Qadimgi davr xalqlari madaniyati Reja : 1.Ibtidoiy madaniyatda olam haqidagi bilimlarning marosimlarda aks etishi. Ibtidoiy san'at rivoji. 2.Qadimgi Messopotamiya, Misr, Hindiston va Xitoy madaniyati. 3.Antik madaniyatning jahon madaniyatidagi o’rni. Qadimgi Yunon sivilizasiyasining shakllanish va rivojlanish bosqichlari. 4. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. 5.Yunon-baqtriya madaniyati. Kushon madaniyati 2.1. Ibtidoiy madaniyatda olam haqidagi bilimlarning marosimlarda aks etishi. Diniy tasavvurlar va marosimlar Ibtidoiy jamoa tuzumi insoniyat tarixidagi boshlang‘ich ijtimoiy-iqtisodiy tuzum hisoblanadi. Bu davrda kishilar hayotining umumiy sharoiti va shu bilan birga, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanish darajasining pastligi, ularning xarakteri birgalikda, jamoa bo‘lib mehnat qilish zaruriyatini keltirib chiqargan, jamoa mehnati esa ishlab chiqarish vositalariga ham va mahsulotlarga ham jamoa bo‘lib egalik qilishga asoslangan. Arxaik yoki ibtidoiy madaniyat – mavjud insoniyat madaniyatining ibtidosi va eng uzoq davom etgan davridir. O‘sha davrda vujudga kelgan arxaik madaniyatning ayrim ko‘rinishlari bo‘lmish kishilarning fikrlash tarzi, fe’l-atvori hozirga qadar yo‘qolgan emas. Insoniyat hayotining boshlang‘ich davri keyingi barcha o‘zgarishlarga zamin yaratgani sababli bu davrni o‘rganish insoniyat evolyutsiyasi asoslarini, uning madaniyati negizini tushunish va sharhlashga yordam beradi. O‘tmishda butun kishilik jamiyati ibtidoiy davr bosqichini bosib o‘tgan. Ayrim qabilalar va xalqlar bu davrni ma’lum darajada mustaqil bosib o‘tib, o‘z madaniyatini yaratgan va umuman madaniyat xazinasiga o‘z hissasini qo‘shgan. Biroq bunchalik uzoq o‘tmishdan saqlanib qolgan ma’lumotlarning kamligi va g‘oyat bo‘lak-bo‘lakligi tufayli, ayrim qabilalar va xalqlarning ibtidoiy tarixini har tomonlama va to‘la tiklash uchun hozircha imkoniyat yo‘q. Ibtidoiy madaniyatning rivojlanishini to‘liq va yetarli darajada tasavvur etish uchun turli qabilalar va xalqlarga oid bo‘lgan mavjud ma’lumotlar bilan chegaralanish yetarli emas, ularni dunyoning turli mamlakatlaridagi xalqlarga oid barcha ma’lumotlar bilan qo‘shish lozim. Shu tariqa, ibtidoiy tarix o‘z materialini yer sharining turli nuqtalaridan olgandagina u keng umumlashtiruvchilik xarakteriga ega bo‘ladi. Ibtidoiy tarixda nomlar yo‘q. U shaxslarni ham, qahramonlarni ham bilmaydi, unda mashhur sanalar ham yo‘q. Shunga qaramay, u ibtidoiy madaniyatni yaratuvchi ulug‘ ommaning behisob qahramonligi bilan to‘ladir. Tosh asriga doir bo‘lgan arxeologik qazish ishlari eng oldin Fransiyada olib borildi. So‘ngra boshqa mamlakatlarda keng yo‘lga qo‘yildi. To‘plangan materiallar madaniyat va texnikaning uzluksiz o‘sib borganligidan guvohlik beradi va bir qancha bosqichlarni aniqlashga imkon beradi. Bu birin-ketin keladigan bosqichlar yer sharining turli joylarida topilgan muayyan tipdagi odam faoliyatining qoldiqlariga asoslanib aniqlanadi va fanda bu qoldiqlar «madaniyat» deb ataladi. Bu madaniyatlar dastlabki topilgan joylarning nomi bilan atalib, ular mana shu madaniyatning eng tipik yodgorliklari hisoblanadi. Ibtidoiy moddiy madaniyat ibtidoiy odamning tabiat bilan juda og‘ir kurashida mehnat qurollarining murakkablashib va takomillashib borganligini ko‘rsatadi: bunda so‘yil tayoqlar va qo‘pol tarashlangan tosh parchalaridan yasalgan ish qurollaridan tortib, kamon va o‘qlar, silliqlangan tosh boltalar va suyak buyumlar, metallardan foydalanish, juda oddiy dastgohlar ixtiro qilish sari rivojlanish yo‘li bosib o‘tilgan. Eng sodda mexanik moslamalar: yer kovlaydigan tayoq va qo‘l chopqich asosida yuzaga kelgan, richag-dastak va pona bo‘lmay turib hozirgi texnika mavjud bo‘la olmas edi. Odamlar tabiiy g‘orlardan foydalanishdan turli-tuman sun’iy uy- joylar qurishga asta-sekin o‘ta boshlagan. Uy-ro‘zg‘or buyumlari novdalardan, qayin po‘stlog‘idan, bambuk, kokos yong‘og‘i po‘chog‘i, qovoq, yog‘och, loy va teridan yasalgan. Keyinchalik sopol ixtiro qilingandan so‘ng chinakam ovqat pishirish mumkin bo‘lgan. Ibtidoiy kiyim-boshning turlari juda xil-xildir: fartuk, kamar (belbog‘), plash, yubka – eng qadimgi kiyim. Yengil kiyim va ishton keyinroq paydo bo‘lgan. Tabiiy sharoitlarga qarab barglardan, teri, o‘simlik tolasi va jundan kiyimlar tikilgan. Tafakkur va nutq taraqqiy qilmay turib madaniyatning vujudga kelishi mumkin emas. Eng qadimgi odamlarning saviyasi o‘z mehnatining rivojlanish darajasiga muvofiq kelgan. Jamoadagi mehnat, kuzatish, tajriba, ong, fikr, tushuncha, til, bilim – bularning hammasi o‘zaro ajralmas aloqada va bir-birini taqozo qiladi, ular yagona bir zanjirning qator xalqalaridan iborat bo‘lib, odamni hayvondan ajratuvchi, uni tabiat ustidan g‘olib qiluvchi belgilardir. Mehnat jarayonida kuzatish va tajriba orttirish natijasida yangidan-yangi tasavvurlar va tushunchalar paydo bo‘ldi, tafakkur ham, til ham rivojlandi. Yangi so‘zlar paydo bo‘ldi, so‘zlarning ma’no-mazmuni boyidi, grammatik shakllari rivojlanib bordi. Tafakkur va tilning kuzatish hamda tajriba bilan bevosita bog‘liqligi eng sodda tillarning xarakterli xususiyatida – ularning konkretligida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu hol tilning konkret nom va aniqlovchilarga nisbatan boyligi va umumlashtiruvchi tushunchalarning nihoyatda kambag‘alligi bilan ifodalanadi (hayvonlarning alohida nomi bor-u, lekin umumiy tushuncha – «hayvon» so‘zi yo‘q, tut, o‘rik va hokazolar bo‘lgan-u, umumiy tushuncha – «daraxt» so‘zi bo‘lmagan). Fikrni anglatuvchi sodda usul – «signallar tili» mavjud bo‘lgan. Bu holat faqat urush e’lon qilishdagina emas, balki boshqa marosimlarda ham saqlangan. Masalan, ibtidoiy davr marosimchiligidan bizgacha an’ana tariqasida «sovg‘a» qilishlar saqlanib qolgan. Shimoliy Amerika hindularida tomagavk (suyil) yuborish urush e’lon qilishning ramziy belgisi bo‘lgan. Uni alohida elchi olib borib yerga qo‘ygan, agar qarshi tomon uni ko‘tarsa urushga rozi ekanligini bildirgan. Gerodotning hikoyasiga ko‘ra, bir vaqtlar eroniylar skiflarga qarshi hujum qilganlarida ular eroniylarga qush, sichqon, qurbaqa va beshta o‘q-yoy yuborganlar. Bu quyidagi ma’noni anglatgan: «Agar siz, eroniylar, qush singari osmonga uchmasangiz, sichqon singari kovakka bekinmasangiz yoki qurbaqa singari ko‘lga sakrab tushmasangiz, elingizga qayta olmaysiz va bizning o‘q-yoylarimiz ostida