O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI BO’LIM “PUL VA BANKLAR” FANIDAN MUSTAQIL ISH MAVZU: PUL NAZARIYALARI TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA Bajardi: Tekshirdi: _____________________. Toshkent-2021 PUL NAZARIYALARI TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA Reja 1. Pul nazariyalari to‘g‘risida umumiy tushuncha 2. Pulning metallik nazariyasi 3. Oltin tanga standarti 1. Pul nazariyalari to‘g‘risida umumiy tushuncha Pul nazariyalari - pul tabiati va pulning ishlab chiqarishni shakllantirishga ta’siri haqidagi nazariyalardir. Bu nazariyalar kapitalistik ishlab chiqarish usuligacha bo‘lgan davrda vujudga keldi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli davrida, pul-tovar mu-nosabatlari xo‘jalik sohasining hamma tarmoqlarini qamrab olgan davrdagina pul nazariyasi keng tarqaldi. Pul va uning sotib olish quvvati orasidagi munosabat pul nazariyalarining markaziy masalalaridan biri bo‘lib kelgan. Xullas, iqtisodchilarning pulning mohiyati, uning funktsiyalari va pul muomalasiga bo‘lgan qarashlari pul nazariyalarini keltirib chiqardi. Ilk tarixiy pul nazariyalari sifatida nominallik va metallik nazariyalarni keltirish mumkin. Kapitalizm taraqqiyoti bilan birga bu nazariyalar ham o‘zgarib yangi, miqdoriy nazariyaning paydo bo‘li-shiga asos bo‘ldi. Hozirgi kunda monetarizm va iqtisodiyotni pul-kredit munosa-batlari orqali tartiblashtirish nazariyalari ham mavjud. Ammo eng asosiy pul nazariyalari sifatida metall, nominal va miqdoriy pul nazariyalari tadqiqot qilib kelinmoqda. Pul nazariyalarining kelib chiqishiga asosiy sabab ishlab chiqa-rishning taraqqiy etishi va pul muomalasining taraqqiyotdan ma’-lum darajada oqsashini oldini olish va uni rivojlantirish masa-lasi hisoblanadi. Qo‘l mehnatidan manifakturaga, manifakturadan sanoat ishlab chiqarishiga o‘tilishi bilan xalq xo‘jaligida mehnatning integra-tsiyalashuvi ham kuchaydi. Buning natijasida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar orasidagi pullik munosabatlar ham murakkablasha boshladi. Feodalizmgacha bo‘lgan naqd pullik munosabatlar bu davr talablariga javob bera olmay qoldi. Buni biz Evropadagi XV asr-dagi «pul tanqisligidan» dan ko‘rishimiz mumkin. Xuddi shu davrdan boshlab pul nazariyalari to‘g‘risidagi ilk fikrlar yuzaga keldi. Bu nazariyalarning o‘sha davrdagi muammolarni echishda o‘rni beqiyos bo‘ldi. Ilk bor vujudga kelgan pul nazariyalari bu metallik va nominallik pul nazariyalari hisoblanadi. Quyida biz pul nazariyalarining ba’zi birlariga qisqacha ta’rif berib o‘tamiz. Oxirgi o‘n yillikda pul kelib chiqishining axborot nazariyasi paydo bo‘ldi. Ba’zi olimlar uni nominalistik, davlat yoki miqdoriy nazariyalar rivojlanishining navbatdagi bosqichi deb qarashmoqda. Pulning axborot nazariyasiga muvofiq, tovar va ishchi kuchining qiymatini energetik yoki axborot birlikka ega shakl orqali ifodalashga urinish xisoblanadi. Mualliflarning fikriga muvofiq, yuqorida ko‘rsatilgan birliklar xususiyatini pulning iqtisodiy mohiyati bilan hech qanday aloqasi yo‘q. Pulning metall nazariyasi namoyondalari oltin va kumush o‘z tabiatiga ko‘ra pul bo‘lganligi uchun, pul muomalasini tovar ayirboshlash bilan bir xil xisoblashgan. Ushbu yo‘nalishning birinchi namoyondasi XIV asrda ijod qilgan frantsuz olimi N. Orem xisoblanadi. Ammo, pulning metallictik nazariyasi to‘la va yakunlangan shaklda merkantilistlar U. Stafford, T. Men, A. Monkreten, keyinchalik F. Galiani tomonidan shakllantirilgan. Ushbu iqtisodchilarning qarashlari savdogar burjuaziyaning manfaatlarini yoqlagan edi, chunki ular qimmatbaho metallar pulning hamma