KURS ISHI
PUL OQIMLARI TO’G’RISIDAGI HISOBOT VA UNING TAHLILI.
Mundarija:
KIRISH
ASOSIY QISM:
1. Pul oqimlari hisobotining moliyaviy boshqaruvdagi o'rni
2. Investitsion faoliyatdagi pul oqimlari tahlili…
3. Pul oqimlari toʻgʻrisidagi hisobotlarni tuzishi
4. Pul oqimlari toʻgʻrisidagi hisobotlarni tuzishiga qo‘yilgan talablar
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1
KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot malumotlari
asosida tashkilotning pul oqimlari tahkil qilish tobora dolzarb ahamiyat kasb
etmoqda. Hisobotning axborot ahamiyati kompaniyaning potentsial muammolarini
va itisodiy xavflarini aniqlashga imkon beradigan birinchi ko’rsatkichlardan biri
bo’lgan pul oqimlari ekanligi bilan bog’liq. Tadqiqot milliy va xorojiy
buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarning bir qismi sifatida pul oqimi to’g’risidagi
hisobotning axborot ahamiyatini va pozitsiyasini boshlashga qaratilgan.
Pul oqimlari — pul mablag'lari hamda ular ekvivalentlarining oqimi
(tushumi) va chiqimi (sarflanishi, chiqishi)dan iborat.
Pul oqimlari to'g'risidagi hisobot — hisobot davrida pul mablag'i
oqimlarini batafsil ko'rsatuvchi ko'rsatkichlar yig'indisi.
Pul oqimi to'g'risidagi hisobotni CCE (pul mablag'lari va pul ekvivalentlari)
ning kiruvchi va chiquvchi harakatlarini umumlashtiruvchi moliyaviy hisobot
sifatida tushunish mumkin. CFS korxonaning naqd pul holatini qanchalik yaxshi
boshqarishini baholash uchun ishlatiladi. Shuningdek, u biznesning qarz
majburiyatlarini to'lash va operatsion xarajatlarini moliyalashtirish uchun naqd pul
ishlab chiqarishini ko'rsatadi1.
Pul oqimi to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlari asosida tashkilotning pul
oqimlarini tahlil qilish tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Hisobotning
axborot ahamiyati kompaniyaning potentsial muammolarini va itisodiy xavflarini
aniqlashga imkon beradigan birinchi ko‘rsatkichlardan biri bo‘lgan pul
oqimlari ekanligi bilan bog‘liq. Tadqiqot milliy va xorijiy buxgalteriya (moliyaviy)
hisobotlarining bir qismi sifatida pul oqimi to‘g‘risidagi hisobotning axborot
ahamiyatini va pozitsiyasini baholashga qaratilgan.
Pul oqimi korxonalar tomonidan ma'lum vaqt davomida ishlab
chiqaradigan va sarflaydigan pul mablag'lari va ularning ekvivalentlarining
umumiy miqdori sifatida aniqlanadi. Bu foydadan farq qiladi, chunki naqd pul
1 Qudratovich, E. A. (2022). PUL OQIMLARI TO'G'RISIDAGI HISOBOTNI TUZISH USULLARI VA AXBOROT
IMKONIYATLARI. Current Issues of Bio Economics and Digitalization in the Sustainable Development of
Regions, 740-742.
2
oqimi biznesga kiradigan va undan chiqadigan pulni anglatadi, foyda esa biznes
xarajatlarini daromaddan olib tashlaganidan keyin oladigan puldir.
Naqd pul oqimida olingan pul mablag'lari tushum deb ataladi va sarflangan
pul mablag'lari chiqim deb ataladi. Tashkilotning investorlar uchun
rag'batlantirishni yaratish qobiliyati uning ijobiy natija yaratish qobiliyati sifatida
tushuniladi pul oqimlari yoki uzoq muddatli bo'sh pul oqimini yoki erkin pul
oqimini ko'paytirish, ya'ni tashkilot sarflagan har qanday pulni ayirib tashlaganidan
keyin g'ayritabiiy biznes operatsiyalari natijasida hosil bo'ladigan naqd puldir2.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishini yozishdan asosiy maqsad pul,
naqd pul va ularning oqimlari, yo’naltirish yo’nalishlari haqida batafsil to’xtalatib
kengroq ma’lumot berib ketishdir.
Kurs ishining vazifalari: Yuqoridagi maqsadlarga erishish uchun ushbu
kurs ishiga qo’yiladigan asosiy vazifalar quyidagilar:
Pul oqimlari haqida tushuncha berish;
Pul oqimlari hisobotining moliyaviy boshqaruvdagi o'rni haqida
tushuncha berish;
Pul oqimlari hisobotining tuzilishi haqida batafsil to’xtalish;
Pul oqimlarini tahlil qilish’
Kurs ishining tarkibi: Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va
adabiyotlardan iborat. Shu bilan bir qatorda asosiy qismning o’zi ham 3ta rejadan
iborat. Kurs ishining hajmi 35 bet.
2 Qudratovich, E. A. (2022). PUL OQIMLARI TO'G'RISIDAGI HISOBOTNI TUZISH USULLARI VA AXBOROT
IMKONIYATLARI. Current Issues of Bio Economics and Digitalization in the Sustainable Development of
Regions, 740-742.
3
1. Pul oqimlari hisobotining moliyaviy boshqaruvdagi o'rni.
Naqd pul oqimi deganda pul mablag'larining tashkilot ichida va undan
tashqarida harakatlanishi tushuniladi. Siz pul oqimi to'g'risidagi hisobotni
tushunishingiz mumkin moliyaviy Tashkilotning pul mablag'lari va ularning
ekvivalentlaridan vaqt o'tishi bilan manbalari va foydalanishi haqida hisobot
beruvchi bayonot.
Tashkilotning pul oqimi odatda turli xil biznes operatsiyalari,
moliyalashtirish va pul mablag'lari oqimi sifatida tasniflanadi. sarmoya kiritish.
Tashkilotning naqd pul oqimini tushunish uchun bir nechta usullar qo'llaniladi,
jumladan, qarzga xizmat ko'rsatishni qoplash koeffitsienti, pulsiz pul oqimi va
erkin pul oqimi. Kompaniyalar pul olishadi sotish daromad yoki daromad sifatida
va kompaniyaning turli xarajatlari yoki xarajatlariga naqd pul sarflaydi.
