Pulning kelib chiqishi va mazmuni. Tovar-pul munosabatlari rivojlanishi
bozor iqtisodiyoti shakllanishi va amal qilishining asosidir
Reja
1. Pulning kelib chiqishi va mazmuni. Pulning ratsionalistik va evolyutsion
konsepsiyalari. Qiymat shakllari.
2. Pul toʻgʻrisidagi metallistik, nominalistik va miqdoriy nazariyalar. Pulning
asosiy vazifalari: qiymat oʻlchovi, muomala vositasi, jamgʻarish vositasi, toʻlov
vositasi. Narxlar oʻlchovi (masshtabi).
3. Hozirgi zamon pulining tabiati va mazmuni. Oltin va qogʻoz pullarning
oʻzaro bogʻliqligi. Naqd va kredit pullarning xususiyatlari.
4. O’zbekistonda milliy valyuta – soʻmning muomalaga kiritilishi bosqichlari
va ularning ahamiyati. Milliy valyuta barqarorligini oshirish vazifalarini hal etish
borasidagi dasturlar.
Pulning kelib chiqishi va mazmuni. Pulning ratsionalistik va evolyutsion
konsepsiyalari. Qiymat shakllari.
Pul uzoq zamonlardan beri odamlarga maдum. Pulning kelib chiqishi turli
nazariyotchilar tomonidan tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan bogliq
holda tushuntiriladi.
Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy konsepsiyalari mavjud
bolib, ular orasida ratsionalistik va evolyusion konsepsiyalar muhim o’rin tutadi.
Ratsionalistik konsepsiya pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasidagi
bitim, kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni
ayirboshlash chogida qiymatlaming harakatlanishi uchun maxsus vositalar
zamrligiga amin boiishiga asoslanadi. Pulning o’zaro kelishuv sifatida amal qilishi
to’g’risidagi mazkur g’oya XVIII asrning oxirlarigacha hukm surdi. Pulning kelib
chiqishiga subyektiv psixologik yondashuv ko’plab hozirgi zamon xorijiy
iqtisodchilarning qarashlarida ham uchrab
turadi.
Ularning
fikricha, pul
kategoriyasi obyektiv iqtisodiy kategoriya boimay, kishilar kelishuviga yoki
davlatning xohishiga bogliq bolgan yuzaki, subyektiv kategoriyadir. Ularning bu
konsepsiyasiga ishonib bolmaydi.
Pul kelib chiqishining evolyusion konsepsiyasiga ko’ra ular ijtimoiy
mehnat taqsimoti, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning rivojlanishi
natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining
tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini
bajaruvchi alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin. Bir tovarning
qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi (T-T). Bir qarashda
ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o’ynaydigandek ko’rinadi.
Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o’z qiymatini boshqa tovarga
nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o’zida ifodalab,
ekvivalent rolini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi
mana shu yerda pulning dastlabki kurtagi paydo boladi. Pulning paydo bolishi va
rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish bosqichlarini bilish muhim o’rin
tutadi. Umuman olganda, qiymatning oddiy yoki tasodifiy, muntazam,
kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud.
Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida turli
tovarlar umumiy ekvivalent rolini o’ynagan. Masalan, ayrim joylarda chorva mollari,
ayrim joylarda tuz, ayrim joylarda mo’yna, nodir metallar (kumush, mis, oltin) va
boshqalar. Ekvivalent rolini o ‘ynovchi turli tovarlar ichidan ba’zi birlari o’zining
barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi (masalan, nodir
metallar). Chunki, ekvivalent rolini o’ynovchi tovarlarning barchasi ham
ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara olmas
edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali taqqoslash
mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi.
Tarix va arxeologiya fanlarining bergan ma’lumotlariga ko’ra, tovar-pul
munosabatlari eng qadimdan paydo bo’lgan va rivojlangan davlatlardan biri
bizning mamlakatimiz hisoblanadi. Chunki bu yerda pul ishlatila boshlanganiga 2
ming yildan oshgan. Bunga misol qilib, hozirgi O’zbekiston hududida yashagan
xalqlar va qabilalar foydalangan dastlabki pul belgilari hamda tangalarni ko’rsatish
mumkin. Tarixchilarning tadqiqotlariga ko’ra, eramizdan awalgi V-IV asrlarda
Axmonivlar imperivasida zarb qilingan oltin darildar va kumush sikDami,
eramizdan awalgi III-II asrlar oxiriga borib, Shimoliy Baqtriya, So’g’d, Buxoro,
Xorazmda kumush va suberatli (bronza ustiga yupqa kumush qoplangan)
“o’xshatma” tangalar zarb qilinganini aytish mumkin.
