PULLARGA BO‘GAN TALAB VA UNI TARTIBGA SOLISH USULLARI

Yuklangan vaqt

2024-03-02

Yuklab olishlar soni

8

Sahifalar soni

30

Faytl hajmi

53,4 KB


PULLARGA BO‘GAN TALAB VA UNI TARTIBGA SOLISH USULLARI PULLARGA BO‘GAN TALAB VA UNI TARTIBGA SOLISH USULLARI
2 REJA: Kirish 1. Pullarga bo’lgan talabning nazariy asoslari. 2. Pul tizimini tartibga solish huquqiy asoslari 3. Pul muomilasi qonunlarining buzilishi hamda uning ijtimoiy- iqtisodiy oqibatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 2 REJA: Kirish 1. Pullarga bo’lgan talabning nazariy asoslari. 2. Pul tizimini tartibga solish huquqiy asoslari 3. Pul muomilasi qonunlarining buzilishi hamda uning ijtimoiy- iqtisodiy oqibatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
3 KIRISH Pul-kredit siyosatining 2023 yil va 2024-2025 yillar davriga moʼljallangan asosiy yoʼnalishlari Oʼzbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2022 yil 19 noyabrdagi 27/5-sonli qarori bilan tasdiqlandi. Pul-kredit siyosatining asosiy yoʼnalishlarida 2023 yil va 2024-2025 yillar davrida makroiqtisodiy rivojlanish stsenariylaridan kelib chiqib pul-kredit sohasida amalga oshiriladigan tadbirlar, tashqi va ichki iqtisodiy sharoitlar oʼzgarishlariga Markaziy bankning munosabati va javob choralari, pul-kredit siyosatini yuritishdagi yondashuvlar va takomillashtirish istiqbollari aks ettirilgan. Mavzuning dolzarbligi. Bugungi globallashuv davrida integratsiyalashish jarayonlarining tobora avj olib borayotgani, mamlakatlarning o‟zaro iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sohalardagi munosabatlarining kun sayin rivojlanib borishi, shunigdek, iqtisodiyotni rivojlanishining bir sababchisi sifatida bank tizimini e‟tiborsiz qoldira olmaymiz. Bugungi kunda keng qamrovli iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank xizmatlarini sifatli amalga oshirish, shu jumladan asosiy banklarning an‟anaviy xizmat turi bo‟lmish kredit operatsiyalarining na‟munali darajada bo‟lishi har bir mamlakat iqtisodiyotida katta va muhim ahamiyatga egadir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev 2017-2021 yillarda O‟zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‟nalishi bo‟yicha Harakatlar strategiyasida bank tizimini yanada mustahkamlash, likvidligini oshirish, moliyaviy barqarorligini yaxshilash, milliy valyuta va narxlarning barqarorligini ta‟minlash, bank xizmatlarini rivojlantirish, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish nazarda tutilgan.1 Respublikamizda faoliyat yuritayotgan tijorat banklari kredit 1 O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining 4947-sonli “O‟zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‟yicha Harakatlar strategiyasi tog‟risida”gi Farmoni 2017 yil 8-fevral. 3 KIRISH Pul-kredit siyosatining 2023 yil va 2024-2025 yillar davriga moʼljallangan asosiy yoʼnalishlari Oʼzbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2022 yil 19 noyabrdagi 27/5-sonli qarori bilan tasdiqlandi. Pul-kredit siyosatining asosiy yoʼnalishlarida 2023 yil va 2024-2025 yillar davrida makroiqtisodiy rivojlanish stsenariylaridan kelib chiqib pul-kredit sohasida amalga oshiriladigan tadbirlar, tashqi va ichki iqtisodiy sharoitlar oʼzgarishlariga Markaziy bankning munosabati va javob choralari, pul-kredit siyosatini yuritishdagi yondashuvlar va takomillashtirish istiqbollari aks ettirilgan. Mavzuning dolzarbligi. Bugungi globallashuv davrida integratsiyalashish jarayonlarining tobora avj olib borayotgani, mamlakatlarning o‟zaro iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sohalardagi munosabatlarining kun sayin rivojlanib borishi, shunigdek, iqtisodiyotni rivojlanishining bir sababchisi sifatida bank tizimini e‟tiborsiz qoldira olmaymiz. Bugungi kunda keng qamrovli iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank xizmatlarini sifatli amalga oshirish, shu jumladan asosiy banklarning an‟anaviy xizmat turi bo‟lmish kredit operatsiyalarining na‟munali darajada bo‟lishi har bir mamlakat iqtisodiyotida katta va muhim ahamiyatga egadir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev 2017-2021 yillarda O‟zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‟nalishi bo‟yicha Harakatlar strategiyasida bank tizimini yanada mustahkamlash, likvidligini oshirish, moliyaviy barqarorligini yaxshilash, milliy valyuta va narxlarning barqarorligini ta‟minlash, bank xizmatlarini rivojlantirish, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish nazarda tutilgan.1 Respublikamizda faoliyat yuritayotgan tijorat banklari kredit 1 O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining 4947-sonli “O‟zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‟yicha Harakatlar strategiyasi tog‟risida”gi Farmoni 2017 yil 8-fevral.
4 operatsiyalari bitiruv malakaviy ishining tadqiqot obyekti hisoblanadi. Maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadiiqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank tizimidagi kredit riskini boshqarishni takomillashtirish, kredit operatsiyalarini sifatligini oshirish,hamda ijtimoiy va iqtisodiy sohani rivojlantirishda ularning tutgan o‟rnini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank tizimidagi kredit riskini boshqarishni takomillashtirish, kredit operatsiyalarini sifatligini oshirish,hamda ijtimoiy va iqtisodiy sohani rivojlantirishda ularning tutgan o‟rnini tahlil qilishdan iborat 4 operatsiyalari bitiruv malakaviy ishining tadqiqot obyekti hisoblanadi. Maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadiiqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank tizimidagi kredit riskini boshqarishni takomillashtirish, kredit operatsiyalarini sifatligini oshirish,hamda ijtimoiy va iqtisodiy sohani rivojlantirishda ularning tutgan o‟rnini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank tizimidagi kredit riskini boshqarishni takomillashtirish, kredit operatsiyalarini sifatligini oshirish,hamda ijtimoiy va iqtisodiy sohani rivojlantirishda ularning tutgan o‟rnini tahlil qilishdan iborat
5 1. Pullarga bo’lgan talabning nazariy asoslari Pul muomlasini tashkil etishni amalga oshiruvchi, tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi yagona organ, davlatning zaxira va emission muassasasi - O`zbekistan Respublikasi Markaziy banki tashkil etildi, xalqaro standartlar talablariga to`liq javob beradigan O`zbekistan Respublikasining 1995 yil 21 dekabrda «O`zbekistan Respublikasining Markaziy banki to`g’risida»gi Qonuni qabul qilindi. Shundan so`ng, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 18 martdagi «Bank tizimini takomillashtirish, pul- kredit munosabatlarini barqarorlashtirish chora- tadbirlari to`g’risida»gi 146-sonli Qarorining ijrosini ta`minlash maqsadida, Markaziy bankning oltin-valyuta zaxiralarini shakllantirish va undan foydalanish bilan bog’liq bo`lgan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalari tasdiqlandi. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 1994 yilning 16 iyundagi «O`zbekiston Respublikasi milliy valyutasini muomalaga kiritish to`g’risida»gi Farmoni asosida 1994 yil 1 iyulidan boshlab o`z milliy valyutamiz «so`m» muomalaga kiritilishi O`zbekiston iqtisodiy rivojlanishida sifat jihatdan yangi davr - mustaqil pul-kredit siyosati yuritilish, xususan, pul maomlasini tashkil etish va muvofiqlashtirish davrining boshlanishi edi. Shuningdek, pul muomlasini samarali tashkil etish va muvofiqlashtirishda hozirgi kun amaliyotida O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti va hukumat rahbarlarini diqqat e`tiborida bo`lgan. Xususan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 1992 yil 24 iyuldagi №346 sonli “Respublikada kassa muomalalarini tartibga solishning kechiktirib bo`lmaydigan chora-tadbirlari to`g’risida”gi qarori, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2002 yil 5 avgustdagi №280 sonli “Pul mablag’larining bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora tadbirlari to`g’risida”gi qarori shular jumlasidandir. Shuning bilan birga, tovarlarni nakd pulsiz tartibda sotish ustidan 5 1. Pullarga bo’lgan talabning nazariy asoslari Pul muomlasini tashkil etishni amalga oshiruvchi, tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi yagona organ, davlatning zaxira va emission muassasasi - O`zbekistan Respublikasi Markaziy banki tashkil etildi, xalqaro standartlar talablariga to`liq javob beradigan O`zbekistan Respublikasining 1995 yil 21 dekabrda «O`zbekistan Respublikasining Markaziy banki to`g’risida»gi Qonuni qabul qilindi. Shundan so`ng, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 18 martdagi «Bank tizimini takomillashtirish, pul- kredit munosabatlarini barqarorlashtirish chora- tadbirlari to`g’risida»gi 146-sonli Qarorining ijrosini ta`minlash maqsadida, Markaziy bankning oltin-valyuta zaxiralarini shakllantirish va undan foydalanish bilan bog’liq bo`lgan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalari tasdiqlandi. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 1994 yilning 16 iyundagi «O`zbekiston Respublikasi milliy valyutasini muomalaga kiritish to`g’risida»gi Farmoni asosida 1994 yil 1 iyulidan boshlab o`z milliy valyutamiz «so`m» muomalaga kiritilishi O`zbekiston iqtisodiy rivojlanishida sifat jihatdan yangi davr - mustaqil pul-kredit siyosati yuritilish, xususan, pul maomlasini tashkil etish va muvofiqlashtirish davrining boshlanishi edi. Shuningdek, pul muomlasini samarali tashkil etish va muvofiqlashtirishda hozirgi kun amaliyotida O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti va hukumat rahbarlarini diqqat e`tiborida bo`lgan. Xususan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 1992 yil 24 iyuldagi №346 sonli “Respublikada kassa muomalalarini tartibga solishning kechiktirib bo`lmaydigan chora-tadbirlari to`g’risida”gi qarori, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2002 yil 5 avgustdagi №280 sonli “Pul mablag’larining bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora tadbirlari to`g’risida”gi qarori shular jumlasidandir. Shuning bilan birga, tovarlarni nakd pulsiz tartibda sotish ustidan
