PUNKTUATSIYA (TINISH BELGILARI) HAQIDA MA’LUMOT. Reja: 1. Nuqta 2. So‘roq belgisi 3. Undov belgisi 4. Ko‘p nuqta 5. Ko‘p nuqta, undov va so‘roq belgilarning 6. birikkan holda kelishi 7. Vergul 8. Nuqtali vergul 9. Ikki nuqta 10. Tire 11. Qavs 12. Qo‘shtirnoq ISHORAT QOIDALARI (PUNKTUATSIYA) Tinish belgilari va ularning yozma nutqda qo‘llanishini o‘rganadigan bo‘lim punktuatsiya deb yuritiladi. Nuqta Nuqta quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi: 1. Tinch ohang bilan aytilgan darak, buyruq va undov (his-hayajon) gaplardan keyin: Oltin kuz fasli kirib keldi. Darslarni o‘z vaqtida tayyorlab yurgin. Koshki uning kuchi etsa. 2. Birinchi qismida nuqta, ko‘p nuqta, undov yoki so‘roq belgisi bo‘lgan ko‘chirma gap o‘rtasida kelgan muallif gapidan so‘ng: "Men hozir jo‘nayman, - dedi u. – Siz esa yarim soatlardan keyin yo‘lga chiqing". 3. Qisqartirilgan ism va familiyalarning birinchi harfi yoki qismidan keyin: M.Ism. (Mirzakalon Ismoiliy) 4. Sanash yoki ayrim fikrning qismlarini ifodalagan va oy, kun, yillarni bir-biridan ajratish uchun qo‘llangan raqam yoki harflardan keyin: 27.09.2002 kabi. D i q q a t ! Qavsga olingan manbadan oldingi gap oxiridagi tinish belgilari o‘z o‘rnida saqlanadi va qavsdan keyin hech qanday tinish belgisi qo‘yilmaydi: Ketdi. (A.Q.) Shuningdek, sarlavhalardan keyin (darak gap bo‘lsa) nuqta qo‘yilmaydi. So‘roq belgisi 1. So‘roq belgisi so‘roq gaplardan keyin qo‘yiladi: Ishga tayyormisiz? 2. So‘roq gaplar bittadan ortiq bo‘lib kelishi mumkin: Bunday paytlarda so‘roq belgisi quyidagicha qo‘yiladi: 1) so‘roq gaplarning har biriga ahamiyat berish lozim topilsa yoki har qaysi so‘roq gap mazmuniga ko‘ra mustaqil bo‘lsa, har biridan so‘ng so‘roq belgisi qo‘yiladi: Qishloqlar qanday? Og‘aynilar yaxshi yurishibdimi? 2) agar so‘roq gaplar mazmunan umumiy bir fikrni ifodalasa, so‘roq belgisi eng so‘nggi so‘roq gapdan keyin qo‘yiladi: - Tag‘in mehmon boshlab keldingmi? Kim kelyapti: Savrimi, Rahbarmi, yo akangning bolalarini etaklab kelyapsanmi? (G‘.G‘.) 3. So‘z yoki ibora noaniq bo‘lsa, unda gumon ifodalansa, so‘roq belgisi qo‘yiladi: Bu ishlarning hammasini yarim soat (?) ichida bir o‘zi bajardimikin? D i q q a t ! Ba’zan qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplardan biri so‘roq gap shaklida, ikkinchisi esa uning izohi sifatida kelishi mumkin, bunday holatda ular orasiga vergul yoki tire qo‘yilishi mumkin: U ertaga keladimi, kelmaydimi, bu men uchun qorong‘i. Undov belgisi Undov belgisi quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi: 1. Kuchli his-hayajonni ifodalagan gaplardan so‘ng: YOshligimizda naqadar baxtiyor edik! 2. Buyurish, tilak, orzu ma’nolarini ifodalagan gaplardan so‘ng: Hoziroq bularni ko‘zimdan yo‘qot! Qani endi qush kabi osmonda parvoz qilsa! 3. Gap boshida kelib, kuchli his-hayajon ifodalagan undalmalardan, undov hamda ha va yo‘q so‘zlaridan so‘ng: Yo‘q! Rustam bunday qabihlikka bormaydi hech qachon! Azizlar! Sizni mustaqillik bayrami bilan tabriklayman! Ko‘p nuqta Ko‘p nuqta quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi: 1. Fikrning tugallanmaganligi, so‘zlovchining hayajonlanib yana nimadir aytmoqchi ekanligini ko‘rsatish uchun: Agar hozir gapingizni to‘xtatmasangiz... 2. Ba’zan ko‘p nuqta so‘zlovchining o‘ylashi, mulohaza qilishini ko‘rsatadi: Bugun... bugun oldingizga o‘tsam bo‘ladimi? 