Eramizdan avvalgi I asrda davlatning o’z kumush va mis tangalari zarb
qilina boshlandi. Tanganing old tomonida mahalliy hukmdor surati, orqa
tomonidan - turli tasvirlar va belgilar, so’g’dcha va xorazmcha, keyinroq esa
baqtriycha yozuvlar bo’lgan. So’g’d va Xorazm davlatlarida eramizning birinchi
yarmida kumush va mis qo’llanilgan antik andozasining O’rta Osiyoga xos turi
saqlanib qolgan. O’zbekiston bilan Turkmanistonning janubiy qismida yashagan
ko’chmanchi xalq - qabilalari barpo etgan ulkan Kushon imperiyasida pul tizimi
kumushga emas, balki oltinga asoslanganini aytish mumkin. O’sha davrda tangalar
mamlakatning turli shaharlarida masalan, Samarqand, Buxoro, Mashxad, Balh,
Nishopur, Saras va boshqa shaharlarda chiqarilgan. Bundan tashqari XVI-XVII
asrlarda Abdullaxon va Shayboniyxonlar tomonidan o’tkazilgan pul islohotida ham
asosan oltin pulga asoslangan.
Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan keyin, 1507-yilda pul islohotini
o’tkazgan. Shayboniyxon (1501-1610) va Abdullaxon (1583— 1598) zarb etgan
tangalar bizgacha etib kelgan. Abdullaxon davrida tanga (oltin va kumush) zarb
qilish davlat poytaxti - Buxoroda markazlashtirilgan. 1695-1709-yillarda oltin tanga
zarb qilish muntazam tus oldi. Tanga og’irligi 4,8 gramm, sifat sofligi juda yuqori -
958 bo’lgan.
Shayboniyxon va Abdullaxonlardan keyin 1695-1709-yillarda Joniylar davlati
shakllanib oltin tanga zarb qilish muntazam yo’lga qo’yildi.
Shunday qilib, pulning kelib chiqishi tarixida eng avvalo, umumiy
ekvivalentlik rolini bajaruvchi bir nechta metallar (oltin, kumush, mis, bronza v.b.),
keyinchalik esa bimitalizm ya’ni ikki xil metall pullar (kumush va oltin)dan oxirida
esa monometal (oltindan) yasalgan tangalar muomalada bo’lgan.
Bizning mamlakatimizdan ancha keyin, XIX asrning oxirida mamlakatlar
birin-ketin oltin valyutaga, ya’ni monometall tizimiga o’ta boshladilar. Bu hol
Avstriyada 1892, Yaponiyada 1897, Rossiyada 1898, AQSHda esa 1900-yilda sodir
bo’ldi. Angliyada oltin pul tizimi XVII asrning oxirida, Germaniyada 1871-yilda,
Gollandiyada 1877-yilda joriy etilgan edi.
Umumiy ekvivalent rolining nodir metallarga, jumladan oltinga yuklatilish
sabablari quyidagilar orqali izohlanadi:
- sifat jihatdan bir xil o’lchamga keltirish mumkinligi;
- zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;
- bo’linuvchanligi va bo’lgandan keyin yana yaxlit holga keltirish mumkinligi;
- bo’linganda ham o’z qiymatini saqlab qola olishi;
- tabiatda nisbatan kamyobligi;
- ozgina miqdordagi va og’irlikdagi nodir metalining qiymati ancha yuqoriligi.
Shu xususiyatlarga ko’ra umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi ko’plab tovarlar
ichidan maxsus tovar - oltin pul ajralib chiqdi. Shunday qilib, pul - bu hamma
tovarlarni sotish va sotib olish mumkin bo’lgan, umumiy ekvivalent rolini
o’ynovchi maxsus tovardir.
Pul toʻgʻrisidagi metallistik, nominalistik va miqdoriy nazariyalar. Pulning
asosiy vazifalari: qiymat oʻlchovi, muomala vositasi, jamgʻarish vositasi, toʻlov
vositasi. Narxlar oʻlchovi (masshtabi).