6 monitoringni tashkil etishda savdo tarmoqlari orqali tovarlarni sotish, pul birligini xarid quvvatini oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 26 noyabrdagi 407- son qarori bilan tasdiqlangan ulgurji va chakana savdo faoliyatini amalga oshirish tartibi to`g’risidagi nizom bilan tartibga solina boshlandi. Chakana savdo tashkilotlari tomonidan tovarlarni naqd pulsiz xisob-kitoblar bo`yicha sotish o`tgan oydagi oylik tovar aylanmasi umumiy xajmining 10 foizi doirasida amalga oshirila boshlash mexanizmi joriy eildi. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 2005 yil 15 apreldagi №57 sonli “Naqd pul muomalasini takomillashtirish va bankdan tashqari aylamani qisqartirish borasidagi qo`shimcha chora tadbirlar to`g’risida”gi qarori talablaridan ko`rishimiz mumkin. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi «Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to`g’risida»gi 56-sonli qarori hamda mazkur qaror bilan tasdiqlangan «2005-2007 yillarda bank tizimiin isloh qilish va rivojlantirish Dasturi»da asosan pul muomlasini tashkil etish va muvofiqlashtirishni muhim xuquqiy asoslarini yaratishda o`z aksini topdi. Shuning bilan birga, O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 2005 yil 5 avgustdagi №147 sonli “Banklardagi depozit hisob varaqlardan naqd pul to`lovlarini uzluksiz ta`minlash kafolatlari to`g’risida”gi qarorlar chiqarildi. Yuqoridagi O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning №147 sonli qaroriga asosan O`zbeiston Respublikasi Markaziy banki zimmasiga kechiktirib bo`lmaydigan chora-tadbirlar ishlab chiqish vazifasi yuklatildi va 2005 yil 29 avgustda O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining №18/1 sonli va adliya Vazirligini №1518 son “O`zbekiston Respublikasida banklar tomonidan pul muomlasiga doir ishlarni tashkil etish to`g’risida”gi Nizom ishlab chiqildi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2006 yil 14 iyuldagi 16/7 sonli “Bank kassalaridagi naqd pul qoldiqlariga limitlar 6 monitoringni tashkil etishda savdo tarmoqlari orqali tovarlarni sotish, pul birligini xarid quvvatini oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 26 noyabrdagi 407- son qarori bilan tasdiqlangan ulgurji va chakana savdo faoliyatini amalga oshirish tartibi to`g’risidagi nizom bilan tartibga solina boshlandi. Chakana savdo tashkilotlari tomonidan tovarlarni naqd pulsiz xisob-kitoblar bo`yicha sotish o`tgan oydagi oylik tovar aylanmasi umumiy xajmining 10 foizi doirasida amalga oshirila boshlash mexanizmi joriy eildi. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 2005 yil 15 apreldagi №57 sonli “Naqd pul muomalasini takomillashtirish va bankdan tashqari aylamani qisqartirish borasidagi qo`shimcha chora tadbirlar to`g’risida”gi qarori talablaridan ko`rishimiz mumkin. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi «Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to`g’risida»gi 56-sonli qarori hamda mazkur qaror bilan tasdiqlangan «2005-2007 yillarda bank tizimiin isloh qilish va rivojlantirish Dasturi»da asosan pul muomlasini tashkil etish va muvofiqlashtirishni muhim xuquqiy asoslarini yaratishda o`z aksini topdi. Shuning bilan birga, O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 2005 yil 5 avgustdagi №147 sonli “Banklardagi depozit hisob varaqlardan naqd pul to`lovlarini uzluksiz ta`minlash kafolatlari to`g’risida”gi qarorlar chiqarildi. Yuqoridagi O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning №147 sonli qaroriga asosan O`zbeiston Respublikasi Markaziy banki zimmasiga kechiktirib bo`lmaydigan chora-tadbirlar ishlab chiqish vazifasi yuklatildi va 2005 yil 29 avgustda O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining №18/1 sonli va adliya Vazirligini №1518 son “O`zbekiston Respublikasida banklar tomonidan pul muomlasiga doir ishlarni tashkil etish to`g’risida”gi Nizom ishlab chiqildi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2006 yil 14 iyuldagi 16/7 sonli “Bank kassalaridagi naqd pul qoldiqlariga limitlar
7 belgilash va ularga rioya etilishini nazorat qilish tartibi to`g’risida”gi Nizomi va 2008 yil 10 martdagi №300-V sonli “Naqd pul tushumi kelib tushishini xranometrajini o`tkazish tartibi to`g’risida”gi Nizomlar ishlab chiqildi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozni yuzaga kelishi, mustaqil mamlakatlarda pul birliklarini moliyaviy barqarorligini mustahkamash uchun davlatlar zimmasiga qo`shimcha chora-tadbirlar ishlab chiqishni majbur qildi. Xususan, O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimov 2008 yil 27 martda №822 sonli “Naqd pul mablag’larini jalb qilish va unga bo`lgan extiyojni ta`minlash borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlari to`g’risida”gi qarorini ishlab chiqdi. Shundan so`ng, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2013 yil 26 apreldagi 9/1-sonli qaroriga asosan “O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to`g’risidagi” Nizomlar ishlab chiqilib, mamlakatimizda naqd pulsiz hisob kitob tizimini takomillashtirish mexanizmlari ishlab chiqildi. 1994 yil 1 yanvardan boshlab Hukumatimizning 1993 yil 30 dekabrdagi «Naqd pul muomalasini mustahkamlash chora-tadbirlari to`g’risida» 613-sonli qarori, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Pul muomalasini mustahkamlash va so`m- kuponning xarid quvvatini oshirish bo`yicha kechiktirib bo`lmaydigan chora-tadbirlar to`g’risida»gi qaroriga muvofiq chora-tadbirlar amalga oshirildi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2001 yil 22 iyundagi №264 sonli “Naqd pul muomalasini mustahkamlash va tijorat banklarining mas’uliyatini oshirishga doir qo`shimcha chora- tadbirlar to`g’risdi”gi qaroriga asosan Markaziy bank pul muomlasini tashkil etish va samarali mexanizmlarini keng joriy etish orqali bu jarayonni muvofiqlashtirib borish mustahkamlandi. Chunki tijorat banklari zimmasiga nizom talablarini bajarmagan tijorat banklari mas’ul shaxslarga nisbatan ma`muriy javobgarlik xattoki ishdan ozod etishgacha javobgarlik belgilandi. 7 belgilash va ularga rioya etilishini nazorat qilish tartibi to`g’risida”gi Nizomi va 2008 yil 10 martdagi №300-V sonli “Naqd pul tushumi kelib tushishini xranometrajini o`tkazish tartibi to`g’risida”gi Nizomlar ishlab chiqildi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozni yuzaga kelishi, mustaqil mamlakatlarda pul birliklarini moliyaviy barqarorligini mustahkamash uchun davlatlar zimmasiga qo`shimcha chora-tadbirlar ishlab chiqishni majbur qildi. Xususan, O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimov 2008 yil 27 martda №822 sonli “Naqd pul mablag’larini jalb qilish va unga bo`lgan extiyojni ta`minlash borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlari to`g’risida”gi qarorini ishlab chiqdi. Shundan so`ng, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2013 yil 26 apreldagi 9/1-sonli qaroriga asosan “O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to`g’risidagi” Nizomlar ishlab chiqilib, mamlakatimizda naqd pulsiz hisob kitob tizimini takomillashtirish mexanizmlari ishlab chiqildi. 1994 yil 1 yanvardan boshlab Hukumatimizning 1993 yil 30 dekabrdagi «Naqd pul muomalasini mustahkamlash chora-tadbirlari to`g’risida» 613-sonli qarori, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Pul muomalasini mustahkamlash va so`m- kuponning xarid quvvatini oshirish bo`yicha kechiktirib bo`lmaydigan chora-tadbirlar to`g’risida»gi qaroriga muvofiq chora-tadbirlar amalga oshirildi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2001 yil 22 iyundagi №264 sonli “Naqd pul muomalasini mustahkamlash va tijorat banklarining mas’uliyatini oshirishga doir qo`shimcha chora- tadbirlar to`g’risdi”gi qaroriga asosan Markaziy bank pul muomlasini tashkil etish va samarali mexanizmlarini keng joriy etish orqali bu jarayonni muvofiqlashtirib borish mustahkamlandi. Chunki tijorat banklari zimmasiga nizom talablarini bajarmagan tijorat banklari mas’ul shaxslarga nisbatan ma`muriy javobgarlik xattoki ishdan ozod etishgacha javobgarlik belgilandi.