3. Ba’zan kimningdir savolga javob bermay indamay turganini ko‘rsatish uchun ham ko‘p nuqta qo‘yiladi: - Mendan rozimassiz, bilaman, kechirmaysiz... - ... 4. Biror so‘z yoki gapning tushirilganini ko‘rsatish uchun: Bugun ettinchi bo‘limga kelib, ... fig‘oni oshdi.(T.Malik) Ko‘p nuqta, undov va so‘roq belgilarning birikkan holda kelishi 1. So‘roq mazmuniga qaraganda his-hayajon kuchli bo‘lgan so‘roq gaplardan keyin undov va so‘roq belgisi birikkan holda (!?) qo‘yiladi: Go‘zallik olamni qutqarishiga kim ishonmaydi!? 2. Kuchli his-hayajon bilan berilgan savolni ifodalaydigan so‘roq gaplardan so‘ng so‘roq va undov belgisi birikkan holda qo‘yiladi: - A?! – Xonkeldieva turgan erida surat bo‘lib qoldi. - Direktorimiz-a?! (H.G‘.) 3. Kuchli his-hayajon ifodalangan va mazmunan tugallanmagan gaplardan keyin undov belgisi va ko‘p nuqta birikkan holda (!..) qo‘llanadi: -Nafisa!.. Nafisaoy!.. – dedi Aziz o‘pkasi yumshab, ko‘zlariga qaynoq yosh keldi.(H.G‘.) 4. Mazmunan tugallanmagan so‘roq gaplardan so‘ng so‘roq belgisi va ko‘p nuqta birikkan holda (?..) ishlatiladi: - Nima dedingiz? Bularning hammasi men uchun?... Vergul Vergul quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi: 1. Uyushiq bo‘laklar orasida: 1) bog‘lovchisiz birikkan uyushiq bo‘laklar orasida Andijon, Namangan, Qo‘qon, Marg‘ilon – O‘zbekning chamani, bog‘u bo‘stoni. (G‘.G‘.) 2) takrorlanuvchi bog‘lovchilar bilan birikkan uyushiq bo‘laklar orasiga: U goh kulimsiraydi, goh chuqur o‘yga toladi. 3) zidlovchi bog‘lovchilar yordamida birikkan uyushiq bo‘laklar orasiga: Zamiraning baland, ammo mayin ovozi bor edi. (P.Q.) 2. Undalmalarni ajratish uchun: Ertaga, azizim, toqqa jo‘naymiz. 3. Kirish so‘zlarni va tuzilishiga ko‘ra murakkab bo‘lmagan kirish gaplarni ajratish uchun: Xullas, ertaga shu erda yig‘iladigan bo‘ldilar. Men sizga aytsam, odamning yomoni bo‘lmaydi. 4. Ha va yo‘q so‘zlarini gap bo‘laklaridan ajratish uchun: Ha, bu gapingiz to‘g‘ri. Yo‘q, ertaga kela olmayman. 5. Gapning ajratilgan bo‘laklarini ayirib ko‘rsatish uchun: "Biz, yoshlar, ota- bobolarimiz qoldirgan bebaho merosni ko‘z qorachig‘iday asrashimiz kerak". 6. Bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplarda: Eshik ochildi, ichkariga muzday havo yopirilib kirdi. 7. Va, ham, hamda, yoki (yolg‘iz kelgan) bog‘lovchilaridan boshqa bog‘lovchilar bilan bog‘langan qo‘shma gaplarda: Hamma gapirdi, lekin u bir chekkada xomush o‘tirar edi. 8. Ergash gapni bosh gaplardan ajratish uchun: Hamma yig‘ilgach, majlis boshlandi. 9. Muallif gapini ko‘chirma gapdan ajratish mumkin: - Bugungi qilgan ezgu ishlarimiz, - dedi ota, - kelajak uchun mustahkam poydevor vazifasini bajaradi. Nuqtali vergul Nuqtali vergul quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi: 1. O‘z ichida vergul bo‘lgan yoyiq uyushiq bo‘laklar orasida: Mehnat, ijod, odam sharafi; Dil yorug‘i, hayot quvonchi Hammasining asli manbai Sen, Vatanim - tinchlik tayanchi. (S.Nazar) 2. O‘z ichida verguli bo‘lgan, mazmunan ma’lum darajada mustaqillikka ega sodda gaplar orasida hamda har xil turdagi gaplarni o‘z ichiga olgan qo‘shma gaplarda: Daraxtlar, butalar shitirladi; kuzning salqin nafasi yuziga urildi. Ikki nuqta 1. Uyushiq bo‘laklardan oldin kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan so‘ng: Yig‘ilishda tajribali ishchilar: Salim aka, Abdukarim aka va Sobirjonlar so‘zga chiqishdi. E s l a t m a : Ba’zan umumlashtiruvchi so‘z yashirinishi mumkin, lekin ikki nuqta qo‘yilaveradi: Qilinishi kerak: traktorlar ta’mirdan chiqarilsin, ishchilarga etarli sharoit yaratilsin. 