Endi tovarlar dunyosi ikkiga - bir tomondan, naflilikning ifodasi boigan
tovarlarga va ikkinchi tomondan, qiymatning moddiylashgan ifodasi boigan pulga
ajraladi:
Pulning iqtisodiy mazmunini bilishda uning asosiy nazariyalarini ko’rib
chiqish maqsadga muvofiqdir. Umuman olganda, pulning metallistik, nominalisitik
va miqdoriy nazariyalarini farqlash mumkin. Pulning kelib chiqishi va muomalada
boiishi metall pullar bilan bogliq bolganligi sababli dastlab pulning metallistik
nazariyasi vujudga kelgan. Uning asosiy mohiyati pulni nodir metallar (oltin va
kumush) bilan ayniylashtirish orqali namoyon bolgan.
Pulning metallistik nazariyasining rivojlanishida merkantilistik maktab
namoyandalarining qarashlari muhim o’rin tutadi. Ular pulning qadr-qimmatini
oltin va kumushning tabiiy xossalarida deb bilib, uning tovar mazmunini tan
olganlar. Biroq, pulni nodir metallar bilan ayniylashtirish ularning mohiyati va
iqtisodiyotdagi roliga noto’g’ri baho berish hamda pul
fyetishizmining
rivojlanishiga olib keldi.
Pulning nominalistik nazariyasi tarafdorlari metallistik nazariyaga qarshi
chiqib, pullarning tovar tabiati hamda ular ichki qiymatini zarurligining o’zini inkor
etadilar. Nominalistlar pulga shartli belgi sifatida qarab, ularning nodir metallar
bilan aloqadorligini rad qiladilar. Nominalistik nazariya tarafdorlarining qarashlari
o’rta asrlarda tola qiymatga ega bolmagan metall tangalarning muomalaga chiqa-
rilishi bilan paydo boidi. Ba’zi bir namoyandalar pullar-davlat hokimiyatining
mahsuli, shunga ko’ra faqat davlatgina pullaming qiymatini belgilashi mumkin,
degan fikrlarni ilgari surdilar. XX asrning boshlarida, oltin standartning tan
olinmasligi, uning bekor qilinishi bilan, nominalistik nazariya yanada rivojlandi.
Pulning miqdoriy nazariyasi - bu muomaladagi pul miqdori, tovar narxlari
darajasi hamda pullarning qiymati o’rtasidagi o’zaro bogliqlikni izohlashga
asoslangan iqtisodiy talimotdir. Uning mohiyati muomaladagi pul miqdori narxlar
va pul qiymati darajasining mutanosib ravishda o‘zgarishining dastlabki sababi-
dir, degan qoidadan iborat.
Pulning mohiyatini tolaroq tushunish uchun uning quyidagi asosiy
vazifalarini ko’rib chiqamiz: 1) qiymat oichovi; 2) muomala vositasi; 3) boylik
to’plash vositasi; 4) to’lov vositasi.
Pulning qiymat o’lchovi vazifasini ideal pul bajaradi. Tovar egasi yoki sotib
oluvchi fikran ideal ravishda shu tovarning almashuv qiymatini pul bilan ifodalaydi.
Tovarning narxi talab va taklif miqdori teng boigan taqdirdagina uning qiymatiga
muvofiq keladi. Aks holda, narx qiymatdan farq qiladi. Demak, tovarlarning narxi
ulaming qiymati, pulning qiymati, talab va taklifning nisbati va boshqa omillarga
bogiiq. Tovar almashuv qiymatining pul bilan ifodalanishi uning narxini anglatadi.
Tovarning almashuv qiymatini oichash uchun muayyan miqdordagi pul materialini
birlik qilib olish zarur. Bunday birlik narxlar o’lchovi (masshtabi) deb ataladi.
Bir tomondan narxlar olchovi har qanday olchov birligi kabi shartlidir. Ikkinchi
tomondan esa, u muayyan mamlakatda hamma tomonidan e’tirof etilgan bolishi
kerak. Shuning uchun davlat pul birligi huquqini qonun bilan mustahkamlaydi, bu
birlik shu tariqa rasmiy tan olinadi.