Kompaniyalar ham olishlari mumkin Daromad investitsiyalar, foizlar, royaltilar,
litsenziya shartnomalari va mahsulotlarni kreditga sotishdan va hokazo.
Naqd pul oqimlarining noaniqligini, miqdori va vaqtini, shuningdek,
ularning kelib tushishi va chiqib ketish joylarini baholash moliyaviy hisobotning
asosiy maqsadlaridan biridir. Naqd pul oqimi tashkilotning likvidligi,
moslashuvchanligi va umumiy moliyaviy imkoniyatlarini baholash uchun asosiy
hisoblanadi.
Ijobiy pul oqimlari bu suyuqlikni anglatadi aktivlar kompaniya kengayib
boradi, bu unga turli majburiyatlarni qoplash, investorlar yoki aktsiyadorlarga pul
qaytarish, o'z biznesiga qayta sarmoya kiritish, xarajatlarni to'lash va kelajakdagi
moliyaviy qiyinchiliklarga qarshi buferga ega bo'lish imkonini beradi.
Umuman olganda, ijobiy pul oqimi kompaniyadan chiqayotganidan ko'ra
ko'proq pul oqimini ko'rsatadi, salbiy pul oqimi esa kompaniyadan ko'ra ko'proq
pul ketishini ko'rsatadi3.
Ushbu uchta toifa pul oqimining uchta toifasi sifatida ham mashhur:
3 . Turayev, A. (2022). Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni xalqaro standartlar asosida tuzishni
takomillashtirish. Архив научных исследований, 4(1).
4
1. Operatsiyalardan pul oqimi (CFO) - U, shuningdek, ishlab chiqarish
va to'g'ridan-to'g'ri bog'liq bo'lgan pul oqimlarini bildiruvchi operatsion oqim
sifatida ham tanilgan mahsulotlarni sotish oddiy operatsiyalardan. Operatsiyalar
bo'yicha pul oqimi tashkilotda hisob-kitoblarni yoki operatsion xarajatlarni to'lash
uchun etarli pul oqimi mavjudligini ko'rsatadi. Kompaniyaning uzoq muddatda
moliyaviy barqaror bo'lishi uchun operatsion pul tushumlari naqd pul oqimidan
ko'p bo'lishi muhimdir. Moliya direktori sotishdan olingan naqd pulni olish va
keyin davr uchun naqd pul bilan to'langan operatsion xarajatlarni ayirish yo'li bilan
aniqlanadi.
2. Investitsiyalardan pul oqimi (CFI) - Bu, shuningdek, investitsion pul
oqimi sifatida tushuniladi va ma'lum bir davrda turli investitsiyalardan qancha pul
olingan yoki sarflanganligini anglatadi. U o'z ichiga olgan turli xil faoliyatlarga
asbob-uskunalar yoki ko'chmas mulk kabi jismoniy aktivlarni sotib olish, qimmatli
qog'ozlarga investitsiya qilish yoki aktivlarni sotish kiradi.
3. Moliyalashtirishdan pul oqimi (CFF) - U moliyaviy pul oqimi sifatida
ham mashhur bo'lib, tashkilot va uning kapitalini moliyalashtirish uchun
foydalaniladigan sof pul oqimlarini anglatadi. CFF mashqlari investorlarga
kompaniyaning moliyaviy kuchi va u qanchalik yaxshi boshqarilishi haqida
tushuncha beradi kapital tuzilishi kompaniya.
Pul oqimlari turli maqsadlarda ishlatiladi Biznes boshqaruvi, shuningdek,
moliyaviy tahlilni o'tkazishda. Darhaqiqat, u barcha buxgalteriya va moliyaviy
faoliyatda asosiy ko'rsatkichlardan biridir. Pul oqimini aniqlashga yordam
beradigan eng ko'p qabul qilingan pul o'lchovlari:
1. Sof joriy qiymat
2. Ichki daromad darajasi
3. Likvidlik
4. Pul oqimi
5. Aksiyalarda (CFPS)
6. P/CF nisbati
7. Naqd pul ayirboshlash darajasi
5
8. Moliyaviy bo'shliq
9. Dividend to'lovlari
10.Kapital xarajatlar va boshqalar.
Pul oqimlarining turlari:
Operatsion pul oqimi: mahsulot yoki xizmatlarni sotish va ish haqi
kabi kompaniyaning asosiy faoliyati bilan bog'liq naqd pul tushumlari va to'lovlari.
Investitsion pul oqimi: Uskunani sotib olish yoki ko'chmas mulkni
sotish kabi aktivlarni sotib olish yoki sotish bilan bog'liq naqd pul tushumlari va
to'lovlari.
Moliyaviy pul oqimi: Aktsiyalarni chiqarish, kreditlar olish yoki
dividendlar to'lash kabi biznesni moliyalashtirish bilan bog'liq naqd pul tushumlari
va to'lovlari.
Pul oqimining muhimliligi:
Likvidlik: Korxonaning o'z majburiyatlarini o'z vaqtida to'lash
qobiliyatini ta'minlaydi.
moliyaviy rejalashtirish: Aniqroq rejalashtirish imkonini
beradi byudjetlarva kelajakdagi xarajatlar.
Investitsiya: Investitsiyalar va biznesni kengaytirish bo'yicha asosli
qarorlar qabul qilishga yordam beradi.
Pul oqimini boshqarish uchun quyidagi vositalar va usullardan
foydalaniladi:
Naqd pul hisobini yuritish usuli: Naqd pulni qabul qilish yoki to'lash
vaqtidagi pul oqimlarini hisobga olish.
Hisoblash usuli: Haqiqiy pul oqimidan qat'i nazar, daromad va
xarajatlarni ro'yxatga olish.
Byudjet tuzish va prognozlash: Moliyaviy rejalashtirish va nazorat
qilish uchun byudjetlar va pul oqimlari prognozlarini yaratish.
Bo'shliqlarni tahlil qilish: Identifikatsiya va tushumlar va to'lovlar
o'rtasidagi bo'shliqlar.
Pul oqimini boshqarishda quyidagi muammolar yuzaga kelishi mumkin:
6
Likvidlik etishmasligi: Agar korxona o'z majburiyatlarini qoplash uchun
etarli pul mablag'iga ega bo'lmasa.
