degan yozuv ko‘rsatilishi shart. To‘lov talabnomasi bitta operatsiya bo‘yicha takroran taqdim etilishi mumkin emas, dastlabki to‘lov talabnomasi mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka kelib tushmagan hollar bundan mustasno. To‘lov talabnomasi mablag‘larni oluvchi tomonidan mazkur “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi NIZOM” 7-ilovasiga muvofiq shakldagi ikki nusxada tuzilgan Reestr bilan birga unga xizmat ko‘rsatuvchi bankka taqdim qilinadi. Reestrning birinchi nusxasi tashkilot rahbari va buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs tomonidan imzolangan hamda tashkilot muhri bilan tasdiqlangan bo‘lishi kerak, bunda tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan taqdim qilingan reestrda muhr izining mavjudligi talab etilmaydi. Reestrning birinchi nusxasi qabul qilish sanasi ko‘rsatilib, bank mas’ul xodimining imzosi va bank tomonidan unga biriktirib qo‘yilgan muhr bilan tasdiqlangan holda mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankda qoladi. Reestrning ikkinchi nusxasi qabul qilish sanasi ko‘rsatilib, buxgalterning imzosi va bank tomonidan buxgalterga biriktirib qo‘yilgan muhr bilan tasdiqlangan holda mablag‘larni oluvchiga qaytariladi. Aktseptli to‘lov talabnomalari quyidagicha taqdim qilinadi: a) mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchiga bitta bank tomonidan xizmat ko‘rsatilganda, to‘lov talabnomasi uch nusxada taqdim qilinadi. Bunda to‘lov talabnomasining birinchi va ikkinchi nusxalari – bankda qoldiriladi. To‘lov talabnomasining uchinchi nusxasi – u kelib tushgandan keyingi ish kunidan kechiktirmay, bank tomonidan hujjatni qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan holda aktseptlash uchun mablag‘larni to‘lovchi yoki uning vakiliga topshiriladi. Mijoz tomonidan to‘lov talabnomasi aktseptlanganidan va to‘lov amalga oshirilganidan so‘ng, to‘lov talabnomasining: – birinchi nusxasi – bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi; – ikkinchi nusxasi – mablag‘larni oluvchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni oluvchiga taqdim qilinadi; b) mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchiga turli banklar tomonidan xizmat ko‘rsatilganda – to‘lov talabnomalari uch nusxada mablag‘larni oluvchi bankka taqdim qilinadi. To‘lov talabnomasining barcha nusxalari mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka yuboriladi. Bunda to‘lov talabnomasining: – birinchi va ikkinchi nusxalari – bankda qoldiriladi; – uchinchi nusxasi – keyingi ish kunidan kechiktirmay (mablag‘larni to‘lovchi yoki uning vakili belgilangan muddatda bankka tashrif buyurmagan hollar bundan mustasno), bank tomonidan qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan holda aktseptlash uchun mablag‘larni to‘lovchi yoki uning vakiliga topshiriladi; c) mablag‘larni to‘lovchi to‘lov talabnomasini belgilangan muddatda bankka tashkilot rahbarining imzosi bilan aktsept to‘g‘risida to‘lov talabnomasining yuqoridagi chap burchagiga belgi qo‘yib qaytarishi kerak. Mablag‘larni to‘lovchi belgilangan muddatda o‘zining roziligi yoki to‘lovdan to‘laligicha yoxud qisman bosh tortishi to‘g‘risida ma’lum qilmagan taqdirda, to‘lov talabnomasi bank tomonidan umumiy tartibda aktseptlanadi hamda to‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, to‘lov talabnomasining: – birinchi nusxasi – bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi; – ikkinchi nusxasi – mablag‘larni to‘lovchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni to‘lovchiga taqdim qilinadi. To‘lov talabnomasiga debitorlik-kreditorlik qarzlarini solishtirish dalolatnomasi, tovarlar (ishlar, xizmatlar) to‘g‘risidagi dalolatnomaning ilova qilinishi to‘lov talabnomasini aktseptlash uchun asos bo‘lmaydi. To‘lov talabnomasini boshqa usullar bilan (debitorlik- kreditorlik qarzlarini solishtirish dalolatnomasi va bajarilgan ishlar (xizmatlar) bo‘yicha dalolatnomaning to‘lov talabnomasiga ilova qilinishi) aktseptlashga yo‘l qo‘yilmaydi. Aktseptsiz to‘lov talabnomalari bankka: a) mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchiga bitta bank tomonidan xizmat ko‘rsatilganda, to‘lov talabnomalari uch nusxada taqdim qilinadi. Bunda to‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, to‘lov talabnomasining: – birinchi nusxasi – bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi; – ikkinchi nusxasi – mablag‘larni to‘lovchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni to‘lovchiga taqdim qilinadi; – uchinchi nusxasi – mablag‘larni oluvchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni oluvchiga taqdim qilinadi; b) mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchiga turli banklar tomonidan xizmat ko‘rsatilganda – to‘lov talabnomalari ikki nusxada taqdim qilinadi. Bunda mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank tomonidan to‘lov talabnomasining barcha nusxalari mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka yuboriladi va to‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, to‘lov talabnomasining: – birinchi nusxasi – bankning kunlik hujjatlari yig‘majildiga tikib qo‘yiladi; – ikkinchi nusxasi – mablag‘larni to‘lovchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni to‘lovchiga taqdim qilinadi. Elektron to‘lovlar tizimi orqali bankka kelib tushgan elektron to‘lov talabnomalari ro‘yxat ko‘rinishida chop