2. Quyidagi ma’nolarni ifodalagan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda: 1) bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning sababini ko‘rsatsa: U ikariga shoshib kirib ketdi: telefon anchadan beri jiringlayotgan ekan. 2) bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning natijasini ko‘rsatsa: SHamol juda zo‘raydi: daraxtlarning ancha-munchasi sinib tushdi. 3) agar biror gap boshqa bir gapning mazmunini to‘ldirsa yoki izohlasa: Vazifangiz shu: bironta odam bu xonaga kirmasligi kerak. 3. Ko‘chirma gapdan oldin, muallif gapidan so‘ng: U baland ovozda so‘radi: - Kim bor? Tire Tire quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi: 1. Ot, son, olmosh va harakat nomi bilan ifodalanib, kesim bilan bog‘lamasiz birikkan ega va kesim orasiga: O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent. Ikki o‘n besh – bir o‘ttiz. Bularni amalga oshiradigan – siz. O‘qish – hayotni uqish. 2. Uyushiq bo‘laklardan so‘ng kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan oldin: Akam, opam va singlim – barchasi meni kutib o‘tirishgan ekan. 3. Ajratilgan bo‘lak bilan izohlanmish bo‘lak orasiga: Men – Valiev Mahmud, 1954 yilda Toshkentda tug‘ilganman. 4. Kirish gap bilan gap bo‘laklari orasiga: Tunov kungi ovchi – men uni o‘rmonda uchratib qoldim – menga qiziq bir voqeani so‘zlab berdi. 5. Muallif gapi bilan ko‘chirma gap orasida: - Bugun kelasizmi? – so‘radi qizi. 6. Dialog tipidagi ko‘chirma gaplarda: - Keldimi? - Keldi. 7. Kutilmagan voqea-hodisalarni ifodalagan gaplardan oldin: Kecha sizlarnikiga borgan edim – Asqarjon kelibdi! 8. Zid ma’noli bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar orasida: Jismimiz yo‘qolur - o‘chmas nomimiz. Qavs 1. Ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror bo‘lagiga qo‘shimcha izoh beruvchi so‘z yoki iboralar qavsga olinadi: Karimjon (sinfimizning a’lochisi) oliy o‘quv yurtiga kiribdi. Eslatma: Qavsdan oldingi tinish belgilari (vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire) qavsdan keyinga ko‘chiriladi: CHavandoz bu gaplarni Ertoevga aytishni ham, aytmaslikni ham bilmay (aytsa Ertoev xafa bo‘ladi, aytmasa bar joydan chatog‘i chiqishi mumkin), boshi qotib ... turganda... Gulchehra mojarosi chiqsa bo‘ladimi? (O.YO.) 2. Kirish gaplar yoki remarkalar qavs bilan beriladi: Ukam (sen uni taniysan) bu yil maktabni bitirdi. A z i z K a m o l (xayol og‘ushida). Vatanimizga qarshi ko‘tarilgan ruhiy va iqtisodiy hujum shu kunlarda cho‘qqisiga chiqdi. (S.Az.) 3. Misol yoki ko‘chirmaning manbai: ...Eshik qars etib yopildi.(O.YO.) 4. Kirish so‘z yoki iboraga oid tinish belgilar qavsning ichiga olinadi: To‘satdan uning xayoliga akasining bundan besh-olti oy oldin... yozgan xati (o‘shandan beri undan dom-darak yo‘q!) ... tushdi. (O.YO.) Qo‘shtirnoq 1.Ko‘chirma gaplarni ajratib ko‘rsatish uchun: "Ertaga kelaman”, - dedi. 2. Ko‘chma ma’nodagi, shartli nom yoki taxallus ma’nosidagi ayrim so‘z va so‘z birikmalari ham qo‘shtirnoqqa olinishi mumkin: “Tog‘ asali” sotadigan yigit ... dovonning nariyog‘iga o‘tib ketgan. (S.Ahm.) E s l a t m a : Qo‘shtirnoqqa olinishi kerak bo‘lgan so‘zlarda turlovchi (kelishik) qo‘shimchalar mavjud bo‘lsa, bu qo‘shimchalar qo‘shtirnoqdan keyin qo‘yiladi: Bularni ko‘rgan Aziz o‘zi haydab kelayotgan «GAZ-69” yurishini tezlatib, yo‘lga chiqdi-da, “Jiguli” tomonga burildi. (H.G‘.)