Kreditorlar bilan muammolar: To'lovlarni kechiktirish etkazib
beruvchilar va kreditorlarning ishonchini yo'qotishiga olib kelishi mumkin.
Mavsumiy o'zgarish: Ayrim tarmoqlarda pul oqimlarining yil davomida
notekis taqsimlanishi kuzatilishi mumkin.
Muammolarni bartaraf qilish usullari:
Daromadlarni tezlashtirish: Mijozlardan to'lovlarni qabul qilish
vaqtini qisqartirish.
Xarajatlarni boshqarish:
Xarajatlarni optimallashtirish va
majburiyatlar bo'yicha to'lovlarni kechiktirish.
Kredit liniyalaridan foydalanish: Pul oqimidagi vaqtinchalik
kamchiliklarni qoplash uchun qisqa muddatli moliyalashtirishni jalb qilish.
Aylanma kapitalga investitsiyalar: Inventarizatsiya, debitorlik va
kreditorlik qarzlarini samarali boshqarish.
Korxonaning moliyaviy holatini pul oqimiga qarab baholash:
Ijobiy operatsion pul oqimi: Kompaniyaning asosiy faoliyati uning
operatsion xarajatlarini qoplash uchun etarli miqdorda pul ishlab chiqaradigan
ko'rsatkich.
Salbiy investitsion pul oqimi: Biznes o'sishi va kengayishiga faol
sarmoya kiritilishini ko'rsatishi mumkin.
Ijobiy moliyaviy pul oqimi: Kreditlar yoki aktsiyalarni chiqarish orqali
qo'shimcha kapital jalb qilishni ko'rsatishi mumkin.
Muvaffaqiyatli kompaniyalar pul oqimlarini boshqarishning quyidagi
strategiyalaridan foydalanadilar:
Daromad manbalarini diversifikatsiya qilish: Yagona manbaga qaramlikni
kamaytirish uchun daromad manbalari sonini kengaytirish.
Kreditorlik qarzlarini samarali boshqarish va kutilgan tushim: To'lovlarni o'z
vaqtida qabul qilish va to'lov majburiyatlarini bajarish muddatlarini boshqarish.
7
Texnologiya va avtomatlashtirishdan foydalanish: Pul oqimlarini nazorat qilish
va prognozlashni takomillashtirish uchun moliyaviy boshqaruv tizimlarini joriy
etish.
Pul oqimini to'g'ri boshqarish har qanday biznes uchun asosiy muvaffaqiyat
omilidir. Bu nafaqat moliyaviy barqarorlikni saqlashga imkon beradi, balki o'sish
va rivojlanish uchun imkoniyatlar ochadi4.
4 . Turayev, A. (2022). Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni xalqaro standartlar asosida tuzishni
takomillashtirish. Архив научных исследований, 356-bet
8
2. Investitsion faoliyatdagi pul oqimlari tahlili
Pul oqimi - bu biznesga va undan tashqariga o'tkaziladigan naqd pullar va
ularning ekvivalentlarining sof miqdoridir. Eng asosiy darajada, kompaniyaning
aktsiyadorlar uchun qiymat yaratish qobiliyati uning ijobiy pul oqimlarini vujudga
keltirish qobiliyati, aniqrog'i, uzoq muddatli bo'sh pul oqimlarini (FCF) maksimal
darajada oshirish qobiliyati bilan belgilanadi5.
Kalitlarni qabul qilish
Ijobiy pul oqimi shuni ko'rsatadiki, kompaniya pul zaxiralariga qo'shilib,
kompaniyaga sarmoya kiritishga, aktsiyadorlarga pulni to'lashga yoki
kelajakda qarz to'lovlarini to'lashga imkon beradi.
Naqd pul oqimi uchta shaklda amalga oshiriladi: operatsion, investitsiya va
moliyalashtirish.
Operatsion pul oqimi kompaniyaning asosiy faoliyat faoliyati natijasida
hosil bo'lgan barcha pul mablag'larini o'z ichiga oladi.
Investitsiyalashtirilgan pul oqimi asosiy vositalarni sotib olish va boshqa
biznes korxonalariga investitsiyalarni o'z ichiga oladi.
Mablag'lar oqimini moliyalashtirish qarz va kapitalni berishdan olingan
barcha daromadlarni, shuningdek kompaniya tomonidan amalga oshirilgan
to'lovlarni o'z ichiga oladi.
Bepul pul oqimi, kompaniyaning rentabelligini baholash uchun keng
foydalaniladigan o'lchov, kompaniyaning operatsiyalarni qo'llab-quvvatlash
va asosiy vositalarni qo'llab-quvvatlash uchun naqd pul tushishini hisobga
olgandan keyin hosil bo'lgan pulni anglatadi.
Naqd pul oqimlarining miqdorini, vaqtini va noaniqligini baholash
moliyaviy hisobotning eng muhim vazifalaridan biridir. Naqd pul oqimi
to'g'risidagi hisobotni tushunish - bu operatsion pul oqimi, pul mablag'lari oqimi va
5 Balabanov I.T. Moliyaviy menejment asoslari: Qo'llanma o'rta ixtisoslik uchun ta'lim muassasalari... - M .: Moliya
va statistika, 2006 yil.
9
pul oqimini moliyalashtirish to'g'risida hisobot beradi - kompaniyaning likvidligini,
moslashuvchanligini va umumiy moliyaviy faoliyatini baholash uchun zarurdir.
Pulning ijobiy oqimi kompaniyaning likvid aktivlari ko'payib borayotgani,
bu qarzlarni to'lash, o'z biznesiga sarmoya kiritish, aktsiyadorlarga pulni qaytarish,
xarajatlarni to'lash va kelgusidagi moliyaviy qiyinchiliklarga qarshi bufer bilan
ta'minlash imkonini beradi. Kuchli moliyaviy moslashuvchanlikka ega
kompaniyalar foydali investitsiyalardan foydalanishlari mumkin. Shuningdek, ular
moliyaviy qiyinchiliklar xarajatlaridan qochib, inqiroz sharoitida yanada yaxshi
natijalarga erishmoqdalar.