8 Pul muomalasi barqarorligini ta`minlash va ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan to`lovlarni o`z vaqtida amalga oshirishni samarali tashkil etish maqsadida, Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 11 iyuldagi «Muomaladagi naqd pullarni kamaytirishga oid chora-tadbirlar to`g’risida» 356-sonli Qaroriga ko`ra Markaziy bank va tijorat banklari tomonidan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga, mulkchilik shakllaridan qat`i nazar, naqd pullarni ish haqi va unga tenglashtirilgan to`lovlar, pensiyalar, nafaqalar va stipendiyalarni to`lashga, shuningdek, xizmat safari xarajatlari uchungina berilishi belgilandi hamda 1994 yilning 1 avgustidan mehnatga haq to`lash uchun ajratiladigan mablag’lar davlat yo`li bilan tartibga solinishi joriy etildi. Milliy valyuta muomalaga kiritilgan dastlabki oylardan boshlab respublikada naqd pul emissiyasini qisqartirish va uning muomalada bo`lishini tezlashtirish asosida pul muomalasini mustahkamlashga alohida e`tibor qaratildi. Shu maqsadda qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining «Naqd pul muomalasini tezlashtirish chora-tadbirlar to`g’risida» 1994 yil 28 oktyabrdagi 526-sonli Qarorida ushbu vazifalarga oid dasturiy chora- tadbirlar belgilanib amalga oshirildi. Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining «Naqd pul mablag’lari emissiyasini qisqartirish chora-tadbirlari to`g’risida» 1996 yil 2 iyuldagi 230-sonli Qarori respublikada naqd pul emissiyasi darajasini pasaytirish, respublika mintaqalarida pul muomalasini yaxshilash uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish maqsadida qabul qilindi. Ushbu qaror bilan «Respublika mintaqalarida pul mablag’lari emissiyasi darajasini pasaytirish prognozlari va kassa rejalari bajarilishi uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish va ularni rag’batlantirish tartibi to`g’risida Nizom» tasdiqlandi. 2004 yil 24 sentyabrda 445-son bilan qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Plastik kartochkalar asosida hisob- kitob qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`g’risida”gi 8 Pul muomalasi barqarorligini ta`minlash va ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan to`lovlarni o`z vaqtida amalga oshirishni samarali tashkil etish maqsadida, Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 11 iyuldagi «Muomaladagi naqd pullarni kamaytirishga oid chora-tadbirlar to`g’risida» 356-sonli Qaroriga ko`ra Markaziy bank va tijorat banklari tomonidan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga, mulkchilik shakllaridan qat`i nazar, naqd pullarni ish haqi va unga tenglashtirilgan to`lovlar, pensiyalar, nafaqalar va stipendiyalarni to`lashga, shuningdek, xizmat safari xarajatlari uchungina berilishi belgilandi hamda 1994 yilning 1 avgustidan mehnatga haq to`lash uchun ajratiladigan mablag’lar davlat yo`li bilan tartibga solinishi joriy etildi. Milliy valyuta muomalaga kiritilgan dastlabki oylardan boshlab respublikada naqd pul emissiyasini qisqartirish va uning muomalada bo`lishini tezlashtirish asosida pul muomalasini mustahkamlashga alohida e`tibor qaratildi. Shu maqsadda qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining «Naqd pul muomalasini tezlashtirish chora-tadbirlar to`g’risida» 1994 yil 28 oktyabrdagi 526-sonli Qarorida ushbu vazifalarga oid dasturiy chora- tadbirlar belgilanib amalga oshirildi. Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining «Naqd pul mablag’lari emissiyasini qisqartirish chora-tadbirlari to`g’risida» 1996 yil 2 iyuldagi 230-sonli Qarori respublikada naqd pul emissiyasi darajasini pasaytirish, respublika mintaqalarida pul muomalasini yaxshilash uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish maqsadida qabul qilindi. Ushbu qaror bilan «Respublika mintaqalarida pul mablag’lari emissiyasi darajasini pasaytirish prognozlari va kassa rejalari bajarilishi uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish va ularni rag’batlantirish tartibi to`g’risida Nizom» tasdiqlandi. 2004 yil 24 sentyabrda 445-son bilan qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Plastik kartochkalar asosida hisob- kitob qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`g’risida”gi
9 qarori doirasida yagona umumrespublika prosessing markazi tashkil etildi. U savdo tashkiloti yoki xizmatlar sohasiga yoxud plastik kartochka egasiga qaysi bank orqali xizmat ko`rsatilayotganidan qat`iy nazar, bank operatsiyalarini barcha savdo shoxobchalarida yagona rejimda olib borish imkonini beradi. Ayni paytda, Yagona umumrespublika prosessing markazi so`m plastik kartochkalarini muomalaga chiqaruvchi 25 ta tijorat bankni birlashtiradi. Markazda “UZKART” so`m plastik kartochkalari bo`yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar banklararo to`lov tizimi tashkil etilgan. Pul muomalasi qonunlari va ulardan kelib chiqadigan talablar. Pul massasi va uni tavsiflovchi ko`rsatkichlar. Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir nechta omillarga asoslanadi: Ana shunday muhim omillardan biri pul-tovar munosabatlarining mavjudligi hisoblanadi. Yana bir omil pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi hisoblanadi. Pul muomlasining meyoriy huquqiy asoslarining mavjudligi. Pul muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning mavjudligidir. Odatda pul muomlasini Markaziy bank tomonidan tashkil qilinadi va tartibga solinadi. Lekin pul muomnalasini tashkil qilishda bank tizimining 2-chi pog’onasida turuvchi tijorat banklari rol o`ynaydi. Pul massasi- yuridik va jismoniy shaxslarga hamda davlatga tegishli bo`lgan naqd va naqdsiz ko`rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir. Pul multiplikatori – muomaladagi pul massasini qay darajada o`sib yoki kamayib borayotganini ko`rsatadi. PM – pul multiplikatori Pul bazasiga quyidagilar kiradi: Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan naqd pullarTijorat 9 qarori doirasida yagona umumrespublika prosessing markazi tashkil etildi. U savdo tashkiloti yoki xizmatlar sohasiga yoxud plastik kartochka egasiga qaysi bank orqali xizmat ko`rsatilayotganidan qat`iy nazar, bank operatsiyalarini barcha savdo shoxobchalarida yagona rejimda olib borish imkonini beradi. Ayni paytda, Yagona umumrespublika prosessing markazi so`m plastik kartochkalarini muomalaga chiqaruvchi 25 ta tijorat bankni birlashtiradi. Markazda “UZKART” so`m plastik kartochkalari bo`yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar banklararo to`lov tizimi tashkil etilgan. Pul muomalasi qonunlari va ulardan kelib chiqadigan talablar. Pul massasi va uni tavsiflovchi ko`rsatkichlar. Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir nechta omillarga asoslanadi: Ana shunday muhim omillardan biri pul-tovar munosabatlarining mavjudligi hisoblanadi. Yana bir omil pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi hisoblanadi. Pul muomlasining meyoriy huquqiy asoslarining mavjudligi. Pul muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning mavjudligidir. Odatda pul muomlasini Markaziy bank tomonidan tashkil qilinadi va tartibga solinadi. Lekin pul muomnalasini tashkil qilishda bank tizimining 2-chi pog’onasida turuvchi tijorat banklari rol o`ynaydi. Pul massasi- yuridik va jismoniy shaxslarga hamda davlatga tegishli bo`lgan naqd va naqdsiz ko`rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir. Pul multiplikatori – muomaladagi pul massasini qay darajada o`sib yoki kamayib borayotganini ko`rsatadi. PM – pul multiplikatori Pul bazasiga quyidagilar kiradi: Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan naqd pullarTijorat