Tovar muomalasi jarayonida naqd pul bolishi kerak, chunki tovarlarni oldi-
sotdi paytida ularning ramziy narxlari real pulga aylanmog’i lozim. Bu jarayonda
pul muomala vositasi vazifasini bajaradi. Dastlab tovarlarni ayirboshlashda
pulning bevosita kumush yoki oltin quymalar shaklida mavjud bolishi muomala
vaqtida qiyinchiliklar tug’dirgan: pul metallni olchash uni mayda bolaklarga
bolish, sifatini belgilash zarur bolgan. Keyinchalik metall quymalari o’rniga
moneta (metall tanga)lar ishlatila boshlagan. Uzluksiz muomalada bolish natijasida
oltin tangalar yeyilib ketishi, o’z vaznining bir qismini yo’qotishi sababli
muomalaga tola qiymatli bolmagan qiymat belgilari chiqarilgan.
Pul muomaladan chiqarilganda boylik to’plash vazifasini bajara boshlaydi.
Natural xo’jalik sharoitida boylik to’plash, jamg’arish mahsulot jamg’arish shaklida
amalga oshirilgan. Tovar xo’jaligining rivojlanishi boylik to’plashning pul
jamg’arish shaklini keltirib chiqaradi. Tovar xo’jaligi taraqqiyotining dastlabki
davrlarida pul jamg’arish uni muomaladan chiqarib olish yo’li bilan amalga oshiril-
gan. Keyinchalik foyda ketidan quvish hukmron ahamiyat kasb etib, bo’sh yotgan
pul foyda keltirmasligi sababli pul egalari uni harakatga solishga, uni foydali joyda
ishlatish yo’lini topishga intildilar.
Hozirgi zamon pulining tabiati va mazmuni. Oltin va qogʻoz pullarning oʻzaro
bogʻliqligi. Naqd va kredit pullarning xususiyatlari.
Tovarlar nasiyaga toiov muddati kechiktirib sotilganda, pul to’lov vositasi
vazifasini bajaradi. Xaridorlar tovarning pulini to’lov muddati kelgandan keyingina
to’laydi. Pulning bu vazifasi tovar muomalasi doirasi bilan cheklanmay, pul qarz
berilganda, renta va soliqlarni to’lashda ham to’lov vositasi vazifasini bajaradi.
Qog’oz pullar, veksel va banknotlar - pulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasidan
kelib chiqqan.
Bugungi kunda zamonaviy, ya’ni qog’oz-kredit pullarning iqtisodiy mazmuni
va tabiati to’g’risida so’z yuritilganda, Amerika, G’arbiy Yevropa va Rossiyada
chop etilgan iqtisodiy adabiyotlarning ko’pchiligida qog’oz pulning tovar emasligi
qat’iy ta’kidlanadi. Bunda ayrim iqtisodchilar pulning tabiatini uning likvidligi,
boshqa birlari esa uning dekret pul, ya’ni qonun tomonidan mustahkamlanganligi
orqali belgilaydilar.
Klassiklar ham, miqdoriylik nazariyasi tarafdorlari ham pulning alohida tovar
ekanligini va boshqa tovarlardan uning ana shu alohida xususiyati ajratib turishini
tushunmaydilar. Bizning nazarimizda qog’oz pullar ham alohida tovar bo’lib,
boshqa barcha tovarlarning qiymatini ifodalaydigan umumiy ekvivalent sifatida
xizmat qiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida bizning kundalik hayotimizda
deyarli dunyoning hamma mamlakatlarida barcha valyuta ayirboshlash punktlarida
pul savdosi sodir bo’lib turibdi. Bu hodisa bir kunda bir marta emas million martalab
sodir bo’lmoqda. Mana shuning o’zi qog’oz pullarning tovar ekanligini isbotlaydi.
Undan tashqari qog’oz pullar ham boshqa tovarlar kabi ikki tomonlama xususiyatga
ega: bir tomondan, umuman tovar sifatida boshqa tovarlar singari qiymatga ega
bo’lsa, ikkinchi tomondan, naflilikka, ya’ni iste’mol qiymatiga ega. Uning iste’mol
qiymati umumiy ekvivalent sifatida boshqa istalgan tovarga almashuvchanligida
ifodalanadi. To’la qimmatli pullardan o’z qiymatiga ega bo’lmagan pul belgilarini
qo’llashga o’tish hamda naqd pulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishi natijasida
qog’oz pul oddiy tovarlarga xos bo’lgan xususiyatlar - qiymat va iste’mol qiymatga
ega bo’lmaydi. Ammo u maxsus tovar sifatida oltin puldagi ikki xususiyatni -
qiymat belgisi va rasmiy naflilikni saqlab qoladi.