Qarzlarni qoplash koeffitsienti Hatto daromadli kompaniyalar ham, agar
ularning operatsion faoliyati likvidlikni saqlab qolish uchun etarlicha pul hosil
qilmasa, muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkin. Agar foyda qarzdorlik va haddan
tashqari zaxiralar bilan bog'liq bo'lsa yoki kompaniya kapital xarajatlarga juda ko'p
mablag 'sarf qilsa. Shunday qilib, investorlar va kreditorlar kompaniyaning qisqa
muddatli majburiyatlarni bajarish uchun etarli pul mablag'lari va ularning
ekvivalentlari bor-yo'qligini bilishni istaydilar. Kompaniya o'zining joriy
majburiyatlarini operatsiyalardan keladigan pul mablag'lari bilan qondira oladimi
yoki yo'qligini bilish uchun, tahlilchilar qarzlarni qoplash koeffitsientiga qarashadi.
Qarzni qoplash darajasi = Sof operatsion daromad / qisqa muddatli qarz
majburiyatlari ("Qarz xizmati" deb ham ataladi) .
Ammo likvidlik bizga juda ko'p narsalarni aytib beradi. Kompaniyada ko'p
pul mablag'lari bo'lishi mumkin, chunki u o'zining uzoq muddatli aktivlarini sotish
yoki barqaror bo'lmagan qarzlarni olish orqali kelajakdagi o'sish potentsialini
garovga qo'yadi.
Biznesning haqiqiy rentabelligini tushunish uchun tahlilchilar bepul pul
oqimlariga qarashadi. Bu haqiqatan ham foydali moliyaviy ko'rsatkich - bu sof
daromaddan yaxshiroq voqeani hikoya qiladi - chunki u kompaniyani
dividendlarni to'lash, aktsiyalarni sotib olish yoki qarzni to'lashdan keyin biznesni
10
kengaytirish yoki aktsiyadorlarga qaytarish uchun qancha pul qoldirganligini
ko'rsatadi6.
Bepul pul oqimi = operatsion pul oqimi - kapital xarajatlar
Firma tomonidan ishlab chiqarilgan yalpi bo'sh pul oqimini o'lchash uchun,
erkin pul oqimini ishlating. Bu foizlarni to'lashdan tashqari kompaniyaning pul
oqimi bo'lib, moliyaviy majburiyatlarni hisobga olishdan oldin firma uchun qancha
naqd pul borligini ko'rsatadi. Naqd pul va oqlanmagan bo'sh pul oqimi o'rtasidagi
farq, agar biznes haddan tashqari oshirilgan bo'lsa yoki sog'lom miqdordagi qarz
bilan ishlayotgan bo'lsa.
Quyida Walmart Inc (WMT) 2019 yil 31 yanvarda yakunlanadigan
moliyaviy yil uchun pul oqimlari to'g'risidagi hisobotning nusxasi keltirilgan.
Barcha summalar millionlab AQSh dollarlarida.
Operatsion faoliyatdan keladigan pul oqimi:
Birlashtirilgan sof daromad
7,179
To'langan faoliyatdan olinadigan zarar (daromad), soliq solinmasdan
-
Davom etayotgan operatsiyalardan keladigan daromad
7,179
Birlashtirilgan sof daromadni operatsion faoliyat tomonidan taqdim
etilgan sof pul mablag'lari bilan solishtirish uchun tuzatishlar:
Amalga oshirilmagan (Foyda) va yo'qotishlar
3,516
(Foyda) va biznes operatsiyalarini yo'q qilish uchun zararlar
4,850
Amortizatsiya va amortizatsiya
10,678
Daromad solig'i
(499)
Boshqa operatsion faoliyat
1,734
Ayrim aktivlar va majburiyatlarning o'zgarishi:
6 Bertones M., Knight R. Pul oqimini boshqarish. - SPb .: Piter, 2005 yil.
11
Debitorlik qarzlari, aniq
(368)
Tovar-moddiy zaxiralar
(1,311)
Kreditorlik qarzi
1,831
Hisoblangan majburiyatlar
183
Hisoblangan daromad solig'i
(40)
Operatsion faoliyat tomonidan taqdim etilgan sof naqd pul
27,753
Investitsion faoliyatdan keladigan pul oqimlari:
Mulk va asbob-uskunalar uchun to'lovlar
(10,344)
Asosiy vositalarni tasarruf etishdan tushgan mablag'lar
Muayyan operatsiyalarni tasarruf etishdan tushgan mablag'lar
876
Olingan naqd pulni hisobga olmaganda, biznes sotib olish uchun to'lov
(14,656)
Boshqa investitsiya faoliyati
(431)
Investitsion faoliyatda ishlatiladigan sof naqd pullar
(24,036)
Moliyalashtirishdan tushgan pul mablag'lari:
Qisqa muddatli qarzlardagi aniq o'zgarish
(53)
Uzoq muddatli qarzni berishdan tushgan mablag'lar
15,872
Uzoq muddatli qarzni to'lash
(3,784)
To'langan dividendlar
(6,102)
Kompaniya aktsiyalarini sotib olish
(7,410)
Nazorat qilinmaydigan foizlarga to'langan dividendlar
(431)
Boshqa moliyaviy faoliyat
(629)
Moliyalashtirishda ishlatiladigan sof naqd pullar
(2,537)
Valyuta kurslarining pul mablag'lari va ularning ekvivalentlariga ta'siri
(438)
Naqd pul mablag'lari va ularning ekvivalentlarining sof o'sishi
(kamayishi)
742
Yil boshidagi pul mablag'lari va ularning ekvivalentlari
7,014
12
Yil oxiridagi pul mablag'lari va ularning ekvivalentlari
7,756
Naqd pul oqimi to'g'risidagi hisobotni Walmart moliyaviy faoliyatining
boshqa tarkibiy qismlariga qanday mos kelishini ko'rib chiqaylik. Pul mablag'lari
harakati to'g'risidagi hisobotning "yil oxiridagi pul mablag'lari va ularning
ekvivalentlari" oxirgi qatori "pul mablag'lari va ularning ekvivalentlari" bilan bir
xil, buxgalteriya balansidagi joriy aktivlar bo'yicha birinchi qator. Pul oqimlari
to'g'risidagi hisobotda birinchi raqam "jamlangan sof foyda" pastki chiziq bilan bir
xil, daromadlar to'g'risidagi hisobotda "davom etayotgan operatsiyalardan olingan
daromad".