etilib, bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi. Elektron to‘lov talabnomasining nusxasi mablag‘larni oluvchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni oluvchiga taqdim qilinadi. Mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘ida mablag‘lar mavjud bo‘lmagan taqdirda, to‘lov talabnomasi “Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” (2- kartoteka) 90963 balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi hamda bu haqda uch ish kuni ichida mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka ma’lum qilinadi va mablag‘larning kelib tushishiga qarab to‘lab boriladi. Mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘ida etarli mablag‘ bo‘lmagan taqdirda, bank tomonidan hisobvaraq qoldig‘i doirasida to‘lov amalga oshiriladi. Mablag‘larning etarli bo‘lmagan qismi doirasida to‘lov talabnomasi“Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” (2-kartoteka) 90963 balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi, bunda to‘lov talabnomasining orqa tomonida qisman to‘langan summa va sana ko‘rsatilib, imzo qo‘yiladi. Aktseptli va aktseptsiz to‘lov talabnomalarining “Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” (2-kartoteka) 90963 balans hisobvarag‘idan hisobdan chiqarilishi mablag‘larni oluvchining yozma arizasiga asosan amalga oshiriladi hamda unga xizmat ko‘rsatuvchi bankka ijro etilmasdan qaytarib yuboriladi. Aktseptli to‘lov talabnomasining nusxasi bankka kelib tushgandan keyingi kundan kechiktirmay, mablag‘larni to‘lovchi yoki uning vakiliga “To‘lov muddatini kutayotgan hisob- kitob hujjatlari” jurnalida imzo qo‘ydirgan holda topshiriladi hamda “To‘lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari” (1- kartoteka) 90962 balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi. Aktseptli to‘lov talabnomasining nusxasini mablag‘larni to‘lovchi yoki uning vakiliga imzo qo‘ydirgan holda topshirish imkoni bo‘lmagan taqdirda, to‘lov talabnomasi u kelib tushgandan so‘ng, o‘n ish kuni o‘tgach mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka to‘lov talabnomasining yuqori chap burchagiga “Mijozning kelmaganligi sababli ijro etilmadi” deb yozilgan holda ijro etilmasdan qaytarib yuboriladi. Agar o‘n kun ichida mablag‘larni to‘lovchining topshirig‘iga ko‘ra uning hisobvarag‘idan mablag‘larni hisobdan chiqarish operatsiyalari (jumladan, naqd pul berish) amalga oshirilgan bo‘lsa, mablag‘larni oluvchi mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankdan Hisob raqamlar ochish, mijozlar hisob raqamlaridan mablag‘larni o‘tkazish va ko‘chirish, mehnatga haq to‘lash va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa ehtiyojlar uchun naqd pul berish bo‘yicha belgilangan talablarni buzganlik uchun tijorat banklariga jazo jarimalarini qo‘llash tartibi to‘g‘risidagi nizomga (ro‘yxat raqami 1044, 2001 yil 30 iyun) muvofiq jarima undirishga haqli. Mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank tomonidan aktseptli to‘lov talabnomalarini aktseptlash bo‘yicha quyidagi muddat belgilanadi: – bir hududda (viloyatlar, Toshkent shahri, Qoraqalpog‘iston Respublikasi) joylashgan mijozlar uchun – to‘lov talabnomasi topshirilganidan keyingi kundan boshlab uch ish kuni; – boshqa hududda joylashgan mijozlar uchun – to‘lov talabnomasi topshirilganidan keyingi kundan boshlab besh ish kuni; – mablag‘larni to‘lovchining yozma talabiga ko‘ra – to‘lov talabnomasi topshirilganidan keyingi kundan boshlab o‘n ish kuni. Mablag‘larni to‘lovchi ushbu muddat ichida to‘lov talabnomasini aktseptlashni to‘la yoki qisman yozma ravishda rad etish huquqiga ega. Mablag‘larni to‘lovchining yozma ravishdagi arizasi imzolar namunalari va muhr izi qo‘yilgan varaqchada ko‘rsatilgan shaxslar tomonidan imzolanishi va arizada to‘la yoki qisman rad etish sabablari ko‘rsatilishi shart. Mablag‘larni to‘lovchi tomonidan bankka aktseptlashni to‘la rad etish bo‘yicha murojaat kelib tushgan taqdirda, to‘lov talabnomasi shu kunning o‘zida “To‘lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari” (1-kartoteka) 90962 balans hisobvarag‘idan olinib, ijro etilmasdan mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka murojaatning nusxasi bilan birga qaytarib yuboriladi. Mablag‘larni to‘lovchi tomonidan aktseptlash qisman rad etilgan taqdirda, to‘lov aktseptlangan summa doirasida amalga oshiriladi. Mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘ida mablag‘ bo‘lmagan taqdirda, to‘lov talabnomasi “Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” (2-kartoteka) 90963 balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi. Bunda mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank uch ish kuni ichida mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank tomonidan to‘lov talabnomasini aktseptlashning qisman rad etilganligi to‘g‘risida yozma ravishda xabardor qilinadi. Mablag‘larni to‘lovchi mazkur Nizomning 52-bandida belgilangan muddatda to‘lov talabnomasini aktseptlash yoxud aktseptlashni to‘la yoki qisman rad etish bo‘yicha bankka murojaat qilmagan taqdirda, to‘lov talabnomasi aktseptlangan hisoblanadi. To‘lov talabnomasini aktseptlashni to‘la yoki qisman rad etish sabablari va ularni asoslashga doir nizolar banklar tomonidan ko‘rib chiqilmaydi. Mablag‘lar quyidagi hollarda aktseptsiz hisobdan chiqariladi: – to‘lov talabnomasiga mablag‘larni to‘lovchining summani tan olganligi to‘g‘risidagi yozma xati asl nusxada ilova