Qog’oz pul umumiy ekvivalentlik vazifasini bajarganda, boshqa tovarlar
qiymati bevosita qiymatga ega bo’lgan tovar (oltin) bilan emas, balki qiymat
belgisiga ega bo’lgan vakolatli «tovar» bilan o’lchanadi(1-rasm).
1-rasm. Oltin va qog ‘ozpu llarning o ‘zaro bog ‘liqligi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul faqatgina umumiy ekvivalent bo’lib emas,
balki o’z egasining qo’lida foyda, daromad olish vositasi bo’lib xizmat qiladi,
o’zidan-o’zi o’suvchi qiymatga, bir so’z bilan aytganda kapitalga aylanadi. Buning
natijasida qog’oz pullar ikkita tarkibiy qismga ajraladi: naqd pullar (qog’oz pul,
tanga-chaqalar) va kredit pullar (chek, veksel, sertifikat, to’lov talabnomalari va
h.k.). Ulaming tub xususiyatlari 2-rasmda aks ettirilgan.
2-rasm. Naqd va kredit pullarning xususiyatlari
Bundan ko’rinadiki, pul kapital sifatida muomalada boladi, unga qo’shimcha
ijtimoiy vazifa yuklatiladi. Endi u daromad keltiradigan maxsus vositaga aylanadi.
Shunday qilib, tovar ayirboshlash, ishlab chiqarish va pulning kelib chiqishi
hamda tovar-pul muomalasining rivojlanishi bozor va bozor iqtisodiyotining kelib
chiqishiga sabab boldi va uning rivojlanishiga shart-sharoit yaratdi.
Oʻzbekistonda milliy valyuta – soʻmning muomalaga kiritilishi bosqichlari
va ularning ahamiyati. Milliy valyuta barqarorligini oshirish vazifalarini hal
etish borasidagi dasturlar.
Har qanday mamlakatdagi tovar-pul munosabatlarining tolaqonli amal qilishi,
eng avvalo, muayyan mamlakat milliy valyutasining mavjud bolishi hamda
barqaror amal qilishini taqozo etadi.
Mamlakatimizda milliy valyutaning ahamiyatiga katta e’tibor qaratilmoqda.
Bu borada birinchi Prezidentimiz I.Karimovning: «Milliy valyuta - milliy iftixor,
davlat mustaqilligining ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga
tegishli umumiy boylik va mulkdir», degan so’zlarini eslash o’rinlidir. Shunga ko’ra,
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so’ng o’z milliy valyutamizni
muomalaga kiritish muhim va murakkab vazifalardan biri sifatida namoyon boidi.
Bu borada hukumatimiz tomonidan har tomonlama asoslangan, izchil iqtisodiy
siyosat amalga oshirildi. Unga binoan, respublikamiz o’z mustaqilligini e’lon qilgan
bo’lsada, dastlabki yillarda sobiq Ittifoq pul birligi - rubl hududida amal qilish
obyektiv zarurat sifatida tan olindi. Zero, ittifoqdosh respublikalarning siyosiy
jihatdan mustaqillikka erishishlariga qaramay, ular iqtisodiyotining birdaniga,
zudlik bilan rubl hududidan ajralib chiqishlari uchun iqtisodiy shart-sharoitlar
mavjud emas edi. Bunday holat yagona pul makoni doirasida yuqori darajada
muvofiqlashtirilgan iqtisodiy, birinchi navbatda, pul-kredit siyosatining amalga
oshirilishini taqozo etar edi. Shunga ko’ra, dastlabki pallada Rossiya Federatsiyasi
Markaziy banki pul emissiyasi bo’yicha monopolistik huquqni amalga oshirib, rubl
amal qilgan barcha mamlakatlarning hududida pul barqarorligini ushlab turish
bo’yicha chora-tadbirlami ko’rish mas’uliyatini zimmasiga oldi. Biroq, bozor
munosabatlarining shakllanishi bilan bog’liq holda narxlami erkinlashtirish
jarayonlari respublikalararo savdo jarayonlarida nomutanosibliklarni keltirib
chiqara boshladi. Respublikalar savdo balanslari taqchilligini eksport narxlarini
o’zgartirish, kredit emissiyasi hisobiga moliyalashtirishga majbur edilar. Bundan
tashqari, davlat korxonalarini keng miqyosli subsidiyalash bo’yicha tadbirlar
ahamiyatli darajada Rossiya Davlat bankining imtiyozli kreditlari hisobiga
moliyalashtirilar edi. Ko’rsatib o’tilgan omillar natijasida rubl hududidagi pul-kredit
nazoratining bo’shashib ketishi inflyatsiya jarayonlarining kuchayishiga olib keldi.