qirilasiz». «Signallar tili» muhim madaniy-tarixiy rol o‘ynagan. Imo-ishora tovush nutqida yordamchi element bo‘lgan. Tafakkur bilan mahkam bog‘langan til noaniq tovush tilidan boshlab to urug‘larning, keyinchalik qabilalarning aniq tillariga qadar uzoq taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi. Qabilaviy tillar o‘rnini xalqlarning tillari egalladi. Neolit davrining oxiri va metallar asrining boshlariga kelib asosiy qardosh tillar oilalari tarkib topgan: 1) hind-yevropa tillari oilasi (hind, eroniy, slavyan, olmon, roman, kelt tillari); 2) turk-mo‘g‘ul tillari oilasi (Markaziy Osiyo xalqlari tillari, turk va mo‘g‘ullar tili); 3) xitoy-tibet tillari oilasi (Sharqiy Osiyo, Xitoy, Tibet, Vyetnam, Birma xalqlarining tillari); 4) somiy-xalit tillari oilasi (Shimoliy va Markaziy Afrika xalqlari tili); 5) fin-ugor tillari oilasi (fin, eston, vengr, karell va boshqalarning tillari). Odam mehnat jarayonida atrofdagi tabiatni kuzatishlari natijasida bilimlarini orttirib borgan. O‘z joyini bilgan, qabila va hatto qo‘shni qabila hududining relyef kartalarini qumga, yog‘ochga, po‘stloqga, teriga chiza olgan ibtidoiy odamlarning jo‘g‘rofik bilimlari yaxshi ayondir. Ibtidoiy davrda o‘ziga xos sodda tabobat keng rivojlangan edi. Unda, bir tomondan, folbinlik, sehrgarlik va jodugarlik usullari ishlatilgan bo‘lsa-da, ikkinchi tomondan, juda qadim zamonlardayoq ba’zi o‘simliklarning, hayvon va mineral moddalarning davolash xususiyatlari kashf etilgan. Ibtidoiy odamlar tabobatda maxsus tayyorlangan suyuqliklar, qaynatma dorilar, kukunlar, zaharlar, surtiladigan dorilarni ishlatganlar. Mezolit davridan boshlab shikastlangan qo‘l va oyoqlarni jarrohlik yo‘li bilan kesib tashlash (amputatsiya) usuli qo‘llanila boshlagan (ba’zi qabilalarda qattiq bosh og‘rig‘ini bosh suyakni kesib ochish yo‘li bilan «davolaganlar»). Davolashda massaj – silash-uqalash, qon olish, sovuq va issiq kompress (bosish) qo‘llanilgan. Oddiy tabobat faqat tajribaga asoslangan. Ibtidoiy odamlar kasalliklarning sabablarini, kishi tanasining tuzilishi va faoliyatini bilmaganlar. Ovchilik, hayvonlarning qo‘lga o‘rgatilishi, yeyiladigan o‘simliklarni, mevalarni yig‘ib-terib olish botanika va zoologiya sohasidagi boshlang‘ich bilimlardan darak beradi. Bu bilimlar dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishiga yorqin misol bo‘la oladi. Ibtidoiy odamlarda sanash eng boshlang‘ich holatda bo‘lgan. Odatda uchgacha, ba’zan beshgacha sanashgan: 2+2+1=5; 2+2=4 ko‘pgina xalqlarda besh raqami «qo‘l» ni bildiradi (ruscha «pyat» nomi «zapyaste» so‘zi bilan hamohang, rimcha V qo‘l panjasining soddalashtirilgan tasvirini eslatadi). Beshdan ortig‘i esa «ko‘p» va «juda ko‘p» so‘zi bilan ifodalangan. Bilimning oshishi natijasida murakkab buyumlar yaratila boshlandi. Qayiq va yelkanli kemalar, taqvim, hisob va o‘lchov tizimi vujudga keldi. Xususiy mulkchilikning paydo bo‘lishi huquqning shakllanishiga olib keldi. Ayrimlari hozirgacha saqlanib kelayotgan an’analar va qadimgi folklor namunalari vujudga keladi (miflar, dostonlar, hikoyalar, marosim qo‘shiqlari), yozuvning ilk tizimi, piktografik (rasm-yozuv), belgi yoki hindularning tugunli yozuvlari shakllanadi. Monumental me’morchilik ham vujudga keldi. Ilk momumental inshootlar katta tosh bo‘laklari va tosh plitalardan qurilgan megalitlar hisoblanadi. Megalit inshootlarning turlari bir-biridan farq qiladi. Masalan, mengirlar baland toshdan iborat bo‘lib, balandligi 20 metrdan oshadi, ular alohida yoki xiyobonlarga qator qilib qurilgan. Dolmenlar (tosh maqbaralar) tosh plitalardan sag‘ana yoki maqbara (kulba) shaklda qurilgan. Kromlexlar esa atrofiga toshlar yotqizilgan inshootlardir. Eng mashhur kromlex buyuk Britaniyadagi Stounxendj hisoblanadi. Megalitlar xalqlarni birlashtirib, jamoaning barcha kuchlarini jipslashtirishga, yangi ijtimoiy tuzum vujudga kelayotgan bir davrda insonlarni umumlashtirish maqsadlariga xizmat qildi. Negaki, davlat tuzilishi jarayonida turli ijtimoiy qatlamlarning bo‘linishi sodir bo‘ladi: boshqaruvchilar, ma’naviy madaniyat va bilim egalari, kohinlar va oddiy bajaruvchilarga ajraladi. Ibtidoiy odamning to‘plagan bilimi qanchalik bo‘lishidan qat’iy nazar, u bilmagan juda ko‘p narsalar ham bo‘lgan. Kishilar sababini bilmaydigan bu hodisalar ularning hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va o‘z navbatida, uni bilish talab qilingan. Shunday qilib, ibtidoiy odam o‘z tabiati va tashqi olam haqida noaniq, mujmal tasavvuri, tabiat kuchlari oldida ojizligini yo‘qotishga, uning ijobiy tajribalaridan chekkada qolgan hodisalarga javob topishga, bu yerda ham qandaydir tushuncha va tasavvurlar yaratishga urina boshlaydi. Mana shu xayoliy tasavvurlar e’tiqod va dinni keltirib chiqaradi. Kishilik tarixining boshlang‘ich davrida din bo‘lmagani bizga ma’lum. Din ishlab chiqarish kuchlari va jamiyat taraqqiyotida urug‘chilik tuzumi paydo bo‘lgan bosqichda vujudga keladi. Diniy tasavvurlarning paydo bo‘lish vaqti haqida odamlarning ko‘milishiga qarab fikr yuritiladi. Neandertallarda o‘liklarni ko‘mish odati bo‘lgan: o‘lgan odamlar noaniq shakldagi kichik-kichik chuqurlarga tizzalari sal bukilgan holda, yon tomoni bilan uxlab yotgan kishi holatida ko‘milgan. Ibtidoiy din shakllaridan biri totemizm (alyunkinlarning totem – «uning urug‘i» so‘zidan olingan) odamning ko‘pincha qandaydir bir hayvon yoki o‘simlik, baliq bilan yoki hatto tabiat hodisalari bilan aloqasi borligi haqida ishonch- e’tiqoddir. Ehtimol, totemizmning boshlang‘ich va ko‘p tarqalgan shakli mazkur urug‘ guruhining barcha a’zolari ma’lum hayvon, o‘simlik va boshqalardan – o‘zlarining totemlaridan kelib chiqqan degan tasavvur bo‘lgandir. Totemizm xo‘jalik rivojlanishining ovchilik, terib-termachlab ovqat topish bosqichida vujudga kelgan. Ovchilik o‘sha davrdagi odamlarning mashg‘uloti bo‘lgan, shu sababli urug‘lar ko‘pincha hayvonlarning nomlari bilan ataladi. Masalan, Avstraliyada mustamlakachilar totem hayvoni – kenguruni o‘ldirganlarida, ular: «Nega siz bu odamni o‘ldirdingiz, u bizning birodarimiz» deb aytganlar. Totemizm yana boshqa bir qator tasavvurlardan iborat: bola tug‘ilishining sababi ayol tanasiga totemning kirishidan deb hisoblangan, o‘lim esa o‘z urug‘ totemiga aylanish deb tushunilgan. Totem hurmat qilingan (qadrlangan). Totemizmning ilk bosqichida totemni o‘ldirish va uning go‘shtini yeyish, nobud qilish man etilgan, faqat marosimlarda