10 banklari tomonidan Markaziy bank foydasiga qilingan majburiy zaxira ajratmalari.Markaziy banklar tijorat banklari jalb qilgan resurslarning bir qismini majburiy tartibda olib qo`yadi. O`zbekistonda tijorat banklarining majburiy zaxira ajratmalari summasini Markaziy bank ularning balansidan olib qo`yadi. AQSHda va Evropada majburiy zaxira ajratmalari summasi tijorat banklarining balansida qoladi. Pul agregatlari, ularga tavsifnoma va pulni tartibga solish amaliyoti va unga ta`sir qiluvchi omillar. Qiymat qonuni va uning muomala doirasida yuzaga chiqish shakli – pul muomalasi qonuni tovar-pul munosabati mavjud bo`lgan barcha ijtimoiy tuzumlarga xosdir. Qiymat shakllari va pul muomalasi taraqqiyot yo`lini tahlil qilayotib, K. Marks pul muomalasining qonunini ochdi. Bu qonunga asosan muomala vositasi funksiyasini amalga oshirish uchun kerak bo`lgan pul miqdori aniqlanadi. Metallik pul muomalasida muomaladagi pul miqdori stixiyali tarzda, pullarning xazina funksiyasi yordamida tartibga solib turilgan. Agar pulga ehtiyoj kamaysa, ortiqcha pullar (oltin tanga) muomaladan xazinaga oqib o`tishi kuzatilgan yoki aksincha. Shunday qilib, muomaladagi pul miqdori kerakli darajada ushlab turilgan. Keyinchalik, muomalaga banknotalar chiqarilishi va ularning metallar (oltin yoki kumush)ga erkin almashinishi ham muomalada pulning ortiqcha miqdori bo`lishini inkor etadi. Agar muomalada oltinga almashinmaydigan banknotalar yoki qog’oz pullar (xazina biletlari) amal qilsa, u holda naqd pul muomalasi pul muomalasi qonuniga asosan amalga oshadi. Qog’oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo`lgan oltin pullarning nazariy miqdoriga teng bo`lganda pul muomalasida hech qanday salbiy jarayonlar yuz bermaydi. Yuqorida ko`rsatilgan talab pulning barqarorligini ta`minlaydi, shuningdek, pul muomalasi mavjud bo`lgan barcha ijtimoiy tuzumlarda o`z kuchiga ega. 10 banklari tomonidan Markaziy bank foydasiga qilingan majburiy zaxira ajratmalari.Markaziy banklar tijorat banklari jalb qilgan resurslarning bir qismini majburiy tartibda olib qo`yadi. O`zbekistonda tijorat banklarining majburiy zaxira ajratmalari summasini Markaziy bank ularning balansidan olib qo`yadi. AQSHda va Evropada majburiy zaxira ajratmalari summasi tijorat banklarining balansida qoladi. Pul agregatlari, ularga tavsifnoma va pulni tartibga solish amaliyoti va unga ta`sir qiluvchi omillar. Qiymat qonuni va uning muomala doirasida yuzaga chiqish shakli – pul muomalasi qonuni tovar-pul munosabati mavjud bo`lgan barcha ijtimoiy tuzumlarga xosdir. Qiymat shakllari va pul muomalasi taraqqiyot yo`lini tahlil qilayotib, K. Marks pul muomalasining qonunini ochdi. Bu qonunga asosan muomala vositasi funksiyasini amalga oshirish uchun kerak bo`lgan pul miqdori aniqlanadi. Metallik pul muomalasida muomaladagi pul miqdori stixiyali tarzda, pullarning xazina funksiyasi yordamida tartibga solib turilgan. Agar pulga ehtiyoj kamaysa, ortiqcha pullar (oltin tanga) muomaladan xazinaga oqib o`tishi kuzatilgan yoki aksincha. Shunday qilib, muomaladagi pul miqdori kerakli darajada ushlab turilgan. Keyinchalik, muomalaga banknotalar chiqarilishi va ularning metallar (oltin yoki kumush)ga erkin almashinishi ham muomalada pulning ortiqcha miqdori bo`lishini inkor etadi. Agar muomalada oltinga almashinmaydigan banknotalar yoki qog’oz pullar (xazina biletlari) amal qilsa, u holda naqd pul muomalasi pul muomalasi qonuniga asosan amalga oshadi. Qog’oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo`lgan oltin pullarning nazariy miqdoriga teng bo`lganda pul muomalasida hech qanday salbiy jarayonlar yuz bermaydi. Yuqorida ko`rsatilgan talab pulning barqarorligini ta`minlaydi, shuningdek, pul muomalasi mavjud bo`lgan barcha ijtimoiy tuzumlarda o`z kuchiga ega.
11 Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narx darajasi va pul muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi. Bu qonunga asosan muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: Pulning muomala va to’lov vositasi sifatida o’rtacha aylanish tezligi. Pul muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdoriga ishlab chiqarish rivoji va shart-sharoitlariga bog’liq bo`lgan turli xil omillar ta`sir ko`rsatadi. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdoriga ta`sir ko`rsatuvchi asosiy omil – bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to`g’ri proporsional, ya`ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko`p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta`sir qiluvchi ikkinchi omil – bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta`sir ko`rsatadi. Odatda, pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi choralarni amalga oshirish muhimdir. Bular: iste`mol kreditni rivojlantirish; kreditga qanchalik ko`p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak bo`ladi; naqd pulsiz hisob - kitoblarning rivojlanishi; pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar. Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini hisobga olgan holda ish yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga putur yetkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori Realizatsiya qilinadigan tovarlar narxi summasi Kreditga sotilgan tovarlar narxi — summasi нархи суммаси Majburiyatlar bo’yicha to’lovlar + summasi Bir-birini qoplaydigan — to’lovlar summasi. 11 Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narx darajasi va pul muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi. Bu qonunga asosan muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: Pulning muomala va to’lov vositasi sifatida o’rtacha aylanish tezligi. Pul muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdoriga ishlab chiqarish rivoji va shart-sharoitlariga bog’liq bo`lgan turli xil omillar ta`sir ko`rsatadi. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdoriga ta`sir ko`rsatuvchi asosiy omil – bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to`g’ri proporsional, ya`ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko`p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta`sir qiluvchi ikkinchi omil – bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta`sir ko`rsatadi. Odatda, pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi choralarni amalga oshirish muhimdir. Bular: iste`mol kreditni rivojlantirish; kreditga qanchalik ko`p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak bo`ladi; naqd pulsiz hisob - kitoblarning rivojlanishi; pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar. Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini hisobga olgan holda ish yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga putur yetkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori Realizatsiya qilinadigan tovarlar narxi summasi Kreditga sotilgan tovarlar narxi — summasi нархи суммаси Majburiyatlar bo’yicha to’lovlar + summasi Bir-birini qoplaydigan — to’lovlar summasi.
12 muomaladagi tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya`ni inflyatsiya bo`lishiga yoki pul tanqisligiga (yetishmovchiligiga) olib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, pul muomalasini ushlab turish shart- sharoitlari va qonuniyatlari ikki omilning o`zaro ta`siri bilan, ya`ni xo`jalikning pulga bo`lgan ehtiyoji va amalda pullarning muomalaga borib tushishi bilan belgilanadi. Amaliyotda ko`proq uchraydigan hol bu aylanmada xo`jalikka kerak bo`lganidan ko`proq pulning bo`lishidir. Bu, albatta, pulning qadrsizlanishiga – pul birligi xarid qobiliyatining tushishiga olib keladi. Pul agregatlari – bu pul massasini muqobil o`lchash imkoniyatini beruvchi ko`rsatkichlardir. Xalqaro amaliyotda quyidagi pul agregatlaridan keng foydalaniladi: M0 – bu agregatni hisoblash uchun Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan ya`ni emissiya qilingan barcha naqd pullar summasidan banklar va korxonalarning kassasidagi naqd pullarning qoldig’i ayirib tashlanadi. Tarqqiy etgan mamlakatlar bank amaliyotida M0 hisobga olinmaydi. M1 = M0 + talab qilib olinadigan depozitlar + yo`l cheklari. Ayrim mamlakatlarda kredit kartalari ham M1 tarkibiga kiritiladi. M2 = M1 + muddatli depozitlar + jamg’arma depozitlar. M2 hisoblashda summasi uncha katta bo`lmagan muddatli va jamg’arma depoztlar olinadi. M3 = M2 + yirik summadagi muddatli depozitlar + deposit sertifikatlari + jamg’arma sertifikati. M4 (L- AQSHda) = M3 + davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari + korporativ obligatsiya + jamg’arma obligatsiyalar + bank aktseptlari + pul bozori o`zaro fondlari paylari. Taniqli olim F.Mishkenning fikriga ko`ra Markaziy bank pul agregatlarining qisqa muddatli davriy orqalidagi o`sishini e`tiborga olmasligi lozim, chunki pul agregatlarining qisqa davrda o`sishi mavsumiy omillar ta`sisirida bo`ladi. Shuning uchun pul massasining yillik o`sish sur`atlarini 12 muomaladagi tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya`ni inflyatsiya bo`lishiga yoki pul tanqisligiga (yetishmovchiligiga) olib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, pul muomalasini ushlab turish shart- sharoitlari va qonuniyatlari ikki omilning o`zaro ta`siri bilan, ya`ni xo`jalikning pulga bo`lgan ehtiyoji va amalda pullarning muomalaga borib tushishi bilan belgilanadi. Amaliyotda ko`proq uchraydigan hol bu aylanmada xo`jalikka kerak bo`lganidan ko`proq pulning bo`lishidir. Bu, albatta, pulning qadrsizlanishiga – pul birligi xarid qobiliyatining tushishiga olib keladi. Pul agregatlari – bu pul massasini muqobil o`lchash imkoniyatini beruvchi ko`rsatkichlardir. Xalqaro amaliyotda quyidagi pul agregatlaridan keng foydalaniladi: M0 – bu agregatni hisoblash uchun Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan ya`ni emissiya qilingan barcha naqd pullar summasidan banklar va korxonalarning kassasidagi naqd pullarning qoldig’i ayirib tashlanadi. Tarqqiy etgan mamlakatlar bank amaliyotida M0 hisobga olinmaydi. M1 = M0 + talab qilib olinadigan depozitlar + yo`l cheklari. Ayrim mamlakatlarda kredit kartalari ham M1 tarkibiga kiritiladi. M2 = M1 + muddatli depozitlar + jamg’arma depozitlar. M2 hisoblashda summasi uncha katta bo`lmagan muddatli va jamg’arma depoztlar olinadi. M3 = M2 + yirik summadagi muddatli depozitlar + deposit sertifikatlari + jamg’arma sertifikati. M4 (L- AQSHda) = M3 + davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari + korporativ obligatsiya + jamg’arma obligatsiyalar + bank aktseptlari + pul bozori o`zaro fondlari paylari. Taniqli olim F.Mishkenning fikriga ko`ra Markaziy bank pul agregatlarining qisqa muddatli davriy orqalidagi o`sishini e`tiborga olmasligi lozim, chunki pul agregatlarining qisqa davrda o`sishi mavsumiy omillar ta`sisirida bo`ladi. Shuning uchun pul massasining yillik o`sish sur`atlarini