Pul oqimi to'g'risidagi hisobotda faqat likvidli aktivlar pul mablag'lari va
ularning ekvivalentlari ko'rinishida hisobga olinganligi sababli, naqd pulning sof
o'zgarishiga erishish uchun operatsion daromadga tuzatishlar kiritiladi.
Amortizatsiya va amortizatsiya xarajatlari aktivlarning foyda muddati davomida
ularning kamaygan qiymatini real tasavvur qilish uchun foyda to'g'risida hisobotda
aks etadi. Operatsion pul oqimi faqat naqd pulga ta'sir qiladigan operatsiyalarni
ko'rib chiqadi, shuning uchun ushbu tuzatishlar bekor qilinadi.
Bunda, debitorlik va tovar-moddiy zaxiralar kabi naqd shaklda bo'lmagan
aktivlarning sof o'zgarishi ham operatsion daromaddan olib tashlanadi. Masalan,
Walmart-ning pul oqimi to'g'risidagi hisobotida 368 million dollar miqdoridagi sof
debitorlik qarzlari operatsion daromaddan chegirib tashlangan. Bundan xulosa
qilishimiz mumkinki, o'tgan yilga nisbatan debitor qarzdorlik 368 million dollarga
oshgan.
Ushbu o'sish operatsion daromadlarda qo'shimcha daromad sifatida
ko'rsatilishi mumkin edi, ammo naqd pul yil oxiriga qadar olinmagan edi. Shunday
qilib, yil davomida sotishdan tushgan pul ta'sirini ko'rsatish uchun debitorlik
qarzdorligining o'sishini bekor qilish kerak edi. Amaldagi faoliyat ko'rsatkichidan
13
pul oqimiga erishish uchun joriy majburiyatlar bo'yicha ham xuddi shunday
bartaraf etish yuz beradi.
Asosiy vositalarga investitsiyalar va boshqa korxonalarning sotib olinishi
investitsiya faoliyati bo'limidagi pul oqimlarida hisobga olinadi. Uzoq muddatli
qarz berishdan, qarzni to'lashdan va to'langan dividendlardan tushgan mablag'lar
moliyalashtirish faoliyatining pul oqimida hisobga olinadi.
Bu yil Walmart-ning pul oqimi ijobiy bo'ldi (o'sish 742 million AQSh
dollari). Bu biznesdagi pul mablag'larini saqlab qolganligini va kelajakda qisqa
muddatli majburiyatlar va tebranishlarni qoplash uchun zaxiralariga
qo'shilganligini ko'rsatadi.
Biznes subyektlarining moliyaviy resurslaridan samarali foydalanishda pul
oqimlarini to‘g‘ri rejalashtirish va boshqarish muhim rol o‘ynaydi. Pul oqimlari
tadbirkorlik subyektining bir yil davomidagi barcha sarflangan va kirim qilingan
pul mablag‘larining harakatini ifodalaydi. Subyektning «pul oqimlari» tushunchasi
o‘zida faoliyatining uzluksizligi jarayoni davomida pul mablag‘lari tushumi va
chiqimining taqsimlanish yig‘indisini aks etiradi.
Subyektlarning pul oqimlari tushunchasi moliyaviy boshqaruvning alohida
obyekti sifatida nafaqat mahalliy, balki xorijiy adabiyotlarda ham moliyaviy
boshqaruv bo‘yicha yetarli darajada o‘z aksini topmagan. Bu pul oqimlarining
asosiy tarkibida pul aktivlarini boshqarish, moliyaviy resurslarni shakllantirishni
boshqarish va bankrotlik xavfi sharoitida inqirozga qarshi subyektlarning
boshqaruvi masalalari ko‘rib chiqiladi. Unga shuningdek, moliyaviy hisobotlar, pul
mablag‘larining harakat dinamikasini tasvirlovchi buxgalterya hisobini yuritish
kabi hisob turlari kiradi7.
7 Cherkasov V.E. Moliyaviy menejment. - Tver: Tver iqtisodiyot va menejment instituti, 2005 yil. Davriy nashrlar.
14
Pul oqimlarini to‘g‘ri rejalashtirish va boshqarish nisbatan murakkab vazifa
bo‘lib, u endigina amaliyotga kirib kelmoqda. Shuningdek, moliyaviy hisobotining
shakllaridan biri ham «pul oqimlari to‘g‘risida»dir.
Biznes subyektlarining pul oqimlaridan unumli foydalanish quyidagi
vazifalarni yechishga yordam beradi:
u tadbirkorlik subyektining «moliyaviy qon aylanish tizimi» bo‘lib,
samarali tashqil etilganda moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi;
pul oqimlarini oqilona shakllantirish xo‘jalik operatsion faoliyatining
bir maromda va doimiy amal qilishini ta’minlaydi;
pul oqimlarini samarali boshqarish qarz mablag‘lariga, ya’ni chetdan
jalb qilingan kapitallarga bo‘lgan ehtiyojlarni qisqartiradi;
pul oqimlarini boshqarishning faol tizimiga ega bo‘lish o‘z
mablag‘laridan samarali foydalanishni, ichki moliyaviy manbalarni shakllantirishni
ta’minlaydi;
pul oqimlarini to‘g‘ri boshqarish xo‘jalik kapitalining aylanishini
tezlashtiruvchi moliyaviy dastak hisoblanadi;
pul oqimlaridan samarali foydalanish tadbirkorlik subyektining to‘lov
qobiliyatini oshiradi va maqsadli foyda miqdoriga erishishga yordam beradi;
pul oqimlarini samarali boshqarish shakllariga ega bo‘lish, qo‘shimcha
foyda olishni, bevosita pul aktivlari bo‘yicha ijobiy natijalarga erishishni, ya’ni
vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘laridan samarali foydalanishni ta’minlaydi.
Tadbirkorlik subyektlari «pul oqimlarini boshqarish» tushunchasi o‘zida
ho‘jalik faoliyati uchun xizmat qiluvchi turli shakldagi pul oqimlari tarkibini aks
ettiradi. Buning mohiyatini pul oqimlarini boshqarishda ularning alohida
xususiyatlariga qarab aniqlash talab etiladi. Bunday pul oqimlarini
guruhlashtirishni quyidagi asosiy belgilari bo‘yicha tashqil qilish taklif qilinadi.