o‘ldirilgan va yeyilgan. Shu tariqa taqiq vujudga kelib, diniy qatag‘onlar yuzaga kela borgan (xristianlarda ro‘za kunlarda go‘sht, sutli ovqat yeyish mumkin emas, hindlarda mol go‘shti). Totem guruhlari totem – hayvonlarni ko‘plab qirishni taqiqlab, ularning ko‘payishi uchun g‘amxo‘rlik qilishgan, ularning sharafiga bayramlar o‘tkazilgan. Ibtidoiy jamiyatda totemizm bilan bir qatorda, ingliz olimi Eduard Teylor tomonidan fanga kiritilgan animizm (lot. anilna, anima – «ruh», «jon») termini bilan atalgan boshqa din shakli ham bo‘lgan. Animizm – dunyoda ruhlar, jonlar shaklidagi g‘ayritabiiy kuchlarning mavjudligiga ishonishdir. O‘lim faqat odamning jismoniy yashashining to‘xtalishi deb hisoblangan. Jon esa go‘yo yashashini davom ettirgan. Jonlar tabiatni egallaydigan tanasiz ruhlarga aylanadi (uyqu – jonning tanani vaqtincha tashlab ketishi). Odam bu ruhlarni o‘ziga yaqinlashtirish uchun ularga moddiy shakl, ya’ni joy yaratadi, mana shunday joylarga ruhlar kelib turadi, deb ishonadi. Butlar yoki fetishlar ( portugalcha – fetiko – «yasalgan») shu zaylda kelib chiqqan tabiiy holatdagi narsalar ham fetishlar bo‘lgan. Ibtidoiy dinning shakli bo‘lgan «fetishizm» tushunchasini fransuz olimi Sh. de Bross XVIII asrda ilmiy adabiyotga kiritgan. Fetishizm – jonsiz moddiy narsalarga sig‘inish, ularni g‘ayritabiiy mo‘jizaviy xususiyatga ega deb bilishdir. Oxiratga (narigi dunyodagi hayotga) ishonish va ota-bobolarning ruhiga sig‘inish animizm bilan bog‘liqdir. Mozorlarda topilayotgan, ibtidoiy odamlarning tasavvurlariga ko‘ra, narigi dunyoda marhumga zarur bo‘ladigan mehnat qurollari, qurol-aslaha, zeb-ziynatlar, ovqat qoldiqlari ana shu bog‘lanishdan dalolat beradi. Dastlab o‘liklardan qo‘rqib, tirik odamlarga zarar yetkazmaslik uchun bog‘lab qo‘yilgan. Dehqonchilik va chorvachilik rivojlana borishi bilan tabiatga sig‘inish e’tiqodlari vujudga kelgan: quyoshga, yerga, suvga, o‘tga sig‘inish kabilar. Ibtidoiy odamlarda sehrgarlik – odamning o‘zini g‘ayritabiiy kuchlarga ta’sir ko‘rsata olish qobiliyatiga ishonishga asoslangan ish-amallari bo‘lgan. Sehrgarlik ibtidoiy odamlar hayotining hamma tomonlariga katta ta’sir ko‘rsatgan. Eng qadimgi sehrgarlik amallari jamoaviy tusda bo‘lgan va ishlab chiqarish jarayonini gavdalantirgan (ov oldidan nayzalar bilan ramziy ravishda «hayvon suratlariga» sanchish). Keyinchalik sehrgarlik amallari ustidan shomon, kohinlar tomonidan yakka hokimlik o‘rnatilgan va g‘ayritabiiy olamga ta’sir etishning nozikroq vositasiga aylana borgan. Sehrgarlik amallari foyda topish uchun ham, zarar yetkazish uchun ham qo‘llanilgan. Xudolarga bo‘lgan e’tiqodlarni maxsus kishilar – kohinlar ado etganlar. Kohinlar ko‘pincha katta yoshdagi kishilar bo‘lib, turmush tajribasi va bilimi yetarli, tabiatni juda yaxshi kuzatgan, turli alomat, belgilarni va hokazolarni biladigan kishilar bo‘lgan. Sehrgarlik hatto tasviriy san’atni ham o‘ziga xizmat qildirgan (so‘nggi paleolit davriga oid nayzalar sanchib yaralangan hayvonlarning tasvirlari – ovning muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam berishiga ishonish). Ibtidoiy san’at rivoji Ibtidoiy san’at va uning barcha turlari o‘z mohiyati va mazmuni bo‘yicha odamning mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan sezgisi, kayfiyati va fikrlarini ifodalash shaklidir. U ijtimoiy ehtiyojlardan kelib chiqqan va odamning ishlab chiqarish bilan aloqasini aks ettirgan. Ma’naviy madaniyatning ko‘rinishlaridan biri ibtidoiy san’at ham odamning mehnat faoliyati bilan uyg‘un holda vujudga kelgan. Inson ongi, tafakkuri asrlar, davrlar ichra tinmay o‘zgarib, takomillashib keladi. Inson tafakkurining eng buyuk ne’matlaridan bo‘lmish san’at ham shu davrlar ichida rivojlanib, o‘zgarib beqiyos qiyofaga kirdi. Faqatgina yer yuzida hayotning paydo bo‘lishi va inson jamiyatining vujudga kelishi «yaratish» kabi bir lahzalik aktday hodisa bo‘lmasdan, balki davlat, mulkchilik, oila singari inson institutlari ham uzoq davom etgan rivojlanish jarayonining natijasi, yaratilish hamda o‘zgarish zanjiridagi bir halqadir. Xuddi shunday deb san’at haqida ham aytsa bo‘ladi: qachon, qayerda va qanday holatda u boshlandi – aniq va oddiy javob berish mumkin emas. San’at ma’lum bir tarixiy lahzada vujudga kelmagan, san’atsizlik, qo‘pollikdan sekin-asta o‘sib chiqdi va uni yaratayotgan inson bilan birga o‘sib- ulg‘ayib bordi. San’at inson jamiyatining rivojlanishida juda muhim rol o‘ynagan. Chunki u insonlarni go‘zallikka intilishga, o‘z qo‘llari bilan mo‘jizalar yaratishga va undan bahramand bo‘lishga o‘rgatdi. Hayotni sevish hamda insoniy fazilatlarini shakllanishiga yordam bergan. Mana hozirda bizni o‘rab turgan har bir narsa, buyum inson o‘z tafakkuri orqali qo‘li bilan yaratgan san’at mahsullaridir. San’atning vujudga kelishi va uning rivojlanish tarixi butun insoniyatni qiziqtirib keladi. Shu sababli san’atning qadimgi shakllarini o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. San’atning qadimgi shakllarini o‘rganishda tasviriy san’at tarixi bilan qiziquvchi tarixchilar, so‘z san’ati, musiqa, teatr tarixchilariga qaraganda qulayroq ahvolda turishadi. Musiqa, teatr san’ati tarixchilari ibtidoiy qo‘shiqlar va tomoshalar haqida faqatgina uncha aniq bo‘lmagan faktik ma’lumotlar hamda XIX asr oxiri XX asr boshlarigacha saqlanib, bizgacha yetib kelgan va ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan xalqlar ijodi analogiyasi orqali tasavvurga ega bo‘lishadi. Bu analogiyalar taxminiy va yaqinlashtirilgandir. Chunki xalqlarning jamoa tuzumi qanchalik arxaik bo‘lmasin, bari bir o‘tgan tarixning ming yilliklari ular uchun rivojlanishda to‘xtab qolmagan va zamonaviy mahalliy avstraliyaliklar yoki afrikaliklarning san’ati, bari bir boshqachadir, tosh asri yashovchilarinikidan o‘zgachadir. Buni ishonch bilan aytish mumkinki, qadimgi tariximizda ko‘plab moddiy tasviriy san’at yodgorliklari saqlanib qolgan. Taxminan XIX asrning o‘rtalaridan boshlab ilmiy kashfiyotlar boshlandi. Bu ilmiy arxeologiyaning rivojlanishi natijasida sodir bo‘ldi. Ta’kidlash o‘rinliki, kishilik jamiyatining eng qadimgi davrlariga oid moddiy madaniyat uchoqlari yer yuzining barcha burchaklarida topildi. Tosh davri odamlarining manzilgohlari, ularning suyakdan yasalgan ov va mehnat qurollari topildi. Ba’zi ko‘plab manzilgohlardan shunday buyumlar topildiki, biz ularni haqiqiy san’at asarlari deyishimiz mumkin. Kiyik