13 nazorat qilish lozim. Pul muomalasining muhim ko`rsatkichi pul massasi hisoblanadi. Pul massasi xo`jalik aylanmasidagi naqd pullik hisob-kitoblarni aholi, korxonalar, davlat muassasalariga tegishli xarid va to`lov vositalarining yalpi hajmini o`zida ifodalaydi. Pul muomalasining belgilangan muddat va belgilangan davri uchun miqdoriy o`zgarishlarini bilish uchun, shuningdek, pul massasi hajmi va o`sish sur`atlarini tartibga solish bo`yicha tadbirlarni ishlab chiqarish uchun turli xil ko`rsatkichlar ( pul agregatlari) dan foydalaniladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlari to`plamidan (guruhidan) foydalaniladi: agregati – muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank schyotlaridagi mablag’larni o`z ichiga oladi; agregati – M-1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg’arma qo`yilmalaridan (to`rt yilgacha) tarkib topgan; agregati – o`z ichiga M-2 agregati va ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi jamg’arma qo`yilmalarini kiritgan; agregati – M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli sertifikatlaridan iborat. AQSH da pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va Germaniyada – 3 ta, Angliya va Fransiyada – ikkita pul agregatidan foydalaniladi. Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan to`g’ri pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Rossiya Federatsiyada muomaladagi jami pul massasi hisob- kitobi uchun quyidagi pul agregatlari qo`llaniladi. M-O agregati – naqd pullar; agregati – M-O agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar (maxsus schyotlar, kapital qo`yilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari, mahalliy byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, uyush-malari, 13 nazorat qilish lozim. Pul muomalasining muhim ko`rsatkichi pul massasi hisoblanadi. Pul massasi xo`jalik aylanmasidagi naqd pullik hisob-kitoblarni aholi, korxonalar, davlat muassasalariga tegishli xarid va to`lov vositalarining yalpi hajmini o`zida ifodalaydi. Pul muomalasining belgilangan muddat va belgilangan davri uchun miqdoriy o`zgarishlarini bilish uchun, shuningdek, pul massasi hajmi va o`sish sur`atlarini tartibga solish bo`yicha tadbirlarni ishlab chiqarish uchun turli xil ko`rsatkichlar ( pul agregatlari) dan foydalaniladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlari to`plamidan (guruhidan) foydalaniladi: agregati – muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank schyotlaridagi mablag’larni o`z ichiga oladi; agregati – M-1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg’arma qo`yilmalaridan (to`rt yilgacha) tarkib topgan; agregati – o`z ichiga M-2 agregati va ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi jamg’arma qo`yilmalarini kiritgan; agregati – M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli sertifikatlaridan iborat. AQSH da pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va Germaniyada – 3 ta, Angliya va Fransiyada – ikkita pul agregatidan foydalaniladi. Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan to`g’ri pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Rossiya Federatsiyada muomaladagi jami pul massasi hisob- kitobi uchun quyidagi pul agregatlari qo`llaniladi. M-O agregati – naqd pullar; agregati – M-O agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar (maxsus schyotlar, kapital qo`yilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari, mahalliy byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, uyush-malari,
14 jamoat va boshqa tashkilotlarning schyotlari, davlat sug’urta mablag’lari, uzoq muddatga kreditlash fondi) dagi mablag’lar ti-jorat banklariga qo`yilmalar va jamg’arma banklaridagi talab qilib olinadigan depozitlarning yig’indisiga teng; agregati – M-1 agregati va jamg’arma banklaridagi muddatli qo`yilmalardan iborat; agregati – M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom obligatsiyalari yig’indisidan iborat. Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo`lish mumkin, ya`ni pul massasining aktiv qismi – bu pul mablag’larining xo`jalik faoliyatidagi turli xil shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog’liq qismi va ikkinchisi passiv qism – jamg’ar-madagi pullar va hisob raqamlardagi qoldiqlar hisoblanadi. Pul massasi naqd pullardan tashqari muddatli hisob raqamdagi mablag’ va jamg’armalarni, depozit sertifikatlari, investitsion fondlarning aktsiyalarini o`z ichiga oladi. Pul massasining yuqoridagi elementlari «kvazi» - “qariyb pullar” deb ham yuritiladi. Kvazi - pullar likvid aktivlar bo`lib, ular tez orada pulga aylanishi mumkin. 2. Pul tizimini tartibga solish huquqiy asoslari Davlatning pul aylanishiga ko`plab omillar ta`sir ko`rsatadi. Pul aylanishi tuzilmasi turli belgilar bo`yicha belgilanadi: unda pullarning faoliyat yuritishi shakliga qarab. Ushbu belgiga qarab naqd pulsiz va naqd pullik pul aylanishini ajratish mumkin, chunki barcha pul belgilari u yoki boshqa shaklga ega bo`ladi; ushbu pul aylanishi xizmat ko`rsatadigan munosabatlar tusiga qarab. Bu erda pul-hisob-kitob aylanishi, pul-kredit aylanishi, pul- moliya aylanishi ajratib ko`rsatiladi; pul mablag’larining harakati yuz beradigan sub`ektlarga qarab. Ushbu tasnif bo`yicha quyidagilar ajratib ko`rsatiladi: pul mablag’larining yuridik 14 jamoat va boshqa tashkilotlarning schyotlari, davlat sug’urta mablag’lari, uzoq muddatga kreditlash fondi) dagi mablag’lar ti-jorat banklariga qo`yilmalar va jamg’arma banklaridagi talab qilib olinadigan depozitlarning yig’indisiga teng; agregati – M-1 agregati va jamg’arma banklaridagi muddatli qo`yilmalardan iborat; agregati – M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom obligatsiyalari yig’indisidan iborat. Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo`lish mumkin, ya`ni pul massasining aktiv qismi – bu pul mablag’larining xo`jalik faoliyatidagi turli xil shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog’liq qismi va ikkinchisi passiv qism – jamg’ar-madagi pullar va hisob raqamlardagi qoldiqlar hisoblanadi. Pul massasi naqd pullardan tashqari muddatli hisob raqamdagi mablag’ va jamg’armalarni, depozit sertifikatlari, investitsion fondlarning aktsiyalarini o`z ichiga oladi. Pul massasining yuqoridagi elementlari «kvazi» - “qariyb pullar” deb ham yuritiladi. Kvazi - pullar likvid aktivlar bo`lib, ular tez orada pulga aylanishi mumkin. 2. Pul tizimini tartibga solish huquqiy asoslari Davlatning pul aylanishiga ko`plab omillar ta`sir ko`rsatadi. Pul aylanishi tuzilmasi turli belgilar bo`yicha belgilanadi: unda pullarning faoliyat yuritishi shakliga qarab. Ushbu belgiga qarab naqd pulsiz va naqd pullik pul aylanishini ajratish mumkin, chunki barcha pul belgilari u yoki boshqa shaklga ega bo`ladi; ushbu pul aylanishi xizmat ko`rsatadigan munosabatlar tusiga qarab. Bu erda pul-hisob-kitob aylanishi, pul-kredit aylanishi, pul- moliya aylanishi ajratib ko`rsatiladi; pul mablag’larining harakati yuz beradigan sub`ektlarga qarab. Ushbu tasnif bo`yicha quyidagilar ajratib ko`rsatiladi: pul mablag’larining yuridik