1. Pul oqimlari xo‘jalik faoliyatiga xizmat qilish jarayonlarining hajmi
bo‘yicha quyidagi shakllarga ajratiladi:
15
korxona bo‘yicha to‘liq pul oqimlari;
korxona xo‘jalik faoliyatining alohida shakllari bo‘yicha pul oqimlari;
alohida tarkibiy tuzilmalari (javobgarlik markazlari) bo‘yicha pul
oqimlari;
alohida xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha pul oqimlari.
2. Xalqaro hisob standartlariga mos ravishda xo‘jalik faoliyatining shakllari
bo‘yicha pul oqimlarining turlari quyidagilarga ajratiladi:
operatsion faoliyat bo‘yicha pul oqimlari;
investitsiya faoliyati bo‘yicha pul oqimlari;
moliyaviy faoliyat bo‘yicha pul oqimlari.
3. Pul mablag‘larining harakat yo‘nalishlari bo‘yicha pul oqimlari ikki
asosiy shaklga ajratiladi:
ijobiy pul oqimlari («pul mablag‘larining kirimi»);
salbiy pul oqimlari («pul mablag‘larining chiqimi»).
4. Hajmini hisoblash usullari bo‘yicha pul oqimlari quyidagi shakllarga
ajratiladi:
yalpi pul oqimlari;
sof pul oqimlari.
5. Hajmining yetarlilik darajasi bo‘yicha pul oqimlari quyidagi shakllarga
ajratiladi:
pul oqimlarining yetarliligi;
pul oqimlarining yetishmasligi (defitsitligi).
6. Pul oqimlari davrda baholash usullari bo‘yicha quyidagi shallarga
ajratiladi:
16
joriy pul oqimlari;
kelgusidagi pul oqimlari.
7. Pul oqimlari ko‘riladigan davrda shakllantirilishining uzluksizligi
bo‘yicha quyidagi shakllarga ajratiladi:
doimiy pul oqimlari;
vaqtinchalik pul oqimlari.
8. Doimiy pul oqimlari vaqt oralig‘ing barqarorligi bo‘yicha quyidagi
shakllarga ajratiladi:
doimiy pul oqimlarining bir xil vaqtdagi oralig‘i;
doimiy pul oqimlarining har xil vaqtdagi oralig‘i.
Tadbirkorlik subektlarining pul oqimlari operatsion faoliyat, moliyaviy
faoliyat va investitsion faoliyat natijasida shakllanadigan pul oqimlaridan iborat
bo‘ladi.
Operatsion faoliyat bo‘yicha pul oqimlari mol yetkazib beruvchilarga
to‘lanadigan schetlar, ishchilarga mehnat haqi xarajatlari va mehnatga haq to‘lash
fondidan ijtimoiy ajratmalar, asosiy vositalarning eskirishi, turli ish va xizmatlar
uchun to‘langan pul mablag‘lari, foiz ko‘rinishidagi xarajatlar, ishlab chiqarish
xususiyatidagi boshqa xarajatlar, xo‘jalikni boshqarish xarajatlari, mahsulotni
sotish xarajatlari va boshqa operatsion xarajatlar, budjetga turli soliqlar
ko‘rinishidagi chiqimlar hamda mahsulot sotishdan olingan, ish va xizmatlar
ko‘rsatishdan kelib tushgan tushum, royalti, foiz ko‘rinishidagi tushumlar va
operatsion faoliyat bilan bog‘liq boshqa pul tushumlarini aks ettiradi.
Investitsion faoliyat bo‘yicha pul oqimlari kichik biznes subyektlarining
ishlab chiqarishga sarflagan real investitsiyalari va ortiqcha asosiy vositalarni
sotish, boshqa subyektlarning aksiyalarini sotib olish va sotish hamda boshqa
investitsiya xususiyatiga ega bo‘lgan kirim va chiqimlarni o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha pul oqimlari tadbirkorlik subyektining
qo‘shimcha sarmoya sifatida mablag‘ jalb qilishini, uzoq va qisqa muddatli
kreditlar va qarzlarni jalb qilishni, pul ko‘rinishida dividend berish va korxona
faoliyatini tashqi mablag‘lar bilan moliyalashtirishni o‘z ichiga oladi.
17
Biznes subyektlarining pul oqimlarining shakllanishida ichki va tashqi
omillar o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Tashqi ta’sirlarga tovarlar va fond bozorlaridagi
vaziyat, xo‘jalik yurituvchi subyektlar orasidagi o‘zaro hisob-kitoblar tartibi,
kreditlar bilan ta’minlash, soliq va bojxona tizimlari kirsa, ichki omillarga ishlab
chiqarish jarayonining davomiyligi va mavsumiylik xususiyati, tadbirkorlik
subyektining eskirishni hisoblash siyosati, ishlab chiqarish vositalaridan
foydalanish darajasi, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish tizimi va
boshqalar misol bo‘ladi. Tadbirkorlik subyektlari doimo ijobiy pul oqimiga ega
bo‘lgan taqdirda barqaror rivojlanish imkoniga ega bo‘ladi. Pul oqimlari va boshqa
moliyaviy resurslarning yetarli darajada bo‘lishi nafaqat takror ishlab chiqarish va
shaxsiy iste’molni kengaytirishga, balki tadbirkorlik subyektining likvidligini
ta’minlashga ham imkon beradi.
Tadbirkorlik subyektlarining to‘lovga qobilligi ayniqsa, moddiy resurslar
ta’minoti, turli ish va xizmatlar ko‘rsatuvchi tashqi subyektlar va ularning
moliyaviy faoliyati uchun muhim ko‘rsatkich hisobланади.
Pul oqimlarini boshqarish butun subyekt moliyaviy faoliyatini boshqarish
tizimining muim tarkibiy qismi hisoblanadi. U subyektning moliyaviy
boshqaruvida turli shakldagi vazifalarni yechishda va uning subyekt moliyaviy
menejmentining bosh maqsadiga qaratilganligini talab etadi8.
Kichik tadbirkorlik subyektining pul oqimlarini boshqarish jarayoni
quyidagi asosiy tamoyillar asosida amalga oshiriladi.