funktsiyalarini bajarganligi sababli milliy boylikni qimmatbaho metallar bilan bir xil xisoblaganlar. Monopolistik kapitalizmgacha bo‘lgan davrda, ya’ni qog‘oz pullarni muomalaga kiritish kengaygan davrda nemis iqtisodchilari K. Knis, V. Leksis, A. Lansburglar sanoat burjuaziyasining manfaatlarini yoqlab chiqqan va pul birliklarini muomala qilishi mumkinligini inkor etishmagan, ammo muomaladagi birliklarning majburiy ravishda qimmatbaho metallarga almashtirish zarur deb bilishgan. Aynan shu davrda qog‘oz pullar almashuvni amalga oshirishdagi texnik vosita, oltin va kumushga esa tabiiy pul sifatida qarashlar kuchaygan. Keyinchalik ushbu qarashlar oltin standartini qabul qilinishida o‘z ifodasini topgan va oxir-oqibatda oltin deviz standarti sifatida shakllangan. Oltin standart kontseptsiyasi pulning nominalistik nazariyasini shakllanishiga asos soldi. 2. Pulning metallik nazariyasi Pulning metallik nazariyasi kapital harakatining dastlabki davrida taraqqiy etdi. Moneta tarkibini buzish (monetaning og‘ir-lik miqdorini kamaytirish)ga qarshi kurashda progressiv rol o‘ynadi. Bu nazariyalar o‘sha davr ruhi va tuzilayotgan burjuaziya ehtiyojlarini aks ettirib, merkantilistlar baquvvat metall pullar tarafdori bo‘lib chiqdilar. Bu nazariya o‘sha davr kapitalizmining eng rivojlangan davlati Angliyada maydonga keldi. Metallik nazariyaning asoschilaridan biri U. Stefford (1554-1612 y.) edi. U o‘z qarashlarini o‘zining Londonda 1581 yilda chop etilgan «Vatan-doshlarimizning ba’zi odatiy arizalarining qisqartmasi» asarida bayon etdi. Bu oqim tarafdorlari Angliyada T. Men (1571-1641y.), D. Nors (1641-1691y.), Frantsiyada bu ta’limotni A. Monkreten (1575-1621y.), Italiyada F. Tamani (1728- 1787y.) va boshqalar rivojlantirdi. Ularning fikricha, barqaror metall valyuta jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Jamiyat a’zolarining jamg‘arishga bo‘lgan intilishi iqtisodchilarning boylik manbaini o‘rganishlariga sabab bo‘ladi. Ular bu manbani savdodan izladilar. Ularning e’tirof etishlaricha, aktiv savdo balansi mamlakatga oltin va kumushning kelishini ta’minlaydi. Shunday qilib, ilk metallik nazariya tarafdorlari jamiyat boyligini qimmatbaho metallar bilan almashtirib, ular pulning hamma funktsiyalarini bajaradi, deb hisoblar edilar. Ilk metall nazariya tarafdorlarining asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat edi: – ilk metallchilar haqiqiy pullarni qiymat belgilari bilan almashtirish zarurligi maqsadga muvofiq kelishini tushunib etma-dilar; – ilk metallchilar pulning jamiyat taraqqiyotida tovar muo-malasi asosida yuzaga kelgan tarixiy kategoriya ekanligini tushun-madilar; – ular jamiyat boyligi deb qimmatbaho metallarni jamg‘a-rishni tushundilar va «bunday boylik manbai savdodir» degan no-o‘rin fikrga keldilar. Ular jamiyat boyligi mehnat natijasida vujudga keladigan moddiy va ruhiy qadriyatlar yig‘indisi ekanligini tushuna olma-dilar. Ilk metallik nazariya targ‘ibotchilari savdo burjuaziyasi manfaatlarini himoya qilib chiqqan edilar. XVIII asr oxiri va XIX asrning birinchi yarmiga kelib sanoat burjuaziyasi manfaatlarini qondira olmagan metallik nazariya o‘z mavqeini yo‘qotdi. Ammo XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib nemis iqtisodchisi, tarixiy maktab vakili K. Knis (1821-1898 y.) bu naza-riyani himoya qilib chiqdi. Bu g‘oyaning qayta tiklanishiga 1871-1873 yillar. da Germaniyaga kiritilgan oltin tanga standarti sabab bo‘l-di. K. Knis targ‘iboti metallchilar nazariyalarini yangi sharoitga moslashtirdi. Knis pul sifatida faqatgina metallni emas, balki Markaziy bank banknotalarini ham e’tirof