15 shaxslar o`rtasida banklararo, banklarda aylanishi, yuridik va jismoniy shaxslar o`rtasidagi aylanish va, nihoyat, pul mablag’larining faqat jismoniy shaxslar o`rtasidagi aylanishi. SHunga tegishlicha, iqtisodiyotda qo`llaniladigan pul aylanishi hajmiga ta`sir qiladigan omillarning muayyan guruhini ham ajratish mumkin. Barcha omillarni siyosiy, iqtisodiy va texnik omillarga ajratish mumkin. Tabiiyki, pul aylanishi tuzilmasini shakllantirishning iqtisodiy omillari asosiy ahamiyatga va bevosita ta`sir kuchiga ega bo`ladi. Bunday omillarga iqtisodiyotda ishlatiladigan pullar turlari, pul muomalasi tezligi, tovar aylanishi miqdori va shu kabilar kiradi. Binobarin, mavjud pul aylanishi miqdorlarini vujudga keladigan ehtiyojlarga muvofiq o`zgartirishga yoki pul aylanishining mavjud hajmlarini tovar aylanishining real ehtiyojlariga muvofiqlashtirishga faqat iqtisodiy uslublar vositasida pul aylanishi hajmiga ta`sir ko`rsatadigan ushbu omillar orqali ta`sir qilish mumkin. Iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan bog’liq bo`lgan va iqtisodiyotning ehtiyojlaridan mustaqil pul mablag’lari miqdoridagi o`zgarishlar siyosiy omillar hisoblanadi. Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta`sir ko`rsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga u yoki boshqa hisob-kitobni o`tkazish uchun talab etiladigan vaqtni kamaytirish yoki hisob-kitobning o`zini amalga oshirishga imkon beradigan hisob-kitoblarning texnik vositalari kiradi. Masalan, bank plastik kartalariga xizmat ko`rsatuvchi texnik vositalarning keng ommalashganligi aholi o`rtasida ushbu to`lov vositasining ommalashuviga va, binobarin, naqd pulsiz pul mablag’larining qo`llanilishining oshishiga olib keladi. Naqd pulsiz pul mablag’lari qo`llanilishi chastotasining ko`payishi pul muomalasining umumiy tarkibida naqd pullarning kamayishiga va davlatning pul aylanishini tartibga solish asosiy uslublarining o`zgarishiga olib keladi. Pul muomalasi – bu pullarning mamlakatning ichki iqtisodiy aylanishi, 15 shaxslar o`rtasida banklararo, banklarda aylanishi, yuridik va jismoniy shaxslar o`rtasidagi aylanish va, nihoyat, pul mablag’larining faqat jismoniy shaxslar o`rtasidagi aylanishi. SHunga tegishlicha, iqtisodiyotda qo`llaniladigan pul aylanishi hajmiga ta`sir qiladigan omillarning muayyan guruhini ham ajratish mumkin. Barcha omillarni siyosiy, iqtisodiy va texnik omillarga ajratish mumkin. Tabiiyki, pul aylanishi tuzilmasini shakllantirishning iqtisodiy omillari asosiy ahamiyatga va bevosita ta`sir kuchiga ega bo`ladi. Bunday omillarga iqtisodiyotda ishlatiladigan pullar turlari, pul muomalasi tezligi, tovar aylanishi miqdori va shu kabilar kiradi. Binobarin, mavjud pul aylanishi miqdorlarini vujudga keladigan ehtiyojlarga muvofiq o`zgartirishga yoki pul aylanishining mavjud hajmlarini tovar aylanishining real ehtiyojlariga muvofiqlashtirishga faqat iqtisodiy uslublar vositasida pul aylanishi hajmiga ta`sir ko`rsatadigan ushbu omillar orqali ta`sir qilish mumkin. Iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan bog’liq bo`lgan va iqtisodiyotning ehtiyojlaridan mustaqil pul mablag’lari miqdoridagi o`zgarishlar siyosiy omillar hisoblanadi. Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta`sir ko`rsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga u yoki boshqa hisob-kitobni o`tkazish uchun talab etiladigan vaqtni kamaytirish yoki hisob-kitobning o`zini amalga oshirishga imkon beradigan hisob-kitoblarning texnik vositalari kiradi. Masalan, bank plastik kartalariga xizmat ko`rsatuvchi texnik vositalarning keng ommalashganligi aholi o`rtasida ushbu to`lov vositasining ommalashuviga va, binobarin, naqd pulsiz pul mablag’larining qo`llanilishining oshishiga olib keladi. Naqd pulsiz pul mablag’lari qo`llanilishi chastotasining ko`payishi pul muomalasining umumiy tarkibida naqd pullarning kamayishiga va davlatning pul aylanishini tartibga solish asosiy uslublarining o`zgarishiga olib keladi. Pul muomalasi – bu pullarning mamlakatning ichki iqtisodiy aylanishi,
16 tashqi iqtisodiy aloqalar tizimidagi, tovarlar va xizmatlarning sotilishiga, shuningdek, uy xo`jaligidagi tovarsiz to`lovlarga xizmat ko`rsatadigan naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi harakatidir. Tovar ishlab chiqarish pul muomalasining ob`ektiv negizi bo`lib, undagi tovar olami tovarlarning ikki turiga: tovarlarning o`ziga va tovar-pullarga bo`linadi. Naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pullar yordamida tovarlar, shuningdek, ssuda va fiktiv kapitallarning muomalasi jarayoni amalga oshiriladi. Shunday qilib, pul muomalasi jarayonlaridan pul aylanishi tushunchasini ajratib olish mumkin. Pul aylanishi - naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pul belgilarining uzluksiz harakat jarayonidir. Qiymatning o`zidan ajralganlik hozirgi pul aylanishining o`ziga xos xususiyati hisoblanadi. Boshqacha aytganda, hozirgi pul aylanishi metall pullar muomalasi sharoitidagi kabi qiymatli emas, chunki pul belgisining qiymati nominaldan ancha kam va uning ahamiyati bo`lmasligi mumkin. Pul aylanishi pul mablag’lari harakatining muayyan yo`llaridan tarkib topadi: Mablag’larning markaziy bank bilan tijorat banklari o`rtasidagi harakati. Bunday harakat pul mablag’lari emissiyasi jarayonlari va tijorat banklari mablag’larining ¤zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zaxiralash fondiga ko`chirilishi bilan bog’liq. Tijorat banklarining kreditlash jarayonlari munosabati bilan pul mablag’larining ko`chirilishini ham shunga kiritish mumkin; Pul mablag’larining tijorat banklari o`rtasidagi harakati. Bu holda ushbu banklarning mijozlariga xizmat ko`rsatish bilan bog’liq pul ko`chirishlar yoki tijorat banklarining o`zaro kreditlashlari nazarda tutiladi; Firmalar va tashkilotlar o`rtasidagi harakat. Pul mablag’larining ushbu iqtisodiy sub`ektlar o`rtasidagi harakati tovarlar aylanishi va bunday tovarlar aylanishidagi, shuningdek, o`zaro talablarni hisobga olishdagi haq to`lash jarayonlari bilan bog’liq; 16 tashqi iqtisodiy aloqalar tizimidagi, tovarlar va xizmatlarning sotilishiga, shuningdek, uy xo`jaligidagi tovarsiz to`lovlarga xizmat ko`rsatadigan naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi harakatidir. Tovar ishlab chiqarish pul muomalasining ob`ektiv negizi bo`lib, undagi tovar olami tovarlarning ikki turiga: tovarlarning o`ziga va tovar-pullarga bo`linadi. Naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pullar yordamida tovarlar, shuningdek, ssuda va fiktiv kapitallarning muomalasi jarayoni amalga oshiriladi. Shunday qilib, pul muomalasi jarayonlaridan pul aylanishi tushunchasini ajratib olish mumkin. Pul aylanishi - naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pul belgilarining uzluksiz harakat jarayonidir. Qiymatning o`zidan ajralganlik hozirgi pul aylanishining o`ziga xos xususiyati hisoblanadi. Boshqacha aytganda, hozirgi pul aylanishi metall pullar muomalasi sharoitidagi kabi qiymatli emas, chunki pul belgisining qiymati nominaldan ancha kam va uning ahamiyati bo`lmasligi mumkin. Pul aylanishi pul mablag’lari harakatining muayyan yo`llaridan tarkib topadi: Mablag’larning markaziy bank bilan tijorat banklari o`rtasidagi harakati. Bunday harakat pul mablag’lari emissiyasi jarayonlari va tijorat banklari mablag’larining ¤zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zaxiralash fondiga ko`chirilishi bilan bog’liq. Tijorat banklarining kreditlash jarayonlari munosabati bilan pul mablag’larining ko`chirilishini ham shunga kiritish mumkin; Pul mablag’larining tijorat banklari o`rtasidagi harakati. Bu holda ushbu banklarning mijozlariga xizmat ko`rsatish bilan bog’liq pul ko`chirishlar yoki tijorat banklarining o`zaro kreditlashlari nazarda tutiladi; Firmalar va tashkilotlar o`rtasidagi harakat. Pul mablag’larining ushbu iqtisodiy sub`ektlar o`rtasidagi harakati tovarlar aylanishi va bunday tovarlar aylanishidagi, shuningdek, o`zaro talablarni hisobga olishdagi haq to`lash jarayonlari bilan bog’liq;
17 Banklar, firmalar va tashkilotlar o`rtasidagi harakat. Pul mablag’larining ushbu sub`ektlar o`rtasidagi harakati asosan kreditlash va qarz majburiyatlarini hisobga olish operatsiyalari, shuningdek, pul mablag’larini saqlash va ko`chirishga doir operatsiyalar bilan bog’liq; Banklar va aholi o`rtasidagi harakat. Pul mablag’lari iste`molchilik kreditini berish va pul mablag’larining aholining daromadlarini saqlash va ko`paytirish maqsadlaridagi harakatiga doir faol jarayon sababli ko`chiriladi; Firmalar, tashkilotlar va aholi o`rtasidagi harakat. Pullar harakatining bu yo`li mablag’larning tovar aylanishi operatsiyalariga haq to`lash va uy xo`jaliklarining xodimlar mehnatiga haq to`lashi munosabati bilan ko`chib yurishidan iborat bo`ladi; Banklar va moliya institutlari o`rtasidagi harakat. Pul mablag’larining ushbu iqtisodiy munosabatlar sub`ektlari o`rtasidagi harakati o`zaro kreditlash operatsiyalari va iqtisodiy foyda olishga yoki uchinchi sub`ektlarning muayyan operatsiyalarini rasmiylashtirishga yordam beruvchi boshqa moliyaviy harakatlar doirasida amalga oshiriladi; Moliya institutlari va aholi o`rtasidagi harakat. Pul mablag’larining bu holdagi harakati aholining, odatda, o`z daromadlarini ko`paytirish maqsadida muayyan moliya operatsiyalarini bajarishi bilan bog’liq; Jismoniy shaxslar o`rtasidagi harakat. Pul mablag’lari