qilinganda. Debitorlik- kreditorlik qarzlarini solishtirish dalolatnomasi, tovarlar (ishlar, xizmatlar) to‘g‘risidagi dalolatnomaning to‘lov talabnomasiga ilova qilinishi aktseptsiz hisobdan chiqarish uchun asos bo‘lmaydi; – banklar tomonidan – mablag‘larni to‘lovchining asosiy hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi bankka – mablag‘larni to‘lovchining kreditlar bo‘yicha qarzlari o‘z vaqtida so‘ndirilmaganda; – qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa hollarda. Bunday hollarda, to‘lov talabnomasining yuqori o‘ng burchagiga “Aktseptsiz” degan yozuv kiritiladi. Bank amaliyot kuni davomida mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka kelib tushgan aktseptsiz to‘lov talabnomalari bo‘yicha tegishli summa shu kunning o‘zida to‘lanadi, mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘ida mablag‘ bo‘lmagan yoki etarli mablag‘ bo‘lmagan taqdirda, to‘lov talabnomasi to‘lanmagan summa doirasida “Muddatida to‘lanmagan hisob- kitob hujjatlari” (2-kartoteka) 90963 balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi. Inkasso topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar. Inkasso topshiriqnomasi – mablag‘larni oluvchining inkasso topshiriqnomasida ko‘rsatilgan summani mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘idan so‘zsiz ravishda hisobdan chiqarish bo‘yicha topshirig‘i nazar- da tutilgan hisob-kitob hujjatidir. Inkasso topshiriqnomasi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning faqat asosiy talab qilib olinguncha depozit hisobvarag‘iga taqdim etilishi mumkin. Quyidagilar inkasso topshiriqnomalarini taqdim etish huquqiga ega: a) davlat soliq xizmati organlari: – davlat byudjetiga to‘lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni undirish uchun; – O‘zR Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy to‘lovlarni undirish uchun; – fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga jamg‘arib boriladigan badallar bo‘yicha to‘lovlarni undirish uchun; – savdo tashkilotlarini istisno qilganda, mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan hisoblangan yagona soliq to‘lovi miqdorining qonun hujjatlarida belgilangan tegishli foizini o‘zaro qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risidagi shartnomalar asosida O‘zbekiston Yoshlar ittifoqining rivojlantirish jamg‘armasiga undirish uchun; – debitorlarning bank hisobvaraqlariga o‘zaro hisob-kitoblarning solishtirma dalolatnomasini ilova qilgan holda soliq to‘lovchining soliq qarzi summasini undirish uchun; b) bojxona organlari – o‘z muddatida to‘lanmagan bojxona to‘lovlari va jarimalarni undirish to‘g‘risida; c) davlat ijrochilari va undiruvchilar – ijro hujjatlari bo‘yicha pul mablag‘larini undirish to‘g‘risida; d) O‘zR Bosh prokuraturasi huzurida Majburiy ijro byurosi va uning hududiy tuzilmalari etkazib berilgan energiya resurslari uchun qarzdorlikni iste’molchilar – yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlarning bank hisobvaraqlariga; e) O‘zR Moliya vazirligi: – respublika byudjetidan moliyalashtirish jarayonida belgilangan miqdordan ortiq o‘tkazilgan mablag‘larni qaytarish uchun byudjet tashkilotlarining byudjet hisobvaraqlariga; – tijorat banklariga shartnoma asosida depozitga qo‘yilgan O‘zRning respublika byudjeti mablag‘lari va ular bo‘yicha hisoblangan foizlari o‘z vaqtida qaytarilmagan taqdirda, ularning istalgan hisobvaraqlariga; – O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida berilgan xorijiy kreditlarni qaytarish va foizlar to‘lash bilan bog‘liq majburiyatlar bo‘yicha qarzdorlarning milliy va chet el valyutasidagi bank hisobvaraqlariga. “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi O‘zR Qonunining 7-moddasida nazarda tutilgan hujjatlar ijro hujjatlari hisoblanadi. Mablag‘larni ijro hujjatlari asosida undirish bo‘yicha inkasso topshiriqnomalari ijro hujjatining asl nusxasi taqdim qilingan taqdirda, bank tomonidan qabul qilinadi. Ijro hujjatining asl nusxasi yo‘qolgan taqdirda, uning dublikati undiruv uchun asos bo‘ladi. Mablag‘larni ijro hujjatlarining nusxalari asosida hisobdan chiqarish ta’qiqlanadi. Davlat ijrochilari tomonidan qo‘yiladigan inkasso topshiriqnomalari davlat ijrochisining qaroriga ilova qilingan holda taqdim qilinadi. Davlat ijrochilari energiya resurslari bo‘yicha qarzdorlikni undirishda inkasso topshiriqnomalarini bevosita mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka davlat ijrochisining qarorini ilova qilmagan holda taqdim etishi mumkin. Mablag‘larni ijro hujjatlari asosida undirish bo‘yicha inkasso topshiriqnomalari “To‘lov maqsadi” grafasida ijro hujjatining tartib raqami va sanasi, shuningdek davlat boji xarajatlari va qarz summalari alohida ajratib ko‘rsatilishi kerak. Inkasso topshiriqnomalarining to‘g‘ri taqdim etilishi bo‘yicha javobgarlik inkasso topshiriqnomasini taqdim etgan organlar zimmasiga yuklatiladi. Inkasso topshiriqnomalari bo‘yicha to‘lovlarni mablag‘larni to‘lovchilarning hisobvaraqlaridan so‘zsiz ravishda hisobdan chiqarishga oid e’tirozlar bank tomonidan ko‘rib chiqilmaydi. Inkasso topshiriqnomalari bo‘yicha mablag‘larni undirib olishni to‘xtatib qo‘yish yoki chaqirib olish inkasso topshiriqnomasini taqdim etgan organ tomonidan yoki undiruvchining arizasiga ko‘ra yoxud sud qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Inkasso topshiriqnomasi sud qaroriga asosan bekor qilinishi mumkin. Inkasso topshiriqnomasini