O’zbekistonning o’z milliy valyutasini muomalaga kiritishi zarurligi 1993-
yilda dastlab Rossiyaning, keyinchalik MDH boshqa qator mamlakatlarining o’z
milliy valyutasini muomalaga kiritishi bilan yanada kuchaydi. Chunki,
O’zbekistonga boshqa respubliklar hududida amal qilish huquqini yo’qotgan eski
rubl pul birliklari oqib kela boshladi. Qolaversa, rubl hududida O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki mustaqil ravishda mamlakatdagi pul-kredit sohasining
rivojlanishini to’liq nazorat qila olmas edi. O’zbekiston rubl hududidagi bunday
ahvol natijasida juda mushkul va zararli holatga tushib qolgan edi. Chunki boshqa
davlatlar to’lov va hisob-kitoblarida foydalanilishi to’xtatilgan 1961-1992-yillar
namunasidagi qadrsizlangan rabliar evaziga O’zbekistondan turli mahsulotlar olib
chiqib ketila boshladi. O’zbekistonga boshqa davlatlarda o’z kuchini yo’qotgan
sovet pullari oqib kelishining oldini olish hamda respublika iste’mol bozorini hi
moya qilish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1993-yil 5-
mayda «Pul muomalasini tartibga solish hamda respublika iste’mol bozorini
himoyalashni kuchaytirish to’g’risida»gi qaromi qabul qildi. Ushbu qarorga binoan
aholi tomonidan tovarlarni xarid qilish va depozit operatsiyalarini amalga oshirishda
pasport hamda kupon tizimi tatbiq etildi. Xususan, qarorda: 1993-yilning 10-
mayidan boshlab omonatlarga pullarning qo’yilishi faqat O’zbekiston Respublikasi
fuqarolari tomonidan pasport asosida amalga oshirilishi; 25 ming rublgacha bo’lgan
qiymatdagi tovarlarni - cheklar, chek daftarchalari yoki omonatchilarning topshirig’i
bo’yicha ularning bank muassasalaridagi shaxsiy hisob raqamlaridan naqd pulsiz
o’tkazish orqali sotilishi; cheklar va chek daftarchalarini faqat O’zbekiston
Respublikasi fuqarolariga berish va boshqa chora-tadbirlar belgilab berildi.
O’zbekistonning o’z milliy valyutasini muomalaga kiritish ikki bosqichda
amalga oshirildi: birinchi bosqich 1993-yilning noyabr oyidan 1994-yilning
iyunigacha bo’lgan davrni, ikkinchi bosqich esa 1994-yilning iyun-iyul oylarini o’z
ichiga oldi.
Pul islohotini o’tkazishda mamlakatimiz hukumati tomonidan aholini ijtimoiy
himoya qilish, uning daromadlarining yo’qotilishiga yo’l qo’ymaslik tamoyiliga
katta e’tibor qaratildi. Shunga ko’ra, muomaladagi eski pul birliklarining amal
qilishini to’xtatish ham sekin-asta, bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Jumladan:
- 1993-yilning 15-noyabridan boshlab 1992-yilnamunasidagi 5000 va 10000
rubl qiymatdagi pul belgilarining amal qilishi to’xtatildi;
- 1993-yilning 1-dekabridan boshlab SSSR Davlat bankining 1961-1992-
yillardagi 200, 500 va 1000 rubl qiymatidagi pullarining barcha ko’rinishdagi
to’lovlar sifatida qabul qilinishi to’xtatildi;
- 1993-yilning 15-dekabridan boshlab 50 i 100 rubl qiymatdagi pul
belgilarining amal qilishi to’xtatildi;
- 1994-yilning 1-yanvaridan boshlab 1, 3, 5, 10 va 25 rubl qiymat dagi pul
belgilari muomaladan chiqarildi;
- 1994-yilning 15-aprelidan boshlab O’zbekistonning barcha hudu- dida
Rossiya Banki banknotlarining muomalada bo’lishi to’xtatildi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993- yil 30-
noyabrdagi « O’zbekiston Respublikasi hududida «so’m- kupon»ning muomalada
bo’lish tartibini yanada takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlar to’g ‘risida»gi
qarorida 1993-yilning 6-dek- abridan boshlab 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500,
1000, 5000, 10000 so’m qiymatidagi «so’m-kuponlar» mamlakatimiz hududida
qonuniy toiov vositasi sifatida tan olindi.