shoxlariga ishlangan hayvonlar ko‘rinishlari, naqsh va sirli belgilar mahorat bilan suyaklarga tushirilgan. Suyak va toshdan yasalgan ajoyib va g‘aroyib odam haykalchalari insonni hayratga soladi. Arxeologlar zo‘rg‘a-zo‘rg‘a o‘tadigan, ba’zida suvdan suzib o‘tib boriladigan sirli ibtidoiy g‘orlarda ibtidoiy san’at va haykaltaroshlikning butun-bir muzeylariga duch kelishar edi. Masalan, Fransiyadagi Monteslan g‘orida boshsiz, yaralangan ayiqning loydan ishlangan haykalchasi, uning oyog‘i ostida haqiqiy ayiqning bosh suyagi topildi. Ko‘rinib turibdiki, ibtidoiy odamlar loy haykalchaga ayiqning boshini qo‘yib, ma’lum bir ov urf-odatlarini bajarishgan. G‘orning devorlari va shiftida bir qismi mineral bo‘yoqlar va bir qismi o‘yib ishlangan ko‘p sonli tasvirlar ham topildi. Bularning ham barchasi hayvonlar tasviridir. Kiyiklar, bizonlar, cho‘chqalar va hozirda yo‘qolib ketgan uzun junli mamontlarning tasviridir. Faqat onda-sonda odam qiyofasi tasvirlari ko‘rinib qoladi. Bu so‘nggi neolit davrida yashagan ibtidoiy qabilalar hayotidan ayrim sahnalar, chunonchi o‘yinlar, urush va ov manzaralari tasvirlangan. Bu kompozitsiyalarning yoshi eramizdan avvalgi VI-IV ming yilliklarga oid, deb belgilangan. Shunga o‘xshash yodgorliklar biror-bir yaxlit hududda yig‘ilgan bo‘lmay, balki yer yuzi bo‘ylab yoyilgan. San’at davlatdan va mulkchilikdan, mavjud barcha munosabatlar va hissiyotlardan, shuningdek shaxsiyat, individuallik va boshqa vujudga kelgan munosabatlardan ham, dehqonchilik, chorvachilik va metall ishlatishdan ham qadimiyroqdir. Biz qadimgi davr san’ati juda ham primitiv bo‘lgan deyishga o‘rganib qolganmiz. Aslida ham shundaymikin? Ispaniyadagi Altamir g‘oridagi bizon tasviri ushbu fikrimizni chetga surib bizni hayratga soladi. Ushbu bizon tasviri o‘ta jonli ishlangan bo‘lib, uning har bir chiziqlari jo‘shqinlik bilan tasvirlangan. Xuddi hozir ushbu hayvon yugurib ketadiganday. Uning «realistik ustaligi»ga hozirgi rassomlar ham havas qiladilar. Bu elementlar bizni hayron qoldirmasligi kerak, chunki ushbu qadimgi odam o‘z yashash sharoiti darajasi, davri, o‘zining mashg‘uloti, dunyoqarashi darajasiga qaraganda buyuk usta bo‘lgan. Ibtidoiy san’at xilma-xil bo‘lib, bir necha turlarga bo‘linadi: - suyak, tosh parchasi, shox, kulolchilik buyumlariga chizilgan belgilar, odam, hayvon va har xil buyumlarning tasvirlari. - g‘or devorlariga qora, qizil, ko‘k, sariq, jigarrang, oq bo‘yoqlar bilan ishlangan har xil hayvonlar (sher, yo‘lbars, fil, qoplon, bug‘u, karkidon, arxar, tog‘ echkisi, yovvoyi buqa va boshqa hayvonlar), odam va buyumlar tasviri. Ularda ov, mehnat, jang va boshqa manzaralar tasvirlangan. Bunday tasvirlar Turon, Sahroi Kabir, Markaziy Osiyo, G‘arbiy Yevropada ko‘plab uchraydi; - qoya toshlarga o‘yib chizish, ishqalash usuli bilan ishlangan tasvirlarda hayvon, buyum, qurollar va ibtidoiy kishilarning kundalik mehnati bilan bog‘liq manzaralar o‘rin olgan. Qoyatosh tasvirlari asosan yer yuzidagi tog‘li joylarda ancha keng tarqalgan va ular Osiyo, Afrika va Yevropada ko‘plab uchraydi; - arxaik san’at turlaridan yana biri haykaltaroshlik bo‘lib, u urug‘chilik jamoasining rivojlangan davrida paydo bo‘lib, asosan ayollar, qisman erkaklar, shuningdek, hayvonlar haykallari ishlangan. Bunday haykalchalar, suyak, tosh va boshqa buyumlardan tayyorlangan. Haykal tasvirlarda ibtiodiy mehnat va e’tiqod ramzlari namoyon bo‘ladi; - ishlab chiqaruvchi xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq sopol buyumlarga chizilgan rasmlarda oddiy chiziqlar, hayvon va o‘simlik tasvirlari uchraydi; - ibtidoiy san’at turlaridan biri – niqoblar qadimgi odamlarning ovchilik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, niqob tutib hayvon qiyofasiga kirgan, hayvonlarni qo‘rqitib o‘zlarini himoya qilgan. Niqoblardan marosim va udumlarda foydalangan; - musiqa, qo‘shiq, o‘yin, ibtidoiy san’at turlari hisoblanib, ibtidoiy odamlar urib, chertib, puflab chaladigan asboblarni kashf qilishgan. O‘q-yoyning ipi dastlabki chertib chalinadigan musiqa asbobida qo‘llanilgan bo‘lsa kerak; - xalq og‘zaki ijodiyoti – rivoyat va afsonalar ham ibtidoiy davr mahsuloti bo‘lib, ibtidoiy odamning turmushi, o‘y-fikri va kayfiyatini ifodalagan diniy tasavvurlarning shakllanishiga asos bo‘lgan. Odamlarning tasviriy san’at sohasidagi faoliyatining dastlabki ko‘rinishlari mustye davriga oid deb hisoblanadi. Biz bu yerda toshga, suyakka yoki shoxga o‘yib yoki kesib ishlangan qora yoki qizil buyoq bilan tasvirlangan rasmlar, kontur suratlarni ko‘ramiz. Bunday suratlar Fransiyada La Ferrasi manzilgohida tosh taxta ustiga bir necha juft-juft qilib joylangan kosasimon chuqurchalar topilgan. Jruchula g‘orida (Gruziya) burama kertikli suyak boshqa manzilgohlarda miner buyoq (oxra) bo‘laklari va yo‘l-yo‘l chiziq tushirilgan tosh parchasi topilgan. Chinakam san’at yodgorliklari so‘nggi paleolitda paydo bo‘lgan, shu bilan birga tasviriy san’at madlen davrida ravnaq topgan. Keyingi paleolit tasviriy san’ati asosan g‘or rassomlik san’ati va haykaltaroshligi shaklida rivojlangan. Havaskorlar ko‘p hollarda ayollarni tasvirlab, ularga xos belgilarni juda bo‘rttirib ko‘rsatishgan. Bu holatlardan ona urug‘i hukmronligi mavjudligini anglash mumkin. Hayvonlar g‘orlarning devorlariga, ko‘p hollarda, tabiiy kattalikda mineral buyoq (qora, oq, sariq) bilan, suyakka o‘yma naqsh bilan va onda-sonda haykalchalar shaklida tasvirlangan. G’or rassomlik san’ati yodgorliklari dastlab G‘arbiy Yevropada Ispaniyada (Altamir g‘ori), Fransiya (Uch og‘ayni, Fon, Lasko g‘orlari), Uralda (Kapovo g‘ori) topildi. Haykalchalar Pireneydan to Baykalgacha bo‘lgan yerlarda, masalan, Fransiyada (Brassempun sun’iy g‘ori), Avstriyada (Villendorf manzilgohi), Italiyada (Grimaldi g‘ori), Voronej yonida (Kostenki). Kostenkidan 50 ta haykalcha topilgan. Tasviriy rasmlarda sehrgarlik marosimlari aks ettirilgan. Neolit davriga kelib ilgarigi san’at shakllari bilan birga yangi, dekorativ- manzarali tasvir yo‘nalishi rivojlangan (Onega ko‘li yonida, oq dengizda). Haykaltaroshlik bilan birga relyefli tasvirlar manzarali ishlangan. Odamlar keramikani, qurol-yaroqni naqshlar bilan bezashgan, loydan haykalchalar yasay boshlashgan. Ibtidoiy san’atning boshqa keng tarqalgan sohasi – bu musiqa san’atidir. Qo‘shiqlar va raqslar ibtidoiy san’atning muhim turi bo‘lgan. Qo‘shiq dastlab ritmga solingan nutqdan iborat bo‘lgan. So‘zlab