topshirish yoki jo‘natishda u bankning bosh hisobchisi va mijozning hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi buxgalterning imzosi va bankning muhri bilan tasdiqlanadi hamda quyidagi ma’lumotlar ko‘rsatilgan holda ustxat yoziladi: – inkasso topshiriqnomasining bankka kelib tushgan sanasi; – inkasso topshiriqnomasi bo‘yicha mablag‘ qisman to‘langan bo‘lsa, undirib olingan summaning miqdori; – inkasso topshiriqnomasini topshirish yoki jo‘natish sanasi. Inkasso topshiriqnomalari: – bir hudud ichidagi hisob-kitoblarda – mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka yoki mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka taqdim qilinadi; – hududlararo hisob-kitoblarda – faqat mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka taqdim qilinadi. Mazkur “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi NIZOM”ning 59-bandida nazarda tutilgan inkasso topshiriqnomalarini taqdim etish huquqiga ega bo‘lgan sub’ektlar inkasso topshiriqnomalarini elektron shaklda mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka taqdim etishi yoki chaqirib olishi mumkin. Inkasso topshiriqnomasi bitta operatsiya bo‘yicha takroran taqdim etilishi mumkin emas, dastlabki inkasso topshiriqnomasi mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka kelib tushmagan hollar bundan mustasno. Inkasso topshiriqnomasi bankka quyidagi tartibda taqdim qilinadi: a) mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchiga bitta bank tomonidan xizmat ko‘rsatilganda – inkasso topshiriqnomalari to‘rt nusxada taqdim qilinadi. Bunda inkasso topshiriqnomasining: – birinchi, ikkinchi va uchinchi nusxalari – ijro uchun bankda qoldiriladi; – to‘rtinchi nusxasi – qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan holda mijozning hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi buxgalter tomonidan imzolanadi va unga biriktirilgan muhr bilan tasdiqlanib, mablag‘larni oluvchiga qaytarib beriladi; b) bir hudud ichida hisob-kitoblarni amalga oshirishda inkasso topshiriqnomalari uch nusxada bevosita mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka taqdim qilinishi mumkin. Bunda inkasso topshiriqnomasining: – birinchi va ikkinchi nusxalari – ijro hujjatlari ilova qilingan holda ijro uchun bankda qoldiriladi; – uchinchi nusxasi – qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan holda mijozning hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi buxgalter tomonidan imzolanadi va unga biriktirilgan muhr bilan tasdiqlanib, mablag‘larni oluvchiga qaytarib beriladi; c) hududlararo hisob-kitoblarni amalga oshirishda inkasso topshiriqnomalari uch nusxada faqatgina mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka taqdim qilinadi. Bunda inkasso topshiriqnomasining: – birinchi va ikkinchi nusxalari – qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan holda mijozning hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi buxgalter tomonidan imzolanadi va unga biriktirilgan muhr bilan tasdiqlanib, mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka yuboriladi; – uchinchi nusxasi – qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan holda mijozning hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi buxgalter tomonidan imzolanadi va unga biriktirilgan muhr bilan tasdiqlanib, mablag‘larni oluvchiga qaytarib beriladi. Mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank tomonidan inkasso topshiriqnomasini bajarish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: a) mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchiga bitta bank tomonidan xizmat ko‘rsatilgan taqdirda, to‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, inkasso topshiriqnomasining: – birinchi nusxasi – bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi; – ikkinchi nusxasi – ijro hujjatlari ilova qilingan holda shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma bilan birga mablag‘larni to‘lovchiga beriladi; – uchinchi nusxasi – shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma bilan birga mablag‘larni oluvchiga beriladi; b) bir hudud ichida hisob-kitoblar amalga oshirilganda, to‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, inkasso topshiriqnomasining: – birinchi nusxasi – bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi; – ikkinchi nusxasi – ijro hujjatlari ilova qilingan holda shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma bilan birga mablag‘larni to‘lovchiga beriladi; c) hududlararo hisob-kitoblar amalga oshirilganda, to‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, inkasso topshiriqnomasining: – birinchi nusxasi – bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi; – ikkinchi nusxasi – ijro hujjatlari ilova qilingan holda shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma bilan birga mablag‘larni to‘lovchiga beriladi. Bir hudud ichidagi va hududlararo hisob-kitoblar bo‘yicha mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka elektron to‘lovlar tizimi orqali kelib tushgan inkasso topshiriqnomalari ro‘yxat ko‘rinishida chop etilib, bankning kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi. Elektron inkasso topshiriqnomasi nusxasi bank tomonidan mablag‘larni oluvchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilingan holda mablag‘larni oluvchiga taqdim qilinadi. Mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘ida mablag‘ bo‘lmagan taqdirda, inkasso