etdi. Bu paytga kelib xo‘jalikda kredit asosiy mavqega ega bo‘la boshladi va bu oltin monetalar bilan birga muomalada bo‘lib, ularga almashtiri-ladigan banknota emissiyasining asosini tashkil etdi. K. Knis banknota-larni tan olgan holda, hech nima bilan ta’minlanmagan qog‘oz pullarga qarshi chiqdi. Uning fikricha, pul muomalasi metall bilan ta’minlangan banknotalar va metall monetalarga asoslanishi shart. Qog‘oz pullar xuddi «qog‘oz bulka» kabi ma’nosiz narsadir. K. Knis ta’kidlashicha, oltin o‘z tabiatiga ko‘ra puldir. II Jahon urushidan so‘ng metallizm tarafdorlari oltin moneta standartini qayta tiklash mumkin emasligini tan olib, o‘z naza-riyalarini himoya qilish maqsadida oltin quyma standart va oltin deviz standartga asoslangan banknota ishlab chiqarishni yoqlab chiqdilar. 3. Oltin tanga standarti Oltin standarti birinchi marta XVIII asrda Angliyada va XIX asrning oxirlarida boshqa mamlakatlarda joriy etildi. Bu standart oltin monometalizmi deb ham ataldi. Oltin tanga standarti oltin standartining ilk ko‘rinishidir. Bu standart I Jahon urushi bosh-lanishiga qadar hukm surdi. Oltin tanga standartiga xos bo‘lgan belgilar quyidagilardan iborat bo‘lgan: tovarlarning baholari faqatgina oltinda o‘lchanishi; oltin tanganing muomalada bo‘lishi; davlat xazinasi tomonidan cheklanmagan miqdorda moneta zarb qilinishi; kredit pullarni ularning nominali bo‘yicha oltinga erkin almashtirilishi; oltinni olib kirish yoki olib chiqishning taqiqlanmaganligi; ichki bozorda oltin moneta va banknotalar bilan birga haqiqiy qiymatga (ya’ni, to‘la haqiqiy qiymatga) ega bo‘lmagan chaqalar va ma’lum kursga ega bo‘lgan davlat qog‘oz pullarining muomalada bo‘lishi. Bu tizim mustahkam pul tizimi bo‘lib, inflyatsiyani inkor etar edi. Muomala uchun zarur bo‘lmagan oltin miqdori yana xazina ko‘rinishiga qaytar edi. Ammo kapitalizmning krizisi davrida bu muvozanat izdan chiqdi. II Jahon urushi davrida AQShdan boshqa urushayotgan davlatlar banknotalarni oltinga almashtirishni va oltinni chetga olib chiqishni bekor qilishdi. Oltin muomaladan surib chiqarilib xazinaga aylantirildi. AQShda esa oltin moneta-lar 1934 yilga qadar muomalada bo‘ldi. I Jahon urushidan keyin, 20-yillarda ba’zi mamlakat-larda oltin quyma standarti joriy qilindi. Bu standartning oltin tanga standartdan asosiy farqi shunda ediki, muomaladagi bankno-talar 12-12,5 kg. atrofidagi oltin quymalarga almashtirilardi. 12,5 kg. lik quymaga banknotani almashtirish uchun Angliyada 1700 ft. st., Frantsiyada 215 ming fr. talab qilinar edi. Bu bilan oltin muomala-dan xalqaro aylanmaga chiqarildi. Ichki aylanmada esa bunday imko-niyatga faqatgina yirik firmalar va puldorlar ega bo‘lib qoldilar, xolos. Oltin quyma standartga kirmagan mamlakatlarda banknota-larni bevosita oltinga almashtirish tiklanmadi. Bu mamlakatlar o‘z kredit pullarini oltin quyma standartga kiruvchi mamlakatlarning deviz-lariga (ya’ni valyutalariga) almashtirishni mo‘ljallangan edilar. Bu bir mamlakat valyutasining ikkinchi davlat valyutasiga bog‘liq-ligini keltirib chiqarar edi. Pul tizimining bu ko‘rinishi oltin deviz standarti nomini oldi. 1929-33 yillardagi jahon krizisidan keyin barcha mamlakat-larda oltin deviz standartning ba’zi elementlarini oltin dollar standart o‘zida olib qoldi. Bu standartning o‘ziga xos xususiyati shunda ediki, birinchidan, bu standartdan foydalanish huquqi fa-qatgina chet el emission banklari uchungina saqlab qolingan edi, ikkinchidan, bu standartda faqatgina AQSh dollarigina oltin bilan aloqasini saqlab qolgan edi, xolos. 