harakatining bu yo`li eng sezilmaydigan, lekin pul mablag’larining qayta taqsimlanishi tizimidagi eng muhim yo`llardan biri hisoblanadi, chunki u mablag’larning aholi o`rtasida ko`chib yurishidan iborat. Odatda, bunday ko`chib yurishning maqsadi maishiy masalalarni hal etish va o`z oilasi a`zolari farovonligining muayyan darajasini tutib turishdir. Siyosiy iqtisod matematik maktabining yirik vakili, Xalqaro iqtisodiy jamiyat asoschilaridan biri va uning birinchi prezidenti (1931-1933) Irving Fisher (1867-1947) pullarning miqdoriy nazariyasini zamonaviylashtirishga katta hissa qo`shdi. U «Pullarning xarid qilish kuchi. Uning belgilanishi va kredit, foizlar va tanazzullarga munosabati» asarida (1911) pullar massasi 17 Banklar, firmalar va tashkilotlar o`rtasidagi harakat. Pul mablag’larining ushbu sub`ektlar o`rtasidagi harakati asosan kreditlash va qarz majburiyatlarini hisobga olish operatsiyalari, shuningdek, pul mablag’larini saqlash va ko`chirishga doir operatsiyalar bilan bog’liq; Banklar va aholi o`rtasidagi harakat. Pul mablag’lari iste`molchilik kreditini berish va pul mablag’larining aholining daromadlarini saqlash va ko`paytirish maqsadlaridagi harakatiga doir faol jarayon sababli ko`chiriladi; Firmalar, tashkilotlar va aholi o`rtasidagi harakat. Pullar harakatining bu yo`li mablag’larning tovar aylanishi operatsiyalariga haq to`lash va uy xo`jaliklarining xodimlar mehnatiga haq to`lashi munosabati bilan ko`chib yurishidan iborat bo`ladi; Banklar va moliya institutlari o`rtasidagi harakat. Pul mablag’larining ushbu iqtisodiy munosabatlar sub`ektlari o`rtasidagi harakati o`zaro kreditlash operatsiyalari va iqtisodiy foyda olishga yoki uchinchi sub`ektlarning muayyan operatsiyalarini rasmiylashtirishga yordam beruvchi boshqa moliyaviy harakatlar doirasida amalga oshiriladi; Moliya institutlari va aholi o`rtasidagi harakat. Pul mablag’larining bu holdagi harakati aholining, odatda, o`z daromadlarini ko`paytirish maqsadida muayyan moliya operatsiyalarini bajarishi bilan bog’liq; Jismoniy shaxslar o`rtasidagi harakat. Pul mablag’lari harakatining bu yo`li eng sezilmaydigan, lekin pul mablag’larining qayta taqsimlanishi tizimidagi eng muhim yo`llardan biri hisoblanadi, chunki u mablag’larning aholi o`rtasida ko`chib yurishidan iborat. Odatda, bunday ko`chib yurishning maqsadi maishiy masalalarni hal etish va o`z oilasi a`zolari farovonligining muayyan darajasini tutib turishdir. Siyosiy iqtisod matematik maktabining yirik vakili, Xalqaro iqtisodiy jamiyat asoschilaridan biri va uning birinchi prezidenti (1931-1933) Irving Fisher (1867-1947) pullarning miqdoriy nazariyasini zamonaviylashtirishga katta hissa qo`shdi. U «Pullarning xarid qilish kuchi. Uning belgilanishi va kredit, foizlar va tanazzullarga munosabati» asarida (1911) pullar massasi
18 bilan tovarlar narxlari darajasi o`rtasidagi bog’liqlikni formallashtirishga harakat qilgan. Tovarlar uchun to`langan pullar soni va sotilgan tovarlar narxlari summasi teng bo`lgani uchun buni I.Fisher tarozi bilan o`xshatmoqchi bo`ladi. Matematik shaklda ayirboshlash tenglamasini quyidagi formula shaklida tasavvur etish mumkin: M V = åPQ, bunda: å – (Expenditure) – pul muomalasining umumiy hajmi, ya`ni mazkur jamiyatda shu yil davomida tovarlarni sotib olish uchun sarflanadigan pullar summasi; M (Money) – ushbu jamiyatda yil davomida muomalada yurgan pullarning o`rtacha miqdori; V = åPQ M (Velocity) – ne`matlarga ayirboshlashdagi pullar aylanishlarining o`rtacha soni; P – (Price) – ushbu jamiyatda sotib olinadigan har qanday alohida tovarning o`rtacha sotish narxi; Q – (Quantity) – tovarlarning jami xarid qilingan soni. Fisher formulasi oltin tangali standart sharoitida to`g’ri bo`lmaydi, chunki u pullarning ichki qiymatini hisobga olmaydi. Biroq oltinga almashtirilmaydigan qog’oz pullar muomala qiladigan sharoitda u muayyan mazmun kasb etadi. Bunday sharoitda pul massasining o`zgarishi, garchi I.Fisher tovarlar narxlarining mutloq elastikligini nazarda tutib, narx mexanizmini ma`lum ma`noda ideallashtirsa-da, lekin tovarlar narxlari darajasiga ta`sir ko`rsatadi. Boshqa neoklassiklar kabi Fisher ham mukammal raqobatchilikka asoslanadi va o`z xulosalarini monopoliyalar hukmronlik qiladigan va narxlar oldingi elastikligini jiddiy yo`qotgan jamiyatga tegishli deb biladi. Ko`pgina hozirgi iqtisodchilar ayirboshlash tenglamasini bir xillik, ya`ni MV=PQ sifatida tavsiflashadi. Gap shundaki, bu tenglama D – T ayirboshlash harakatini tovarlarning jami massasiga daxldor deb ifodalashga 18 bilan tovarlar narxlari darajasi o`rtasidagi bog’liqlikni formallashtirishga harakat qilgan. Tovarlar uchun to`langan pullar soni va sotilgan tovarlar narxlari summasi teng bo`lgani uchun buni I.Fisher tarozi bilan o`xshatmoqchi bo`ladi. Matematik shaklda ayirboshlash tenglamasini quyidagi formula shaklida tasavvur etish mumkin: M V = åPQ, bunda: å – (Expenditure) – pul muomalasining umumiy hajmi, ya`ni mazkur jamiyatda shu yil davomida tovarlarni sotib olish uchun sarflanadigan pullar summasi; M (Money) – ushbu jamiyatda yil davomida muomalada yurgan pullarning o`rtacha miqdori; V = åPQ M (Velocity) – ne`matlarga ayirboshlashdagi pullar aylanishlarining o`rtacha soni; P – (Price) – ushbu jamiyatda sotib olinadigan har qanday alohida tovarning o`rtacha sotish narxi; Q – (Quantity) – tovarlarning jami xarid qilingan soni. Fisher formulasi oltin tangali standart sharoitida to`g’ri bo`lmaydi, chunki u pullarning ichki qiymatini hisobga olmaydi. Biroq oltinga almashtirilmaydigan qog’oz pullar muomala qiladigan sharoitda u muayyan mazmun kasb etadi. Bunday sharoitda pul massasining o`zgarishi, garchi I.Fisher tovarlar narxlarining mutloq elastikligini nazarda tutib, narx mexanizmini ma`lum ma`noda ideallashtirsa-da, lekin tovarlar narxlari darajasiga ta`sir ko`rsatadi. Boshqa neoklassiklar kabi Fisher ham mukammal raqobatchilikka asoslanadi va o`z xulosalarini monopoliyalar hukmronlik qiladigan va narxlar oldingi elastikligini jiddiy yo`qotgan jamiyatga tegishli deb biladi. Ko`pgina hozirgi iqtisodchilar ayirboshlash tenglamasini bir xillik, ya`ni MV=PQ sifatida tavsiflashadi. Gap shundaki, bu tenglama D – T ayirboshlash harakatini tovarlarning jami massasiga daxldor deb ifodalashga
19 urinadi, ya`ni tovarlar sotib olingan pullar summasi sotib olingan tovarlar narxlari summasiga teng (bir xil). Bu tavtologiyadir va shuning uchun ayirboshlash formulasi narxlarning umumiy (mutloq) darajasini izohlash uchun xizmat qila olmaydi. Miqdoriy nazariya tarafdorlarining faraz qilishicha, ayirboshlash formulasi mutloq kattalikni EQo ni izohlaydi (ayni bir vaqtda talab va taklif mexanizmi undan nisbiy tebranishlarni izohlaydi). Fisher va uning izdoshlari shunday nuqtai nazarga amal qilishgan. Ular pullarning aylanish tezligi (V) va ishlab chiqarish darajasi (Q) muomalada yurgan pullar miqdoriga (M) va narxlar darajasiga (P) bog’liq bo`lmasligini asoslashga urinishgan. Ular pullarning aylanishi tezligi avvalo demografik (aholining zichligi va hokazo) va texnik (transport vositalarining soni va sifati va hokazo) parametrlarga bog’liq bo`ladi, deb faraz qilishgan. Ishlab chiqarish darajasi esa asosan mehnat bozorida yuzaga kelayotgan shart- sharoitlar bilan belgilanib, narxlar darajasi va muomalada yurgan pullar soniga bog’liq bo`lmaydi. Shubhasiz, bozor xo`jaligi hukmronlik qiladigan sharoitda bunday qoidalar yaqqol noreal tus kasb etadi. K.Marksning muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini aniqlash formulasi. Qiymat qonuni va uning muomala doirasida yuzaga chiqish shakli - pul muomalasi qonuni tovar-pul munosabati mavjud bulgan barcha ijtimoiy formatsiyalarga xosdir. Qiymat shakllari va pul muomalasi taraqqiyot yo`lini tahlil qilayotib, K.Marks pul muomalasining qonunini ochdi. Bu qonunga asosan momala vositasi funksiyasini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan pul miqdori aniqlanadi. Metallik pul muomalasida muomaladagi pul miqdori stixiyali tarzda, pullarning xazina funksiyasi yordamida tartibga solib turilgan: agar pulga ehtiyoj kamaysa, ortiqcha pullar (oltin tanga) muomaladan xazinaga oqib o`tishi kuzatilgan va aksincha. Shunday qilib, muomaladagi pul miqdori kerakli darajada ushlab turilgan. Keyinchalik muomalaga banknotalar chiqarilishi va ularning metallar (oltin 19 urinadi, ya`ni tovarlar sotib olingan pullar summasi sotib olingan tovarlar narxlari summasiga teng (bir xil). Bu tavtologiyadir va shuning uchun ayirboshlash formulasi narxlarning umumiy (mutloq) darajasini izohlash uchun xizmat qila olmaydi. Miqdoriy nazariya tarafdorlarining faraz qilishicha, ayirboshlash formulasi mutloq kattalikni EQo ni izohlaydi (ayni bir vaqtda talab va