topshiriqnomasi “Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” (2- kartoteka) 90963 balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi va bu haqda mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka uch ish kuni ichida xabar beriladi hamda mablag‘larning kelib tushishiga qarab qonun hujjatlarida belgilangan tartibda to‘lanadi. Mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘ida etarli mablag‘ bo‘lmagan taqdirda, bank tomonidan hisobvaraq qoldig‘i doirasida inkasso topshiriqnomasi bo‘yicha to‘lov amalga oshiriladi. Qolgan summa “Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” (2- kartoteka) 90963 balans hisobvarag‘iga joylashtiriladi hamda inkasso topshiriqnomasining orqa tomonida qisman to‘langan summa va sana ko‘rsatilib, imzo qo‘yiladi. Bunda mablag‘larni oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank uch ish kuni ichida mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank tomonidan “Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” (2-kartoteka) 90963 balans hisobvarag‘iga kirim qilingan summa to‘g‘risida yozma ravishda xabardor qilinadi. Mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank inkasso topshiriqnomasining o‘z aybi bilan bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi. Tashkilotning hisob-kitob hisobvarag‘I bo‘yicha operatsiyalarning sintetik hisobi 21-sonli BHMC asosida amalga oshiriladi. Korxonaning bankdagi hisob-kitob hisobvarag‘idagi pul mablag‘larining mavjudligi va harakati to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”da olib boriladi. 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”ning debeti bo‘yicha korxonaning hisob- kitob hisobvarag‘iga pul mablag‘larining kelib tushishi aks ettiriladi. 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”ning kreditida korxonaning hisob-kitob hisobvarag‘idan pul mablag‘larining hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Bank ko‘chirmasini tekshirish natijasida korxonaning hisob-kitob hisobvarag‘i debeti yoki kreditiga xatolik bilan olib borilgan summalar 4860 “Da’volar bo‘yicha olinadigan hisobvaraqlar” yoki 6960 “Da’volar bo‘yicha to‘lanadigan hisobvaraqlar” bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobida hisob-kitob hisobvarag‘i bo‘yicha operatsiyalar bank ko‘chirmalari va ularga ilova qilinadigan pulli va hisob-kitob hujjatlari asosida aks ettiriladi. Hisob-kitob hisobvarag‘idagi pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlar (5100) bo‘yicha analitik hisob milliy valyutadagi pul mablag‘larini saqlash uchun banklarda ochilgan har bir hisobvaraq bo‘yicha yuritiladi. Quyida hisob-kitob hisobvarag‘idagi pul mablag‘larini harakati bo‘yicha muoamalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirilishini ko‘rib o‘tamiz: 1) Ijaraga berilgan asosiy vositalar bo‘yicha ijarachidan ijara to‘lovlarining kelib tushishi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 4810 “Moliyaviy ijara bo‘yicha olinadigan to‘lovlar – joriy qism” yoki K 4820 “Operativ ijara bo‘yicha olinadigan to‘lovlar”. 2) Tovarlarni kreditga sotishdan tushgan pullar: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 4010 “Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar”. 3) Mahsulot (tovar, ish, xizmat)lar, asosiy vositalar va boshqa aktivlarning sotilishidan tushgan tushumlar: D 5110 «Hisob-kitob hisobvarag‘i» K 4010 “Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar”. 4) Pul mablag‘lari kassadan hisob-kitob hisobvarag‘iga topshirildi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”. 5) Chet el valyutasini sotib olish uchun pul mablag‘lari o‘tkazildi: D 5530 “Boshqa maxsus hisobvaraqlar” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 6)Bankka qaytarilgan chek va akkreditivlar bo‘yicha summalar hisob-kitob hisobvarag‘iga o‘tkazildi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 5510 “Akkreditivlar” yoki K 5520 “Chek daftarchalari”. 7) Ilgari qisqa muddatli investitsiya tartibida berilgan qarzlarning qaytarilishi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 5830 “Berilgan qisqa muddatli qarzlar”. 8) Ilgari berilgan bo‘nak qaytarildi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 4310 “TMQlar uchun mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar” yoki K 4320 “Uzoq muddatli aktivlar uchun mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar” yoki K 4390 “Boshqa berilgan bo‘naklar”. 9) Qondirilgan da’volar summasining kelib tushishi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 4860 “Da’volar bo‘yicha olinadigan hisobvaraqlar”. 10) Olingan bo‘naklar summasi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 6310 “Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar” yoki K 6320 “Aktsiyaga obunachilardan olingan bo‘naklar” yoki K 6390 “Boshqa olingan bo‘naklar”. 11) Ilgari aktsiyaga obuna bo‘lgan ta’sischilardan ulush summasining kelib tushishi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 4610 “Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo‘yicha qarzi”. 12) Nominal qiymatdan yuqori bahoda sotilgan aktsiyalardan emission daromadning kelib tushishi: D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” K 8410 “Emissiya daromadi”. 