O’zbekistonda milliy valyutani joriy etishda dastlab «so’m- kupon»ning
muomalaga kiritilishi quyidagilarga imkon yaratdi: birinchidan, milliy pul
islohotining iqtisodiy, texnik va ijtimoiy tomonlarini optimallashtirish uchun
respublika ichki iqtisodiyotidagi barcha real omillarni to’la aniqlash va hisobga
olish; ikkinchidan, mustaqil moliya-kredit va narx siyosatini yuritish bo’yicha
muayyan tajriba orttirish; uchinchidan, milliy pul birligini joriy etish strategiyasi va
mexanizmini o’rganish, inflyatsiya jarayoniga qarshi kurash tadbirlari ishlab
chiqish va sinovdan o’tkazish, o’zaro hisob-kitoblar mexanizmini yoiga qo’yish va
hokazo.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122-moddasi hamda
«O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida»gi
Qonunning
111-moddasiga,
shuningdek,
O’zbekiston
Respublikasi
Oliy
Kengashining 1993-yil 3-sentyabrdagi 952-XII sonli qaroriga muvofiq, 1994-
yilning 1-iyulidan boshlab O’zbekiston Respublikasi hududida milliy valyuta -
«so’m» muomalaga kiritildi. Milliy valyutaning joriy etilishi munosabati bilan
O’zbekiston Markaziy bankining kassa ishini tashkil etish to’g’risida, miliy
valyutani muomalaga chiqarish va hisobga olish tartibi to’g’risidagi ko’rsatmasi,
shuningdek, qimmatliklami qayta baholash hamda yuridik
shaxslarning
buxgalteriya hisobi va hisobotiga o’zgartirishlar kiritish tartibi ishlab chiqildi. Bank
muassasalari tomonidan 1994-yilning 1-iyuli holati bo’yicha yuridik shaxslarning
hisob va joriy raqamlaridagi barcha pul mablagiarini va boshqa qimmatliklami
inventarizatsiya qilish va buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida 1000 so’m-
kuponni 1 so’m nisbatida qayta hisoblash ishlari amalga oshirildi.
Tovar-pul munosabatlarining samarali amal qilishi ko’p jihatdan milliy
valyutaning barqarorligiga ham bogiiq. Bu borada mamlakatimiz birinchi
Prezidenti I.A.Karimov: «Bugungi eng muhim vazifa - valyutamizni baquvvat,
dunyoda obroli valyutaga aylantirishdir. U yuksak qiymatga va katta kuchga ega
bo’lishi lozim. So’mning barqarorligini ta’minlash va qadrini oshirish - umummilliy
vazifa»27, deya ta’kidlab, bunga erishish uchun aniq vazifalami hal etishga
qaratilgan to’rtta alohida dasturlar to’plamini ko’rsatib berdi (1-jadval).
1-jadval.
O’zbekistonda milliy valyuta - so’mning barqarorligini oshirish
vazifalarini hal etish borasidagi dasturlar
Bu belgilangan dasturlarning izchil ravishda amalga oshirilishi milliy
valyutamizning mustahkamlanishiga, qat’iy valyutalarga nisbatan uning almashuv
kursining barqarorlashuviga ahamiyatli darajada ta’sir ko’rsatadi.
Milliy valyutamiz so’mning barqarorligini ta’minlash, uning xarid quwatini
oshirish doimiy ravishda davlatimizning e’tiborida bo’lib, uning chora-tadbirlari
ko’rilmoqda. Uning bir misoli sifatida mamlakatimiz Prezidenti tomonidan 2017-yil
7-fevralda qabul qilingan farmonini aytish mumkin. Bu farmonda “ilg’or xalqaro
tajribada qo’llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda pul-kredit siyosatini
yanada takomillashtirish, shuningdek valyutani tartibga solishda zamonaviy bozor
mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlash” bandi kiritilgan. Bundan tashqari ushbu harakatlar strategiyasida
mamlakatimizda ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlar hajmini, turini
ko’paytirish, sifatini oshirish, ular sotiladigan bozorlar miqyosi va geografiyasini
kengaytirishning bir qancha yo’nalishlari, chora-tadbirlari belgilangan boiib, ular
milliy valyutamiz barqarorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi.