1971 yil dekabr oyidan boshlab dollarning oltin pariteti bekor qilinishi bilan oltin stan-dartning barcha ko‘rinishlari o‘z kuchini yo‘qotdi. Oltin standarti barbod bo‘lishi va iqtisodiyotni davlat ish-tirokida boshqarilishiga o‘tilishi bilan metall pul nazariyasi boshqa nazariya bilan almashtiriladi. Neometalizmoimining asosiy kamchiligi shundaki, ular iqtisodiyotni davlat tomonidan bosh-qarilishi bilan oltinga almashtirilmaydigan kredit pullar orasida ichki bog‘liqlikni e’tiborga olmadilar. Davrning pul-kredit nazariyasi tarafdorlari iqtisodiy kon’yunkturaning tebranishlarini sof monetar holat deb xisoblab, xo‘jalik faoliyatining kengayishini tovarlarga talabning o‘sishi bilan bitta narsa deb bilishgan. Shuning uchun ular iqtisodiy rivojlanishning sharti kreditlashtirishni kengaytirish, kreditlashtirishni cheklash esa iqtisodiy o‘sishni pasaytiradi deb bilgan. Pul nazariyasi rivojlanishi tarixini taxlil qilish mobaynida quyidagi xulosaga kelish mumkin, mavjud iqtisodiy maktab namoyondalari bir xil, ya’ni birinchidan, pul barqarorligini ta’minlovchi tamoyillarini asoslashga, ikkinchidan, pulning iqtisodiyotni rivojlanishiga ta’sir etish mexanizmini ishlab chiqish muammosini echishga harakat qilishgan. Iqtisodiy va siyosiy jihatdan boshqaruvchilar talablariga mos keladigan, biznes yuritishning asosiy yo‘nalishlariga javob beradigan, iqtisodiyotni boshqarish vazifasini bajaradigan, iqtisodiyotni rivojlantirishga va bir maromda pul aylanishini ta’minlashga xizmat qiladigan nazariyalar hayotiy ekanligi isbotlandi. Globallashuv davrida pul nazariyasi evolyutsiyasining tahlili alohida davlatlar pul nazariyasi bo‘lmasligini ko‘rsatdi. Amaliyot pulning qiymat nazariyasini aksioma sifatida davlatlar tomonidan qabul qilinishiga olib keldi. Bunga xalqaro moliya institutlarining va davlatlar markaziy banklarining faoliyati yordam berdi. L.N. Krasavinaning fikriga ko‘ra, pulning qiymatni mehnat nazariyasiga asoslangan nazariyasi nominalistik va miqdoriy nazariyalari tomonidan siqib chiqarildi. Ammo, amaliyotning ko‘rsatishicha, qabul qilingan umumiy uslubiy tamoyillar xukmronligi davlatlar tomonidan milliy monetar siyosatini qo‘llashini inkor etmaydi. Bunga hozirgi davrda pulning miqdoriy nazariyasi monetar siyosatni olib borishda turli uslullar va dastaklar kombinatsiyasidan keng foydalanish imkoniyatini yaratib berishi va uni iqtisodiy boshqarishning shakllarini birlashtirish mumkinligi bilan izohlanadi. Globallashuv davridagi asosiy masala, pul sohasini boshqarish bo‘yicha boy nazariy va amaliy tajribadan foydalanib, ularni milliy iqtisodiyotdagi masalalarni echishdan va global bozorga integratsiyalashuviga yordam berishni tashkil etishdan iborat Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Словарь-справочник по современным деньгам и рыночным институтам. URL: http://www.yur.ru/money/sprav/1.html. 2. Rashidov O.Yu., Toymuhamedov I.R., Alimov I.I., Tojiev R.R. Pul, kredit va banklar: Darslik. –T.: TDIU, 2009. - 439 b. 3. Экономическая энциклопедия. Политическая экономия. Т.2. / Под ред. А.М. Румянцева. – М.: Советская Энциклопедия, 1975. – 560 б. 4. Экономическая энциклопедия. Политическая экономия. Т.3. / Гл. ред. А.М. Румянцев. – М.: Советская Энциклопедия, 1979. – 624 б. “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2014 йил 10 www.iqtisodiyot.uz 5. Туганъ-Барановский М.И. Бумажные деньги и металл. – Одесса: Русская Культура, 1919. – 132 б. 6. J.Tobin – Esseys in Economics. Vol.1., Macroeconomics. – Amsterdum, London. – 1971. 6. Хайек Ф.А. Частные деньги. – М.: Институт Национальной Модели Экономики, 1996. – 229 б. 7. Красавина Л.Н. Проблемы денег в экономической науке // Деньги и кредит. 2001. ¹ 10. Б.3–6.