13) Bankdan kassaga pul mablag‘lari kelib tushdi (mehnat haqi, nafaqa, mukofot va shu kabilarni berish uchun): D 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 14) Xususiy aktsiyalarning sotib olinishi: D 8610 “Sotib olingan xususiy aktsiyalar – oddiy” yoki D 8620 “Sotib olingan xususiy aktsiyalar – imtiyozli” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 15) Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar oldidagi qarzlarning qoplanishi: D 6010 “Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan hisobvaraqlar” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 16) Berilgan bo‘naklar summasi: D 4310 “TMQlar uchun mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar” yoki D 4320 “Uzoq muddatli aktivlar uchun mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar” yoki D 4390 “Boshqa berilgan bo‘naklar” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 17) Berilgan bo‘naklar summasi: D 6300 “Olingan bo‘naklarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar” yoki D 7310 “Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 18) Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz summasining o‘tkazilishi: D 6410 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 19) Sug‘urta va maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarning qoplanishi: D 6510 “Sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar” yoki D 6520 “Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 20) Ta’sischilarga hisoblangan dividendning to‘lanishi: D 6610 “To‘lanadigan dividendlar” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 21) Ajratilgan bo‘linmalar, sho‘’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlariga bo‘lgan qarz summasining qoplanishi: D 6110 “Ajratilgan bo‘linmalarga to‘lanadigan hisobvaraqlar” yoki D 6120 “Sho‘’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlariga to‘lanadigan hisobvaraqlar” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 22) Qisqa muddatli kredit va qarzlarning qoplanishi: D 6810 “Qisqa muddatli bank kreditlari” yoki D 6820 “Qisqa muddatli qarzlar” yoki D 6830 “To‘lanadigan obligatsiyalar” yoki D 6840 “To‘lanadigan veksellar” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 23) Uzoq muddatli kredit va qarzlarning joriy qismining qoplanishi: D 6950 “Uzoq muddatli majburiyatlar – joriy qismi” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 24) Hisoblangan foizlar bo‘yicha qarzlarning qoplanishi: D 6920 “Hisoblangan foizlar” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 25) Ijaraga beruvchiga tegishli bo‘lgan to‘lovlar to‘landi: D 6910 “To‘lanadigan operativ ijara” yoki D 6950 “Uzoq muddatli majburiyatlar – joriy qismi” K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i”. 2.4. Valyuta hisobvarag‘i bo‘yicha amalga oshirilgan operatsiyalarni hisobga olish Chet el valyutasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun korxonalar O‘zR Markaziy banki vakolat bergan kredit muassasalarida chet el valyutasidagi hisob-kitob raqamlarini ochadilar. Korxona va tashkilotlar O‘zR hududida valyuta hisobvarag‘ini Markaziy bank tomonidan xorijiy valyutada operatsiyalarni amalga oshirish uchun vakolatli bo‘lgan har qanday bankda ochishi mumkin. Vakolatli bank har qanday erkin konvertatsiyalanadigan valyutada faqat bitta chet el valyutasi hisob raqamini ochishi yoki har bir turdagi chet el valyutalari uchun bir nechta chet el valyutasi hisob raqamini ochishi mumkin. Odatda, tashkilotlar bankda AQSh dollari va evroda valyuta hisob raqamini ochadilar. Valyuta hisob raqamini ochish uchun tashkilotlar vakolatli bankka oddiy milliy valyutada hisob raqamini ochishda bo‘lgani kabi bir xil hujjatlarni taqdim etishi kerak. Yagona farqi shundaki, valyuta hisob raqamini ochishda uni ochish to‘g‘risidagi ariza hisob-kitob hisobvaraqning ochish to‘g‘risidagi arizadan farqli shaklda amalga oshiriladi. Tashkilot bilan valyuta hisob raqami ochish paytida bank hisobvarag‘i shartnomasi tuziladi, unda hisob-kitob va kassa xizmatlari ko‘rsatish, tashkilot valyuta hisob raqamiga pul joylashtirish shartlari, tomonlarning huquq va majburiyatlari va boshqalar aks ettiriladi. Odatda, tashkilotni valyuta hisob raqami bo‘yicha bank xorijiy valyutani sotib olish va sotish bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshiradi, shuningdek eksport-import operatsiyalariga xizmat ko‘rsatadi. Bank hisobvarag‘i shartnomasi tuzilgandan so‘ng, bank valyuta hisob raqamini ochadi. Bank hisobvarag‘i shartnomasida tashkilotning barcha turdagi ochilgan valyuta hisob raqamlarining raqamlari, shuningdek naqd pulsiz xorijiy valyutadagi to‘lovlarni amalga oshirish uchun bankning to‘lov rekvizitlari ko‘rsatiladi. Vakolatli banklarda tashkilotning xorijiy valyutasidagi hisobvaraqlarini ochish va yopish to‘g‘risidagi ma’lumotlar hisobvaraqlarni ochish va yopish bilan bir xil tarzda hisobvaraqlar ochilgan kundan boshlab besh kun ichida soliq organlariga etkazilishi kerak. Joriy valyuta hisob raqami tashkilot ixtiyorida qolgan xorijiy valyutadagi pul mablag‘larini hisobga olish va O‘zR valyuta qonunchiligiga muvofiq boshqa operatsiyalarni amalga oshirish uchun mo‘ljallangan. Valyuta operatsiyalari. Valyuta operatsiyalarini amalga oshirish tartibi, valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish tamoyillari “Valyutani tartibga solish”gi O‘zR Qonuni (2003 yil 11 dekabr № 553-II qonuni) bilan belgilanadi. Tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni eksport qilishda tashkilot valyuta tushumini oladi, bu tashkilotni valyuta hisobvarag‘iga kirim qilinishi kerak. Import operatsiyalarini