taklif mexanizmi undan nisbiy tebranishlarni izohlaydi). Fisher va uning izdoshlari shunday nuqtai nazarga amal qilishgan. Ular pullarning aylanish tezligi (V) va ishlab chiqarish darajasi (Q) muomalada yurgan pullar miqdoriga (M) va narxlar darajasiga (P) bog’liq bo`lmasligini asoslashga urinishgan. Ular pullarning aylanishi tezligi avvalo demografik (aholining zichligi va hokazo) va texnik (transport vositalarining soni va sifati va hokazo) parametrlarga bog’liq bo`ladi, deb faraz qilishgan. Ishlab chiqarish darajasi esa asosan mehnat bozorida yuzaga kelayotgan shart- sharoitlar bilan belgilanib, narxlar darajasi va muomalada yurgan pullar soniga bog’liq bo`lmaydi. Shubhasiz, bozor xo`jaligi hukmronlik qiladigan sharoitda bunday qoidalar yaqqol noreal tus kasb etadi. K.Marksning muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini aniqlash formulasi. Qiymat qonuni va uning muomala doirasida yuzaga chiqish shakli - pul muomalasi qonuni tovar-pul munosabati mavjud bulgan barcha ijtimoiy formatsiyalarga xosdir. Qiymat shakllari va pul muomalasi taraqqiyot yo`lini tahlil qilayotib, K.Marks pul muomalasining qonunini ochdi. Bu qonunga asosan momala vositasi funksiyasini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan pul miqdori aniqlanadi. Metallik pul muomalasida muomaladagi pul miqdori stixiyali tarzda, pullarning xazina funksiyasi yordamida tartibga solib turilgan: agar pulga ehtiyoj kamaysa, ortiqcha pullar (oltin tanga) muomaladan xazinaga oqib o`tishi kuzatilgan va aksincha. Shunday qilib, muomaladagi pul miqdori kerakli darajada ushlab turilgan. Keyinchalik muomalaga banknotalar chiqarilishi va ularning metallar (oltin
20 yoki kumush)ga erkin almashinishi muomalada pulning ortiqcha miqdori bo`lishini inkor etadi. Agar muomalada oltinga almashinmaydigan banknotalar yoki qog’oz har (xazina biletlari) amal qilsa, u xolda naqd pul muomalasi pul muomalasi qonuniga asosan amalga oshadi. Qog’oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo`lgan oltin pullarning miqdoriga teng bo`lganda pul muomalasida hech qanday salbiy jarayonlar yuz bermaydi. Yuqorida ko`rsatilgan talab pulning barqarorligini ta`minlaydi, shuningdek pul muomalasi mavjud bo`lgan barcha ijtimoiy formatsiyalarda o`z kuchiga ega. Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narxi va pul muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi. Shunday qilib, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdoriga ishlab chiqarish rivoji va shart-sharoitlariga bog’liq bo`lgan turli xil omillar ta`sir ko`rsatadi. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdoriga ta`sir ko`rsatuvchi asosiy omil - bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to’g’ri proporsional, ya`ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko`p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta`sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta`sir ko`rsatadi. Odatda pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini boshqarishda shu muhim omillarga alohida e`tibor berilishi zarur. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi choralarni amalga oshirish muhimdir. Bular: iste`mol kreditni rivojlantirish; kreditga qanchalik ko`p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak bo`ladi; naqd pulsiz xisob - kitoblarning rivojlanishi; pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar. 20 yoki kumush)ga erkin almashinishi muomalada pulning ortiqcha miqdori bo`lishini inkor etadi. Agar muomalada oltinga almashinmaydigan banknotalar yoki qog’oz har (xazina biletlari) amal qilsa, u xolda naqd pul muomalasi pul muomalasi qonuniga asosan amalga oshadi. Qog’oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo`lgan oltin pullarning miqdoriga teng bo`lganda pul muomalasida hech qanday salbiy jarayonlar yuz bermaydi. Yuqorida ko`rsatilgan talab pulning barqarorligini ta`minlaydi, shuningdek pul muomalasi mavjud bo`lgan barcha ijtimoiy formatsiyalarda o`z kuchiga ega. Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narxi va pul muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi. Shunday qilib, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdoriga ishlab chiqarish rivoji va shart-sharoitlariga bog’liq bo`lgan turli xil omillar ta`sir ko`rsatadi. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdoriga ta`sir ko`rsatuvchi asosiy omil - bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to’g’ri proporsional, ya`ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko`p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta`sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta`sir ko`rsatadi. Odatda pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini boshqarishda shu muhim omillarga alohida e`tibor berilishi zarur. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi choralarni amalga oshirish muhimdir. Bular: iste`mol kreditni rivojlantirish; kreditga qanchalik ko`p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak bo`ladi; naqd pulsiz xisob - kitoblarning rivojlanishi; pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar.
21 Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini xisobga olgan xolda ish yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga putur yetkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya`ni inflyatsiya bo`lishiga, yoki pul ocharchiligiga (yetishmovchiligiga) olib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, pul muomalasini ushlab turish shart- sharoitlari va qonuniyatlari ikki omilning o`zaro ta`siri bilan, ya`ni: Xo’jalikning pulga bo`lgan ehtiyoji va amadda pullarning muomalaga borib tushishi bilan belgilanadi. Amaliyotda ko`prok uchraydigan hol bu oborotda xo’jalikka kerak bo`lganidan ko`proq pulning bo`lishidir. Bu albatta, pulning qadrsizlanishiga - pul biriligining xarid qobiliyatining tushushiga olib keladi. 3. Pul muomilasi qonunlarining buzilishi hamda uning ijtimoiy- iqtisodiy oqibatlari. Iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan bog’liq bo`lgan va iqtisodiyotning ehtiyojlaridan mustaqil pul mablag’lari miqdoridagi o`zgarishlar siyosiy omillar hisoblanadi. Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta`sir ko`rsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga u yoki boshqa hisob-kitobni o`tkazish uchun talab etiladigan vaqtni kamaytirish yoki hisob-kitobning o`zini amalga oshirishga imkon beradigan hisob-kitoblarning texnik vositalari kiradi. Masalan, bank plastik kartalariga xizmat ko`rsatuvchi texnik vositalarning keng ommalashganligi aholi o`rtasida ushbu to`lov vositasining ommalashuviga va, binobarin, naqd pulsiz pul mablag’larining qo`llanilishining oshishiga olib keladi. Naqd pulsiz pul mablag’lari qo`llanilishi chastotasining ko`payishi pul muomalasining umumiy tarkibida naqd pullarning kamayishiga va davlatning pul aylanishini tartibga solish asosiy uslublarining o`zgarishiga olib keladi. 21 Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini xisobga olgan xolda ish yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga putur yetkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya`ni inflyatsiya bo`lishiga, yoki pul ocharchiligiga (yetishmovchiligiga) olib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, pul muomalasini ushlab turish shart- sharoitlari va qonuniyatlari ikki omilning o`zaro ta`siri bilan, ya`ni: Xo’jalikning pulga bo`lgan ehtiyoji va amadda pullarning muomalaga borib tushishi bilan belgilanadi. Amaliyotda ko`prok uchraydigan hol bu oborotda xo’jalikka kerak bo`lganidan ko`proq pulning bo`lishidir. Bu albatta, pulning qadrsizlanishiga - pul biriligining xarid qobiliyatining tushushiga olib keladi. 3. Pul muomilasi qonunlarining buzilishi hamda uning ijtimoiy- iqtisodiy oqibatlari. Iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan bog’liq bo`lgan va iqtisodiyotning ehtiyojlaridan mustaqil pul mablag’lari miqdoridagi o`zgarishlar siyosiy omillar hisoblanadi. Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta`sir ko`rsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga u yoki boshqa hisob-kitobni o`tkazish uchun talab etiladigan vaqtni kamaytirish yoki hisob-kitobning o`zini amalga oshirishga imkon beradigan hisob-kitoblarning texnik vositalari kiradi. Masalan, bank plastik kartalariga xizmat ko`rsatuvchi texnik vositalarning keng ommalashganligi aholi o`rtasida ushbu to`lov vositasining ommalashuviga va, binobarin, naqd pulsiz pul mablag’larining qo`llanilishining oshishiga olib keladi. Naqd pulsiz pul mablag’lari qo`llanilishi chastotasining ko`payishi pul muomalasining umumiy tarkibida naqd pullarning kamayishiga va davlatning pul aylanishini tartibga solish asosiy uslublarining o`zgarishiga olib keladi.