1. Axborotlarning ishonchliligi tamoyili. Har qanday boshqariladigan tizim,
shuningdek, subyekt pul oqimlarini boshqarishda ham zaruriy axborot bazasi bilan
ta’minlanishi kerak bo‘ladi. Bunday axborot bazalariga ega bo‘lish o‘z-o‘zidan
ma’lum qiyinchiliklarni hal qilishni talab etadi. Ayniqsa, moliyaviy hisobotlar
tuzish va ulardan foydalanishda yagona buxgalteriya hisobotlarini xalqaro
standartlar asosida tashqil etishni shakllanitirish va boshqalar bu tamoyilga
tayanilishini yaqqol ko‘rsatadi.
8 Mityakova O.I. Naqd pul oqimini optimallashtirish vosita sifatida inqirozni boshqarish korxona // Moliya va kredit.
- 2005. - 30-son. - S. 44-50.
18
2. Balanslashtirilishi tamoyili. Subyektlar pul oqimlarini boshqarish
ko‘proq uning tarkibiy guruhlanishidagi asosiy shakllar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib,
bu jarayonlarni bir-biriga ma’lumotlarning mosligi va turli shakldaligi bilan
alohida ajralib turadi. Ushbu tamoyil subyekt pul oqimlarini asosiy shakllari,
hajmi, vaqt oralig‘i va boshqa xususiyatlariga qarab muvozanatlashtirishni talab
etadi. Subyektning pul oqimlarini boshqarish jarayonlarida pul oqimi va undan
foydalanishni maqbullashtirilishini ko‘zda tutadi.
3. Samaradorlikni ta’minlash tamoyili. Subyekt pul oqimlarini
boshqarishda ma’lum bir vaqtda pul mablag‘larining tushumini va sarflanishining
bir me’yordaligini, bo‘sh turgan pul mablag‘larining aktivligini oshirish,
inflyatsiya darajasini pasaytirish, muayyan vaqtdagi qiymat bahosini samarali
tashkil etishga qaratiladi. Bu tamoyilga subyekt moliyaviy investitsiyalarini
harakatlantirish yo‘li bilan pul oqimlarini samarali boshqarish va boshqalar kiradi.
4. Likvidlikni ta’minlash tamoyili. Subyekt pul oqimlarining alohida
shakllari bo‘yicha yuqori darajadagi maromsizlik yuzaga kelishi natijasida
vaqtincha pul defitsiti paydo bo‘lib, uning likvidlik darajasiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Shuning uchun subyekt pul oqimlarini boshqarishning davrlarida bu
oqimlar likvidliligini yetarli darajada ta’minlash zarur. Pul mablag‘lari rejasini
tuzishda moliyaviy hisobot moddalaridan foydalanib, subyekt to‘g‘risida atroflicha
ma’lumot olinadi, shu asosda korxonada pul mablag‘larining tushumi va
sarflanishi, shuningdek, moliyaviy holat, pul mablag‘larining harakatining faollik
darajasi tahlil etiladi. «Pul oqimlari to‘g‘risida hisobot»da subyektning moliyaviy
resurslari tarkibidagi o‘zgarishlar va pul mablag‘larining harakati, xususan, joriy
xo‘jalik faoliyati jarayonida bu mablag‘larning kelib tushishi, sarflanishi, yil boshi
va oxiridagi qoldig‘i, shuningdek, investitsiya va moliyaviy faoliyatga
yo‘naltirilgan qismi aks ettiriladi9.
9 Burtsev V.V. Korxonaning moliyaviy tizimini qayta ko'rib chiqish // Rossiyada va chet elda menejment. - 2004. -
3-son. - S. 35-40.
19
3. Pul oqimlari hisobotining tuzilishi.
Pul oqimlari to'g'risidagi hisobot tuzilishini tashkil etuvchi uchta
komponent:
1.
Operatsion faoliyatdan olingan pul mablag'lari - Ushbu faoliyatlar
turli xil biznes operatsiyalaridan naqd pulning har qanday manbalari va ulardan
foydalanishni o'z ichiga oladi. Shuningdek, u kompaniyaning mahsulot yoki
xizmatlaridan qancha pul ishlab chiqarilishini taklif qiladi. Bunday operatsion
faoliyatning ayrim turlariga tovarlar va xizmatlarni sotishdan tushgan tushumlar,
daromad solig'i to'lovlari, foizlar to'lovlari, lizing to'lovlari, ishlab chiqarishda
foydalaniladigan tovarlar va xizmatlar yetkazib beruvchilarga to'lovlar
kiradi. xodimlarga ish haqini to'lash va hokazo.
2.
Investitsiya faoliyatidan olingan pul mablag'lari - Bularga
kompaniya investitsiyalaridan har qanday pul manbalari va foydalanish kiradi.
Ushbu turkumga sotuvchilarga berilgan yoki mijozlardan olingan aktivlar yoki
kreditlarni sotib olish yoki sotish yoki boshqa to'lovlar kiradi. birlashishlar va
egallashlar.
3.
Moliyaviy faoliyatdan olingan pul mablag'lari - Bularga
investorlar, shuningdek, banklar mablag'lari manbalari, shuningdek, investorlar
yoki aktsiyadorlarga pul mablag'larini berish usuli kiradi. Ular, shuningdek, har
qanday foyda yoki dividendlarni, shuningdek kompaniya tomonidan berilgan
asosiy qarzni (ssudalarni) to'lashni, to'lovni to'lashni o'z ichiga oladi. ulushlar va
hokazo.
Pul oqimini hisoblashning ikkita usuli qo'llaniladi:
1.
To'g'ridan-to'g'ri pul oqimi usuli = U barcha naqd to'lovlar va
tushumlarni, shuningdek etkazib beruvchilarga to'langan naqd pullarni,
mijozlardan olingan naqd pullarni va ish haqi sifatida to'langan pul mablag'larini
o'z ichiga oladi. Odatda buxgalteriya hisobining naqd usulini tanlaydigan kichik
tashkilotlar uchun bu osonroq.
20
2.