amalga oshirish uchun tashkilot mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitob qilish uchun o‘zining hisob- kitob hisobvarag‘idan so‘mni kerakli valyutaga almashtiradi. Ushbu operatsiyalar uchun tashkilotlar O‘zRning ichki valyuta bozorida xorijiy valyutani sotib olish va sotish huquqiga ega. Xorijiy valyutani ichki valyuta bozorida faqat vakolatli banklar orqali sotish va sotib olish mumkin. Chet el valyutasini sotib olish uchun mol etkazib beruvchining tovarlarni import qilish uchun shartnomalar (bitimlar) bo‘yicha to‘lovlari, xorijga xizmat safari xarajatlari uchun chet el valyutasini berish va boshqalar asos bo‘lib xizmat qiladi. Ayni paytda, valyuta tushumini muayyan qismini majburiy sotish bo‘yicha qoida bekor qilingan. Avvalgidek,hozirgi vaqtda ham chet el valyutasi tushumi olinganda valyuta hisobvarag‘iga to‘liq kirim qilinadi. Tashkilot nomidan vakolatli banklar valyuta birjalari orqali boshqa tashkilotlarga, to‘g‘ridan-to‘g‘ri vakolatli bankka yoki O‘zR Markaziy bankiga tashkilotning valyuta hisob raqamida mavjud xorijiy valyutadagi mablag‘larni sotishlari mumkin. Buning uchun tashkilot vakolatli bankka xorijiy valyutani vakolatli bank tomonidan belgilangan shaklda sotish to‘g‘risida buyruq berishi kerak. Xorijiy valyutani vakolatli bank tomonidan sotishdan olingan so‘m hisobida pul mablag‘lari tashkilot hisob-kitob hisobvarag‘iga to‘liq majburiy o‘tkazish lozim, va kelgusida O‘zR amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq har qanday maqsadlar uchun ishlatishi mumkin. Eksport va import operatsiyalarida naqd pulsiz to‘lovlar shakllari. Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda tashkilotlar bir mamlakatdan boshqa mamlakatga to‘lovlar shaklida naqd pulsiz valyuta hisob-kitoblarni amalga oshiradilar. Turli bitimlar bo‘yicha hisob-kitoblarning shakllari tashqi savdo shartnomalari (kontraktlari) bilan belgilanadi. Odatda, eksport-import operatsiyalari bo‘yicha to‘lovlarning quyidagi shakllaridan foydalaniladi: – bank o‘tkazmalari; – inkasso bo‘yicha hisob-kitoblar; – akkreditivlar bilan hisob-kitoblar; – ochiq hisobvaraq bo‘yicha hisob-kitoblar. Bank o‘tkazmalari to‘lov topshiriqnomalari orqali amalga oshiriladi va bir bankning hisob-kitob hisobvarag‘idan boshqa bankning hisob-kitob hisobvarag‘iga pul o‘tkazmasini nazarda tutadi. Pul mablag‘larini o‘tkazish pochta, telegraf, elektron va boshqa aloqa vositalari orqali amalga oshiriladi. Banklar xorijiy valyutadagi mablag‘larni tashkilot nomidan va vakolatli Bank tomonidan belgilangan shaklda o‘tkazish to‘g‘risidagi ariza asosida chet elga o‘tkazadi. O‘tkazish to‘g‘risidagi arizadan tashqari, tashkilot xorijiy hamkor bilan tuzilgan shartnoma nusxasini bankka taqdim etishi shart. Inkasso hisob-kitoblari eksportyor tashkilotining o‘z bankiga importyor tashkilotidan pul olish to‘g‘risidagi buyrug‘i yoki pulning ma’lum muddat ichida to‘lanishini tasdiqlashdir. Bu shakldagi hisob- kitoblar inkasso topshirig‘nomasi asosida amalga oshiriladi. Akkreditivlar bo‘yicha hisob-kitoblar eksport qiluvchi tashkilotlar uchun eng maqbul hisob-kitob shaklidir. Akkreditiv shartnoma bo‘yicha importyor (bank-emitent) nomidan uning kontragenti- eksportyor (benefitsiar) foydasiga berilgan bankning pul majburiyatidir. Akkreditiv ochgan bank benefitsiar tomonidan akkreditiv shartnomasida nazarda tutilgan hamma shartlarni bajargan taqdirda hujjatlarni taqdim etgandan keyin to‘lovni amalga oshiradi. Akkreditiv shartlariga kontraktni faqat shunday holatlari kiritiladiki, ularni bankka taqdim etilgan hujjatlar bilan tasdiqlanishi mumkin bo‘lsa. Mol etkazib beruvchi-eksportyorga akkreditiv ochilgach, u tovarni importyorga etkazib beradi va zaruriy hujjatlarni o‘z bankiga taqdim etadi. Bank mablag‘larni eksportyor hisobiga o‘tkazadi va hujjatlarni importyorning bankiga yuboradi, bu esa to‘lovni amalga oshiradi. Importyorga hujjatlar topshirilgandan va u tomonidan qabul qilingandan so‘ng uning hisobidan mablag‘lar o‘tkaziladi. Ochiq hisobvaraq bo‘yicha hisob-kitoblar xaridorlar va sotuvchilar bo‘lgan tashkilotlar o‘rtasida qo‘llaniladigan hisob- kitoblarning alohida shaklidir. Ushbu to‘lov shakliga ko‘ra sotuvchi tovarni xaridorga jo‘natadi va unga tovar bilan birga jo‘natiladigan hujjatlarini yuboradi, xaridor nomiga ochilgan hisob raqamiga kreditorlik qarz summani o‘tkazadi. Xaridor ushbu hisobraqam bo‘yicha qarzini shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda to‘lab beradi. Tashkilotning valyuta hisobvaraqlari bo‘yicha sintetik hisob-kitob operatsiyalari. Tashkilotning valyuta hisobidagi valyutadagi pul oqimi ikki asosiy bosqichdan iborat: 1) pul mablag‘larini valyuta hisobiga olish bosqichi; 2) tashkilotning valyuta hisobidan pul mablag‘larini hisobdan chiqarish bosqichi. Tashkilotning valyuta hisobvarag‘i bo‘yicha operatsiyalarning sintetik hisobi hisob- kitob hisobvarag‘i bo‘yicha operatsiyalarni hisobga olishga o‘xshaydi. Asosiy hisob registri mablag‘larni to‘lovchining shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma hisoblanadi. BHMS № 22 “Chet el valyutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning hisobi”ning maqsadi chet el valyutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarni buxgalteriya hisobida aks ettirish hamda ularni moliyaviy hisobotda ochib berish tartibini belgilash hisoblanadi. BHMS № 22 ning amal qilishi O‘zR hududidagi, O‘zR hududida chet