kuylash (rechitativ) qo‘shiqning birinchi shaklidir, kuy keyinroq yuzaga kelgan. Ibtidoiy davrda cholg‘u asboblar uncha rivojlanmagan. Biroq, ibtidoiy davrda musiqa asboblarining barcha asosiy turlari: urib chalinadigan (treshchotka, baraban – do‘mbiralar), puflab chalinadigan (teshikli suyaklar), sim kamonchali chertib chalinadigan asboblar paydo bo‘lgan. O‘q-yoyning ipi dastlabki chertib chalinadigan asbob bo‘lgan, degan faraz bor. Lekin o‘q-yoy kashf etilgunga qadar yog‘ochga tortilgan pay yoki biror chiyratma ip shu maqsadda ishlatilgan bo‘lishi mumkin. Ibtidoiy raqslar, ko‘pincha taqlidiy raqs-o‘yinlarda mehnat faoliyati maromi ifodalangan. Odatda ovga jo‘nash va harbiy yurish boshlash oldidan ijro etiladigan ovchilikka oid va harbiy raqslarda din bilan bog‘lanish ko‘rinadi. Raqs mehnat jarayonlari maromidan paydo bo‘lgan qo‘shiq musiqasi va asbobli musiqa bilan bevosita boglangan. Ushbu ibtidoiy san’at ikki turining chambarchas bog‘langanligi shu bilan isbotlanadiki, ko‘pincha qabilalar qo‘shiq bilan raqsni bir so‘z bilan ifodalaydilar. Bezaklar ham yuqori paleolitda paydo bo‘lib badanni bezashdan iborat – tatuirovka (tatu – belgi), badanni bo‘yash, botoki (tayoqcha o‘tkazish – burun, labni teshib) – bu ham estetik, ham diniy afsungarlik va totemizm, ham ijtimoiy mavqeini aks ettirgan. Keltirilgan fikrlarga tayanib shuni alohida ta’kidlash mumkinki, ibtidoiy madaniyatni rivojlanishi natijasida ibtidoiy odam ongining rivojlana borganligi shubhasizdir. Ibtidoiy kishilar tabiat kuchlarini necha-necha ming yillar davomida, ko‘pdan-ko‘p avlodlar almashuvida, haddan tashqari ko‘p kuch sarf qilish natijasida og‘ir mehnatda, ko‘p adashuv va xatoliklarni boshdan kechirib, hisobsiz qurbonlarni berib, asta-sekin, lekin astoydil o‘rgandi, ularni bo‘ysundirdi va kishilikning dastlabki madaniyatini yaratdi. Har bir yangi avlod moddiy va ma’naviy madaniyat negizini har gal yangidan yaratmaydi, balki o‘tmish avlodlar tomonidan yaratilgan mavjud madaniy boyliklarga tayanadi. Tarixiy vorislik kishilik jamiyati, jumladan, madaniyat taraqqiyotining zaruriy shartidir. Madaniyat boyliklari jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida uning ehtiyojlari tufayli yuzaga kelib va mazkur jamiyat hayotini aks ettirib, shu jamiyat bilan birga yo‘q bo‘lib ketmaydi, balki o‘z davrini yashab, keyingi avlodlar uchun madaniy meros bo‘lib qoladi. Biroq, har bir jamiyat, undagi ijtimoiy tabaqalar o‘tmish madaniy merosini qanday bo‘lsa shundayligicha, ko‘r-ko‘rona qabul qilmaydi, balki o‘z dunyoqarashi nuqtai nazaridan kelib chiqib, o‘z manfaatlariga mos keladigan tomonlarini o‘zlashtiradi. Arxaik madaniyat o‘rniga qadimgi sivilizatsiyalashgan madaniyat keldi. Bunga murakkab ijtimoiy-siyosiy tizimga ega bo‘lgan dastlabki davlatlarning, diniy va qonunchilik shakllarining rivojlanishini, shaharlar va yozuvlar paydo bo‘lganini ko‘rsatish mumkin. Biroq arxaik madaniyat izsiz yo‘qolmadi. Uning ayrim qirralari jahon xalqlari miflarida, folklorida, inson ruhiyatining chuqur “arxetiplari”da saqlangan. Ular tomonidan yaratilgan qadimgi madaniyat qanchalik sodda bo‘lmasin, u texnika, xo‘jalik, ijtimoiy asos va mafkuraning turli xil elementlarining o‘ziga xos juda boy yig‘indisini tashkil etgan. Oddiydan asta-sekin yuqori va murakkab shakllarga o‘ta borib, bu madaniyat muntazam ravishda o‘sib borgan. Bu ibtidoiy madaniyat kishilik jamiyatining yanada rivojlanib borishining zaruriy sharti bo‘lib, o‘zining oliy shaklida navbatdagi o‘sishning asosi bo‘lib xizmat qilgan. Ibtidoiy kishilar erishgan yutuqlarning ko‘pchiligi hozirgi zamon madaniyati xazinasida o‘z ahamiyatini saqlab keladi. 2.2. Qadimgi Ikki daryo oralig‘i (Messopotamiya madaniyati) Insoniyat tarixida ilk sivilizatsiyalar paydo bo‘lganiga 6 ming yildan oshdi. Shunday sivilizatsiyalarning eng qadimgilari Misr va ikki daryo oralig‘i Messopotamiyada vujudga kelgan. Avvalo, bular ibtidoiy jamoa tuzumida yaratilgan moddiy va ma’naviy madaniyat yutuqlarini o‘zida aks ettirgan tarzda taraqqiyotning davomi bo‘lgan. Ikkinchi tomondan, bu yerlarda iqlimi qulay, yeri unumdor bo‘lganligidan sug‘orma dehqonchilik tez rivojlanib borgan. Qadimgi zamonda grek-rimliklar dunyosidan sharqda va janubi-sharqda joylashgan mamlakatlarning barchasini qadimgi Sharq deb ataymiz. Bunga Ikki daryo oralig‘i, Misr, Hindiston, Xitoy mamlakatlari kiradi. Bu davlatlar yirik daryolar vodiylarida sinfiy munosabatlar rivojlanish natijasida paydo bo‘lgan. Ikki daryo oralig‘i madaniyatini yaratishda undagi bir qancha xalqlarning ijodiy faoliyati katta rol o‘ynagan, ular adabiyot, fan, qurilish ishi va san’at sohalaridagi yutuqlari bilan o‘zaro bir-birlarini boyita borganlar. Bu madaniyatni yaratishda shumerliklar, akkadlar (semit xalqlari), assurlar (shimolda), amoriylar katta hissa qo‘shganlar. Messopotamiyadagi katta yutuqlardan biri bu yozuvning ixtiro qilinishi edi. Ilk yozuv mil. avv. IV mingyillikda Janubiy Messopotamiyada kashf qilingan. Bu yerga ko‘chib kelgan shumerlar ham ushbu yozuvni qabul qilganlar. Eng qadimgi yozuv, hamma joyda bo‘lgani kabi, surat-yozuv bo‘lib, so‘z suratli rasm orqali ifoda etilgan. Bu fanda iyeroglif deb nomlangan. Masalan, qush so‘zi qushning tasviri bilan, suv so‘zi uch qator to‘lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Shu bilan birga ayni bir xil surat ko‘pincha bir qancha ma’nolarga ega bo‘lgan. Masalan, ko‘z rasmi faqat shu organni emas, balki hosila tushunchasini ham bildirgan – «yuz», «old», «ilgarigi». Ikki daryo oralig‘ida papirus bo‘lmaganligidan sopol taxtachalarga yozishga to‘g‘ri kelgan. Yozib to‘ldirilgan taxtacha qattiq bo‘lishi uchun uni quyoshda quritganlar yoki olovda kuydirganlar. Lekin sopolga rasm solish qiyin edi. Ammo suratli yozuv bilan hamma so‘zlarni ham ifoda qilib bo‘lmagan. Uning cheklanganligi sababli bu yozuv takomillashtirib borilib, mixxat yozuvi kashf qilingan. Unga uchi o‘tkir ponacha bilan bosib, iz qoldirganlar. Har bir belgi bir nechta ponachalardan iborat edi. Bu belgi yo butun so‘zni, yoki ayrim bir bo‘g‘inni ifodalar edi. Bunday belgilardan mingtaga yaqin ishlab chiqilgan. Bu yozuv mixxat deb ataladi (mixlarni eslatgan). Harflar qotmagan loy lavhalar sathiga o‘yib tushirilgan. Harflar 600 ga yaqin belgidan iborat bo‘lgan. Bunday ko‘p ma’nolilik g‘oyat katta qiyinchiliklarni tug‘dirgan. Matnni o‘qish ba’zi vaqtda bamisoli tilsimlarni – rebusni rostakam yechishga aylanib ketgan, shu sababdan faqat tajribali va uquvli odam ko‘p yillik o‘rganishdan keyin xatosiz o‘qiy va yoza olgan. Shuning uchun faqat mansabli kishilarning – qohinlar, boshqaruvchilar, amaldorlar va boshqalarning bolalari o‘qishgan. Maktablar ibodatxona va saroylar qoshida bo‘lgan. O‘qish uchun haq to‘lanar edi. Janubiy Osiyo oralig‘ida paydo bo‘lgan bu yozuv Old Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan. Messopotamiya mirzolari adabiy, tarixiy asarlarni sopol, teri, loy lavhalarga yozib, o‘ziga xos kitoblar yaratganlar va kutubxonalar tashkil qilganlar. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, Bobil, Ashshur kabi shaharlarda tashkil etilgan. Ularning ichida eng kattasi Ossuri podshosi Ashshurbanipalning Nineviyadagi kutubxonasi bo‘lib, unda 30 mingdan ortiq xatli lavhalar saqlangan. Janubiy Osiyo oralig‘ida paydo bo‘lgan mixxat yozuvi keyinchalik akkad, elam, xett, urartu va boshqa tillarga moslashtirilgan. Savdo-sotiq ishlarida yozuvning o‘rni katta bo‘lgan. Shuning uchun mixxat yozuvi biroz soddalashtirilgan. Masalan, finikiyaliklar (O‘rta dengizning sharqiy sohillarida yashashgan elatlar) 22 harfdan iborat yozuvni ishlab chiqqanlar. Harflar buyumlarning tasvirini eslatgan. Yuz minglarcha mixxat yozuvlari, asosan sopol taxtalarga yozilgan. Qisman sopol taxtalarga va metall buyumlarga o‘yib yozilgan matnlar bizning zamonimizgacha yetib kelgan. Podsho Xammurapi hukmronlik qilgan yillarda yirik davlat tuzilib, bu davlat o‘zi tuzgan qonunlar asosida boshqarilgan. Xammurapi to‘plami mixxat yozuvida bazalt tosh ustuni sathiga bitilgan. Qonunlar to‘plami 282 moddadan iborat bo‘lib, u kirish, qonunlar va xulosadan iborat. Kirish qismida qonunlarni chiqarishdan asosiy maqsad mamlakatda adolat o‘rnatishdan iborat, deb ko‘rsatilgan. Unda podsho ulug‘lanib, ko‘klarga ko‘tarilgan. Qonunlarda xususiy mulk himoya qilingan. Jumladan, agar kimki ibodatxonaning yoki podshoning mulkini o‘g‘irlasa, u o‘ldirilishi, o‘g‘irlik molni olgan kishi ham o‘ldirilishi lozim bo‘lgan. Xammurapi qonunlari o‘z davrining muhim tarixiy, yuridik hujjati hisoblanadi. Balandligi 2 m bazalt ustunida Xammurapining tik turgan holda kursida o‘tirgan quyosh va adolat xudosi Xamashning qo‘lidan hokimiyat belgisi – tayoqni olayotgan holati tasvirlangan. Bu jihatdan u tasviriy monumental asar hamdir. Boshqa qadimgi mamlakatlarda bo‘lgani singari, yozuvlardan diniy- mifologik tafakkurning ta’siri haqida ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. Ibtidoiy jamoa zamonlaridan boshlab har bir urug‘, qabila bir hayvon, qush, baliq, hashorat bilan bog‘langan. Eng qadimgi podsholarning Qo‘zichoq, Chayon va shu kabi o‘ziga xos nomlarda yurganliklari bejiz emasdir. Quldorlik davrida xudolarning ko‘pchiligi antropomorfik (odamsimon) qiyofada tasavvur qilingan. Dastlab, matriarxat davrida, xudolar asosan ayol qiyofasida bo‘lgan – suv ofati ma’buda Tiamat (shumer – Nammu)ni keltirish mumkin. Keyinchalik xudolar erkaklar qiyofasida ham tasvirlangan. Ikki daryo oralig‘ida qadrlangan xudolar soni juda ko‘p bo‘lgan. Har bir shahar, har bir mahalla, har bir qishloq o‘zining ilohiy homiysiga ega bo‘lgan. Ayrim xudolar butun mamlakatda izzat-hurmatga loyiq ko‘rilgan. Masalan, Osmon xudosi – An (akkadcha – Anu); yer ma’budasi – Ki, ularning bolasi havo xudosi – Enlil ; Oy xudosi – Nannar (akkadcha - Sin), uning o‘g‘li – Quyosh – Utu xudosi (akkadcha – Shamash) va qizi ma’buda Ianna (akkadcha – Ishtar) – Venera planetasining ma’budasi – hosildorlik va muhabbat ma’budasi ulug‘langan. Shumerliklar va akkadliklar tabiat bilan kurashda erishilgan barcha yutuqlarni, o‘simliklarni o‘stirish, hayvonlarni qo‘lga o‘rgatish, hunarning paydo bo‘lishi va shu kabi juda katta xo‘jalik o‘zgarishlarini osmonning irodasiga bog‘laganlar, odamlarni esa osmonning oldindan belgilab qo‘yilgan buyruqlarini ko‘r-ko‘rona ijro etuvchilari deb hisoblaganlar. Tabiiy ofatlarni odamlarning itoatsizligi uchun xudolar tomonidan yuborilgan jazo deb tushuntirilgan, shuning uchun odamlar yuvosh, mo‘min bo‘lishi kerak deb hisoblangan. Xudolar sharafiga ko‘plab qurbonliklar (ayniqsa, bayram kunlarida) berilgan. Dindorlarning qurbonliklari ibodatxona hovlisi ichidagi qurbonlik beriladigan joyga qo‘yilgan, undan keyin qurbonlik go‘sht, nonlar va boshqa mahsulotlarning bir qismini kohinlar va qavmlar yeganlar. Miloddan avvalgi III ming yillikda endi odamlarni qurbon qilinadigan bo‘lgan. Duolar o‘qilganda musiqa chalingan. Xudolar haqida juda ko‘p afsonalar yaratilgan. Lekin shu bilan birga epik asarlar ham yaratilgan, ularda qahramonlarning ishlari va botirliklari ko‘rsatilgan. Ikkidaryo oralig‘ining buyuk qahramoni – Gilgamesh bo‘lgan. Unga bag‘ishlab akkadliklar 12 qismdan iborat yaxlit doston yaratganlar. Dostonlarning ikkinchi qahramoni – Etana edi. Dostonlarning asosiy g‘oyasi hatto eng buyuk qahramon ham abadiy hayotga erisha olmaydi degan fikrni targ‘ib qilgan, shuning uchun xudolarga itoat qilish kerak deyilgan. Qadimiy ikki daryo oralig‘ining – lirik asarlari, dialog shaklida yozilgan asarlari hayotning mazmuni haqida (”Xo‘jayinining qul bilan suhbati”) va ko‘plab masallar (hayvonlar hayotiga doir hikoyalar – burgut bilan ilon, qo‘rqoq va maqtanchoq tulki va h.k) zamonamizgacha etib kelgan. Qadimgi Bobilda matematika, geometriya, astronomiya, tibbiyot, tarix va boshqa fanlarga qiziqish erta boshlangan. Yerlarni o‘lchash, masofani aniqlash, hosilni hisoblash va savdo-sotiq ishlarini yuritish uchun matematika va geometriya kerak bo‘lgan. Bobilliklar son va sanashni bilganlar. 