Bilvosita pul oqimlari usuli - Ushbu usulda naqd pul oqimini
hisoblash naqd pulsiz ayirboshlash natijasida yuzaga keladigan farqlarni qo'shish
yoki ayirish yo'li bilan sof daromadni tuzatish orqali amalga oshiriladi. Naqd pulsiz
ayirboshlash balansdagi aktivlar va passivlarning bir davrdan ikkinchisiga
o'zgarishida namoyon bo'ladi. Binobarin, buxgalter sof daromad ma'lumotlariga
qo'shilishi yoki ayirilishi kerak bo'lgan aktivlar va passivlar hisobidagi har qanday
qo'shimchalar va kamayishlarni, kiruvchi yoki chiquvchi pul oqimini aniq tan olish
uchun ajratadi10.
Naqd pul oqimi deganda biznesga keladigan va/yoki undan chiqib
ketadigan pul tushuniladi, foyda esa kompaniyaning moliyaviy muvaffaqiyatini
qancha miqdorda o'lchash orqali aniq foydalaniladi. Pul biznesi umumiy daromad
oladi. Foyda - bu kompaniyaning barcha majburiyatlarini to'laganidan keyin
qolgan pul. Bundan tashqari, foydani kompaniyaning daromadidan uning
xarajatlarini olib tashlaganidan keyin qolgan miqdor sifatida belgilashingiz
mumkin.
Pul oqimi to'g'risidagi hisobot va boshqa moliyaviy hisobotlar ekspertlar va
investorlarga yaxshiroq qarorlar va takliflar qabul qilish uchun foydalaniladigan
turli ko'rsatkichlar va nisbatlardan foydalanishga yordam beradi. Keling, ushbu
ko'rsatkichlarni ko'rib chiqaylik:
1. Qarzni qoplash koeffitsienti (DSCR)
Kompaniya o'zining mavjud majburiyatlarini kompaniyaning oddiy biznes
operatsiyalari orqali ishlab chiqaradigan naqd pul yoki naqd pul ekvivalentlari
bilan to'lay oladimi yoki yo'qligini tekshirish uchun mutaxassislar DSCR yoki qarz
xizmatlarini qoplash nisbatini tahlil qiladilar.
2. Erkin pul oqimi (FCF)
FCF biznesning haqiqiy rentabelligini tushunish uchun sinovdan
o'tkaziladi. Bu moliyaviy samaradorlikning chinakam qimmatli o'lchovidir va sof
daromaddan ko'ra yaxshiroq hikoyadir, chunki u dividendlar to'lash, aktsiyalarni
10 Расулов, Ш. (2022). МАМЛАКАТ ИҚТИСОДИЁТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА МЕҲНАТ
РЕСУРСЛАРИНИНГ ЎРНИ ВА РОЛИ. Экономика и образование, 23(4), 149-153.
21
sotib olish yoki qarzni to'lashdan keyin kompaniya o'z biznesini kengaytirish yoki
investorlar yoki aktsiyadorlarga daromad keltirish uchun qancha naqd pul
qolganligini ko'rsatadi.
Erkin oqim = Operatsion pul oqimi - CapitalEx
3. Cheklanmagan erkin pul oqimi (UFCF)
U firma tomonidan ishlab chiqarilgan yalpi erkin pul oqimini o'lchash
uchun ishlatilishi mumkin. Siz buni kompaniyaning foiz to'lovlaridan tashqari pul
oqimi deb hisoblashingiz mumkin va u naqd pul majburiyatlarini ko'rib chiqishdan
oldin firmada qancha naqd pul mavjudligini ko'rsatadi.
22
4. Pul oqimlari toʻgʻrisidagi hisobotlarni tuzishga qo‘yilgan talablar.
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish har bir tarmoq iqtisodiyotini
jadal rivojlantirish, investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirishga
bog’liq bo’ladi. Investitsiyalarni bozor iqtisodiyotiga moslashtirish investitsion
siyosatni ham tubdan tubdan o’zgartirishni talab qilmoqda. Shu bilan birga
investitsion siyosatni amalga oshirish chog’ida bozor munosabatlariga mos
dastaklardan foydalanishni, ya’ni investitsion jarayon ishtirokchilarining huquq va
majburiyatlarini belgilashni, mamlakatda investorlar uchun to„laqonli raqobatni
ta’minlashni, moddiy va intellektual boyliklarni boshqarishda batamom erkin
harakat va shunga tenglashtirilgan tadbirlarni amalga oshirishni taqoza etmoqda.
Investorlar, kreditorlar va boshqa manfaatdor tomonlarga tegishli qarorlarni
qabul qilishga imkon beradigan zarur va eng muhim maʼlumotlar bu pul oqimlari
toʻgʻrisidagi hisobot va kelajakda kutilayotgan pul oqimlarini baholashga imkon
beradigan boshqa maʼlumotlar. Pul oqimlari toʻgʻrisidagi hisobot investitsiyalarni
tahlil qilish uchun zarur boʻlgan eng muhim hujjatdir. Ushbu hisobotga moliyaviy
natijalar toʻgʻrisidagi hisobotga qaraganda chiqarilganqarorlar, hukmlar va
taxminlar kamroq taʼsir qiladi. Shu bilana birga, kelajakda tashkilotning pul
oqimlarini yaratish qobiliyati ularga koʻplab moliyaviy va moliyaviy boʻlmagan
omillarning taʼsiriga, shu jumladan debitorlik qarzlarini boshqarish siyosatiga,
inventarizatsiyani shakllantirishga, etkazib beruvchilar va boshqa kontragentlar
bilan oʻzaro munosabatlarga bogʻliq boʻlib, ular har doim ham hisobotda toʻliq aks
ettirilmaydi, bu ham investitsiya qarorlarini qabul qilish jarayonini taʼminlaydigan
moliyaviy modellarni prognoz qilish va qurish muammosi bildiradi.
Doimiy oʻzgaruvchan iqtisodiy voqeliklar tufayli tashkilotning moliyaviy
holatini ushbu oʻzgarishlarga eng sezgir koʻrsatkichlardan biri sifatida pul oqimlari
toʻgʻrisidagi hisobotni tahlil qilish va oʻrganishga asta-sekin oʻtilmoqda.
Hozirgi davrda investitsion kompaniyalari uchun pul oqimi to’g’risidagi
hisobotning foydali ma’lumotlarini ahamiyatini oshirish, baholash va uni
takomillashtirish yo„nalishlarini aniqlash maqsadida amalga oshirilgan ko’plab
professional tadqiqotlar mavjud.
23