el valyutasida operatsiyalarni amalga oshiradigan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun mo‘ljallangan. O‘zRda barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar milliy valyuta – so‘mda buxgalteriya hisobini yuritishlari va moliyaviy hisobotni taqdim etishlari kerak. Chet el valyutalarining so‘mga nisbatan O‘zR Markaziy banki tomonidan belgilangan kursining o‘zgarishiga hamda aktivlar va majburiyatlarni qayta hisoblashga bog‘liq holda musbat yoki manfiy kurs farqi yuzaga keladi. Chet el valyutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning qiymati, buxgalteriya hisobida aks ettirish maqsadida so‘mlarga qayta hisoblanishi kerak. Chet el valyutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlar qiymatini so‘mlarda qayta hisoblashish ana shu chet el valyutasi uchun so‘mga nisbatan Markaziy bank kursi bo‘yicha amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobi maqsadi uchun ko‘rsatilgan so‘mlardagi qayta hisoblash chet el valyutasida operatsiya sodir etilgan sanada Markaziy bank kursi bo‘yicha amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobi maqsadlari uchun chet el valyutasida ayrim operatsiyalarni sodir etish sanalari maxsus ilovada keltirilgan. Buxgalteriya hisobida chet el valyutasida konsignantdan kreditorlik qarzi konsignatsiya tovarlari ana shu sanaga Markaziy bank kursi bo‘yicha sotilish sanasida yuzaga keladi. Qarzning keyingi hisobi mazkur BHMSga muvofiq amalga oshiriladi. Chet el valyutasida xarid qilingan tovar-moddiy zahiralari va boshqa aktivlarni baholash, ularning xarid qilinganligini tasdiqlovchi boshlang‘ich hisob hujjatlarida (tovarning kuzatuv hujjatlari yoki bojxona yuk deklaratsiyasida) ko‘rsatilgan qiymatidan kelib chiqib, ularni buxgalteriya hisobiga qabul qilish sanasidagi Markaziy bank kursi bo‘yicha qayta hisoblab, shuningdek O‘zR VMning 1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi nizom”ning 1.1.12-bandi, O‘zR 5-son BHMS “Asosiy vositalar” (ro‘yxat raqami 1299, 2004 yil 20 yanvar) va O‘zR 4-son BHMS “Tovar- moddiy zahiralar”ga (ro‘yxat raqami 1595, 2006 yil 17 iyul) muvofiq shakllanadigan, xarid qilish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlardan kelib chiqib aniqlanadi. Kurs farqining hisobi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar har oyda balansning valyuta moddalarini hisobot oyining oxirgi kuniga va Markaziy bank kursi bo‘yicha xo‘jalik operatsiyalarini sodir etish sanasiga qayta baholashni amalga oshiradilar. 22-son BHMSda qayta baholash va kurs farqlarini aniqlash maqsadida balansning valyuta moddalariga quyidagilar kiritiladi: a) kassadagi va bank hisobvaraqlaridagi valyuta mablag‘lari; b) to‘lanishi yoki olinishi chet el valyutasida belgilangan debitorlik va kreditorlik qarzlari, kredit va qarzlar, pul ekvivalentlari va boshqa aktiv hamda majburiyatlar. Quyidagilar qayta baholanmaydi: a) xo‘jalik yurituvchi sub’ektning chet el valyutasiga xarid qilingan asosiy vositalari, nomoddiy aktivlari, o‘rnatiladigan uskunalari, kapital qo‘yilmalari, tovar-moddiy zahiralari; b) xo‘jalik yurituvchi sub’ekt, shu jumladan xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxona ustav sarmoyasining miqdorlari va muassislari (ishtirokchilari) ulushlarining nisbati; c) ustav kapitaliga va aktsiyalarga investitsiyalar. Hosil bo‘lgan kurs farqi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning xohish- istagiga ko‘ra bevosita kiritish yo‘li bilan yoki jamg‘arish yo‘li bilan moliyaviy natijalarga hisobdan chiqariladi. Bevosita kiritish usulida kurs farqlari yuzaga kelishiga qarab moliyaviy-xo‘jalik faoliyat natijalariga kiritiladi. 2019 yil 1 yanvardan boshlab jamg‘arish usuli qo‘llanilmaydi. 2019 yil 1 yanvargacha jamg‘a- rilgan kurs farqlari moliyaviy-xo‘jalik faoliyati natijalariga quyidagicha olib borilishi mumkin: a) chet el valyutasidagi debitorlik va kreditorlik qarzlari bo‘yicha – ularning to‘lanishiga (yoki hisobdan chiqarilishiga) qarab; b)qolgan hollarda–balansning tegishli valyuta moddalari bilan xo‘jalik operatsiyalarining sodir etilishiga qarab. Jamg‘arilgan kurs farqlari moliyaviy natijalarga chet el valyutasining bir birligiga to‘g‘ri keladigan kurs farqlarining o‘rtacha miqdori bo‘yicha olib borilishi mumkin. Jamg‘arish usulidan bevosita kiritish usuliga o‘tayotganda ilgari balansning valyuta moddalarini har oyda qayta baholash natijasida jamg‘arilgan kurs farqlari hisob siyosati qabul qilingan taqvimiy yilning oxiriga qadar har oyda (teng ravishda) xo‘jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining natijalariga hisobdan chiqariladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy natijalariga kiritilgan musbat (manfiy) kurs farqi moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar (xarajatlar) tarkibida hisobga olinadi. Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushini chet el valyutasida kiritishi buxgalteriya hisobida, ulushni kiritish sanadagi Markaziy bankning kursi bo‘yicha amalga oshiriladi. Chet el valyutasida moliyaviy hisobotni tuzish uchun, O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida faoliyat yuritish uchun ishlatiladigan aktivlar va majburiyatlarning qiymati so‘mlarda qayta hisoblanishi kerak. Chet el valyutasida aktivlar va majburiyatlar qiymatini so‘mlarda qayta hisoblash ushbu chet el valyutasi uchun Markaziy bank kursining so‘mga nisbatan kursi bo‘yicha amalga oshiriladi.