100 va 1000 liklar alohida belgi bilan ifoda etilgan, hatto doiraning 360 darajada ekanligini aniqlaganlar. Matematika va astronomiya sohasida ancha katta muvaffaqiyatlarga erishilgan. Binolar qurilishi va sug‘orish inshootlarida arifmetika va geometriyani bilish talab etilgan. Olti o‘nlik (oltmishlik) tizimi (6-omadli raqam hisoblangan) sehrli tasavvurlarning qoldig‘i bo‘lgan. Bir kecha-kunduzni 24 soatga, soatni 60 minutga, doirani 360 darajaga bo‘lish va boshqalar ana shu bilimlardan kelib chiqqan. Yana algebra (kvadrat tenglamalar yechilgan) va geometriya kurtaklarini (aylana, doira yuzi hajmini hisoblash) ko‘rsatib o‘tish lozim. Ikki daryo oralig‘ida quyosh-oy kalendari ishlab chiqilgan va butun Old Osiyoga tarqalgan. Osmon jismlari harakatini kuzatish bilan astronom kohinlar shug‘ullangan. Qadimgi Messopotamiya astronomlari Quyosh va oy tutilishini, oyning yerga eng yaqin kelish vaqtini oldindan bilganlar. Ular quyosh yili 365, oy yili 354 kunligini aniqlab, shu asosda astronomiya taqvimini tuzganlar. Messopotamiyada qadimdan boshlab maktablar vujudga kelgan bo‘lib, ularda o‘ziga to‘q kishilarning farzandlari ta’lim olgan. Maktablarning quyi sinflarida adabiyot, til, grammatika fanlari o‘qitilgan. Yuqori sinflarida esa astronomiya, matematika, geometriya, tibbiyot va veterinariya hamda diniy darslar o‘tilgan. Maktablar davlatni boshqarish uchun xodimlar tayyorlagan. Tabobatda ham yutuqlar bo‘lgan – Bobil hakimlari Xammurapi zamonidayoq (mil. avv. XVIII asr) murakkab ko‘z operatsiyalari qilishga, ko‘z gavharining xira tortishini (kataraktani) bronza pichoq bilan olib tashlashga jur’at etganlar. Moddiy madaniyat sohasida Shumerda arxitektura qurilishi sohasi muhim o‘rin tutgan. Arxitektura shakllari sharq despotiyasiga xos bo‘lgan soddalik, hashamatlilik va geometrikligi bilan xarakterlanadi. Inshootlar asosan g‘ishtdan qurilgan, tosh va yog‘och kam ishlatilgan. Bu yerda xom g‘isht kashf qilingan bo‘lib, ulardan ibodatxonalar qurilgan. Ibodatxonalar besh yoki yetti qavat balandlikda, ko‘p zinapoyali minorali (zikkurat) qilib qurilgan (yerni osmon bilan, yerdagi hokimlarni osmon hokimlari bilan bog‘laydigan zinapoya). Keyinchalik ular rasadxona (observatoriya) bo‘lib xizmat qilgan. Ularning ichida taniqlisi Ur shahridagi «Xram-tog‘i» (mil. avv. XXII-XXI asrlar) edi. Podshoh Navuxodonosor davrida dunyoning yetti mo‘jizasidan biri «Semiramidaning osma bog‘lari» qurilgan bo‘lib, uni sevgi ramzi, deb ham atashadi. Shu davrga mansub «Bobil minorasi» (balandligi 90 m) – zikkurati o‘z davrining eng ulkan arxitektura inshooti bo‘lgan. Bu minorani Gerodot ko‘rib hayron qolgan. Minora to‘g‘risida Bibliyada ham eslatib o‘tiladi. Arxitektura obidalari ichida eng kattalari Dur-Sharrukinda qurilgan podsho Sargon II ning saroy majmui va Nineviyadagi Ashshurbanipalning saroyidir. Mazkur saroy devorlarida hayvonlar haykallari tasviri tushirilgan. Saroy devorlarida podsho hayotidan lavhalar va tabiat ko‘rinishlarini aks ettirish keng tarqalgan. Masalan, podsho Ashshurbanipalning Nineviyadagi saroyining devorlarida «Katta sherlar ovi» tasvirida yaralangan, o‘layotgan va o‘lgan sherlarning holatlari ustalik bilan tasvirlangan. Haykaltaroshlik va rassomlik san’ati rivojlangan. Haykaltaroshlik sohasida kichik hajmdagi haykalchalar ibodatxonalar uchun ishlangan. Misol uchun Lagashdagi ayol haykalchasida (bo‘yi 26 sm.) etnik qiyofa belgilari ham yaxshi tasvirlangan. Bu davrga taalluqli misdan yasalgan Sargonning boshi tasvirlangan haykalchada podshoning botirligi, kuchli irodasi va qahrli xarakteri ifodalangan. Ommaviy ko‘rinishlarda surat-shakllar (figuralar) qatorlar bo‘yicha joylashtirilgan: xudolar va podsholar kattalashtirib ishlagan bu bilan ularning oddiy odamlardan ustunligi ko‘rsatilgan. Stel Noramsinning ajoyib haykalida odatdagicha, figuralarni qatorlar bo‘yicha gorizontal joylashtirish bilan birga, yagona kompazitsiya yaratishga harakat qilinadi. Tog‘ landshafti fonida qoyalarning chiziqli joylari bo‘ylab bir maromda qadam tashlab chiqayotgan askarlar tasvirlangan. Yuqorida podshoning o‘zi nayzani siltab, dushman jangchisini yengmoqda, boshqa jangchi esa qochib ketmoqda. Bu jang manzarasi kishida kuchli taassurot qoldiradi. Xulosa qilib aytganda, bu o‘lkada tabiiy iqlimning qulayligi, yerosti boyliklarining mavjudligi, geostrategik joylashuvning mosligi – bular boshqa o‘lkalarga nisbatan ertaroq sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdoning vujudga kelishiga hamda rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Moddiy madaniyatning rivojlanishi esa ma’naviy madaniyat rivojlanishiga olib keldi. Natijada Messopotamiya ilk sivilizatsiya beshiklaridan biriga aylandi va uning madaniyati yaqin Sharq va Yevropa xalqlariga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Qadimgi Misr madaniyati Afrikaning shimoliy-sharqiy qismidan dunyodagi eng katta daryolardan biri – Nil daryosi oqib o‘tadi. Nil vodiysi va deltasi ostonalaridan tortib to O‘rta dengizgacha bo‘lgan hududda Qadimgi Misr joylashgan. Misr iqlimining nihoyatda quruqligi tufayli bu yerda hatto juda murt materiallardan ishlangan qadimiy yodgorliklar ham g‘oyat yaxshi saqlangan. Diniy an’analar Nil vodiysida ayniqsa, mustahkam va turg‘un bo‘lgan. Qadimgi misrliklar tabiatni va odamlar hayotini xudolar boshqaradi, deb ishonganlar. Ular xudolarni odatda odam qiyofasida, lekin ularning boshi hayvonlarning boshi ko‘rinishida bo‘ladi deb tasavvur qilganlar. Bunday udum misrliklarning ota-bobolari asosan ovchilik bilan shug‘ullangan zamonlardan saqlanib qolgan edi. Misr kohinlari xalq an’analarini qolipga solib, qaytadan ishlab xudolar to‘g‘risida afsonaviy qissalar to‘qiganlar. Ko‘pincha quyosh xudosi Rani bosh xudo hisoblangan (qarchig‘ay boshli). U nilufar gulidan chiqib kelib, butun mavjudotni yaratgan (Ranining og‘zidan - xudolar, ko‘zidan - odamzod kelib chiqqan) Tot - donishmandlik xudosi, yozuvni ixtiro qilgan deb hisoblangan. Yovuz xudo – Set (sariq sochli, qizil ko‘zli, bo‘riboshli) – cho‘llar, garmsel va sho‘r suvlar hokimi. U tabiat xudosi Osirisni o‘ldirgan. Lekin Osiris tirilib, narigi dunyodagi podshohlikda shoh va hakam bo‘lib olgan. Uning o‘g‘li Gor esa – yerda. Sher boshli quturgan urush ma’budasi vabo yuborgan. Misr dinining yana bir o‘ziga xos xususiyati narigi dunyoga juda katta ahamiyat berilganligidir. Shumer bilan Bobilda narigi dunyoni ko‘ngilsiz va mudhish deb, o‘lganlarni baxtsiz banda deb tasavvur qilgan bo‘lsalar, bu haqda misrliklardagi tasavvur boshqacha bo‘lgan. Masalan, bu dunyodagi uy-joy musofirxona bo‘lib, uni mustahkam qilib qurishning hojati yo‘q, lekin «abadiy yotoqjoy»ni, maqbarani oldindan tayyorlab qo‘yish kerak (piramida – maqbaralarda fir’avnlar dafn etilar edi). Qadimgi misrliklar agar o‘lgan kishining jasadi saqlanib qo‘yilsa, uning ruhi vaqti-vaqti bilan jasadga qaytib keladi, deb o‘ylaganlar. Quritilgan jasadni mo‘miyolashning qimmat va arzon usullari bo‘lgan. Fir’avn va katta mansabdorlarning mo‘miyolangan jasadlari yaxshi saqlangan. Jasadni mo‘miyolash tartibiga ko‘ra jasadning ichidan ichak-chavoqlari olinib alohida idishlarda (kanoplarda) saqlangan, ichak-chavoqdan tozalangan gavda 70 kuncha namakobda turgan, keyin xushbo‘y qatron (smola) quyulib oq matoga qo‘yganlar. Misr kohinlarining ta’limotiga ko‘ra oxiratning huzur-halovatiga erishmoq uchun ko‘pgina sehrli duolarni bilish kerak bo‘lgan. Nihoyat yangi podsholik davriga kelib (mil. avv. XVI asr) «Murdalar kitobi» paydo bo‘lgan, unda oxiratda bo‘ladigan sarguzashtlar va oxirat sudi – mahshar bayon qilingan. Uning 125 bobida o‘zini oqlash nutqining to‘la matni bor. O‘likning ruhi bunday deyishi kerak: «Men biron kishini o‘ldirmadim, talamadim, buzuqlik yo‘lidan yurmadim, go‘dakning og‘zidan sutini tortib olmadim, birovning yerida oqib turgan suvini to‘sib o‘z dalamga qo‘ymadim» va h.k.zo. Chunki o‘lgan kishilarning ruhini Osiris degan xudo sud qilar edi. U xudolar irodasini buzuvchilarga juda shafqatsiz bo‘lib, ularning ruhini dahshatli maxluqlar yer ekan. «Xudolar itoatgo‘y kishilarni yoqtiradi, itoatsiz kishilarni qahr-g‘azabiga oladi» degan nasihatda, din fir’avnga so‘zsiz itoat qilish talab etilgan. Kimki fir’avnning buyruqlarini bajarmasa, xudoning amri bilan qurg‘oqchilik bo‘ladi, vabo tarqaladi, dushmanlar bosib keladi, deb qo‘rqitilgan. Fir’avnlarni «xudoning o‘g‘li», «quyosh farzandi», «buyuk xudo» deb atashardi. Faqat oddiy kishilargina emas, balki ayonlar ham fir’avn qarshisida yerga tiz cho‘kib uning oyoq izini o‘pganlar. Bu bilan fir’avnlar ilohiylashtirilgan. Qadimgi Misr madaniyati din bilan chambarchas bog‘liq edi. Qadimgi misrliklar dastlab o‘zlari aytmoqchi bo‘lgan narsalarini oddiygina rasmlar chizib aks ettirishgan. Belgi yozuvlar iyerogliflar deb ataladi. Misr yozuvida 750 ga yaqin iyerogliflar ishlatilar edi. Odatda, iyerogliflarni toshga va yog‘ochga o‘yib, papirusga yozishgan. Olimlar bizning davrimizgacha yetib kelgan papiruslarni o‘qib chiqib (Fransuz olimi - Shampolon grek va misr yozuvlarini taqqoslab iyerogliflarning ma’nosini ochgan), qadimgi Misrda ko‘pdan-ko‘p xilma-xil adabiy asarlar bo‘lganligini aniqlaganlar. Afsonalar – xudolar haqidagi rivoyatlar (Osiris to‘g‘risida rivoyatlar ayniqsa, ko‘p), ertaklar, sayohatlar va sarguzashtlar to‘g‘risidagi hikoyalar (Sinuxet haqida qissa mashhur bo‘lgan, «Gapga chechan qishloqi qissasi», «To‘g‘ri bilan egri haqida ertak») va boshqalar ko‘plab yaratilgan. O‘sha davrda «Ikki og‘a-ini haqida», «Izida va Osiris haqida» ertaklar, «Sor va Set janjali» nomli afsonalar juda mashhur bo‘lgan. Qo‘shiq, nasihatlar, («Boshlig‘ing oldida qaddingni buk») maqollar, she’rlar (muhabbat, podsholarning qahramonliklari to‘g‘risida) saqlanib qolgan. Badiiy adabiyotdan tashqari bizga ilmiy mazmundagi asarlar ham etib kelgan. Misrda, ayniqsa matematika ravnaq topgan. Chiziq doim bir raqamini bildirgan, yarim doira – 10 raqamini; o‘ralgan arqon – yuz 100 raqamini; nilufar guli – 1000 raqamini, qush –100000 raqamini va h.k. Ular hisoblashni o‘nliklar bo‘yicha olib borishardi. Millionni ifodalash uchun qo‘llarini baland ko‘targan odam rasmini chizishgan. Misrda astronomiya ham katta muvaffaqqiyatlarga erishgan. Misrliklar toshqin boshlanish oldidan osmondagi yulduzlar har yili bir xil joyga kelib qolishini payqaganlar. Hatto yulduzli osmon xaritasini ham tuzib chiqqanlar. Misrliklar o‘zlarining astronomiyaga doir bilimlari asosida kalendar tuzishgan (quyosh kalendari). Yil 12 oyga bo‘lingan, bir yilda 365 kun bo‘lgan, kunni 12 soatga, tunni ham shuncha vaqtga bo‘lganlar. Har oy 30 kundan iborat bo‘lib, 3 ta o‘n kunlikka bo‘lingan, ortib qolgan besh kun bayram hisoblanib, hech qaysi oyga kiritilmagan. Misrliklar quyosh va suv soatlarini ixtiro qilganlar. Misrliklarni tabobat sohasida ham bilimlari keng bo‘lgan. Ular ko‘pgina o‘simliklarning shifobaxsh xususiyatlarini bilishgan, odamning kasalligini tomir urushidan eshitib ko‘rishgan, jarrohlikda ko‘z tabiblari, ayniqsa mashhur bo‘lgan. Ular jarrohlik qilishda bronzadan ishlangan asboblardan foydalanganlar. Mil. avv. 3600-yilda Memfisda afsonaviy tabib Imxoteb sharafiga maxsus ibodatxona qurilib, u yerda bemorlarga tibbiy yordam ko‘rsatilgan. Geliopolis va Sais shaharlarida tabiblar tayyorlaydigan maxsus maktablar bo‘lgan. Tibbiyotga bag‘ishlangan asarlar yaratilgan. Tabiblar mo‘miyolash jarayonida inson a’zolarining ichki tuzilishini yaxshi bilganlar. Ular bemorlarni davolashda terapiya, jarrohlik, ruhiy ta’sir etish usullarini qo‘llashgan. Misrda Georg, Zbers, Zdvin, Smit, Brugsha, Zrazistrat, Xerofil kabi mashhur hakimlar shuhrat topgan. Qadimgi misrliklar geografiya fani sohasida ham dastlabki ma’lumotlarga ega bo‘lganlar. Qadimgi Misr geograflari o‘z o‘lkalari va Arabiston yarim orolining xaritasini chizganlar. Ularning Arabiston cho‘llaridagi oltin konlari joylashgan hudud tasvirlangan xaritasi hozirgacha saqlanib qolgan. San’at asarlarida qadimgi misrliklar o‘z turmushlarini tasvirlabgina qolmay, o‘z e’tiqodlari va qarashlarini ham ifodalagan. Qadimgi Misr podsholigi davrida yetakchi madaniyat yo‘nalishi – bu arxitektura bo‘lib, u boshqa madaniyat turlari bilan uyg‘unlikda rivojlandi. Birinchi piramida arxitektor Imxoteb loyihasi asosida Fiza va Joserga atab Sakkarada (mil. avv. III mingyillikda) qurilgan bo‘lib, uning bo‘yi 60 metr bo‘lib, pillapoya shaklida qurilgan. Imxoteb birinchi arxitektor bo‘libgina qolmay, ayni paytda olim, yozuvchi, tabib ham edi. Vafotidan keyin unga atab ibodatxona qurilgan. Ikkinchisi Dashurda qurilgan Snofru piramidasi to‘rt burchakli shaklda bo‘lib, uning bo‘yi 100 metr edi. Gizadagi fir’avn Xufu maqbara-piramidasi o‘zining ulug‘vorligi bilan ajralib turadi va eng katta piramida hisoblanadi. Mil. avv. XXVII asr boshlaridagi Misr fir’avni Xufu (yunoncha Xeops) maqbarasining bo‘yi 150 metr (hozirgi holati 146 metr, asosi 233 m), aylanasiga 1 km bo‘lib, uning qurilishiga og‘irligi 2-2,5 tonnalik 2 mln. 300 mingta tarashlangan xarsang tosh ishlatilgan. Piramida 30 yil ichida qurilgan. Xufu piramidasi olamning yetti mo‘jizasining biri hisoblanadi. Gizaga yaqin tog‘ cho‘qqisini o‘yib tanasi sherning, boshi odamnikiga o‘xshash bo‘lgan afsonaviy mahluq haykali, (balandligi 57 metr) yasalgan. U o‘zining betakrorligi bilan ajralib turadi. Hammasi bo‘lib 80 ga yaqin piramidalar qurilgan. Piramidalar Qadimgi Misrning o‘ziga xos ramziga aylangan. Piramidalar qurilishi qadimgi Misr uchun juda qimmatga tushgan va Misr iqtisodini izdan chiqara boshlagan. Shu sababli fir’avnlar mil. avv. XVII asrdan e’tiboran piramidalar qurishdan voz kechganlar. Qadimgi Misrning saroylari, qasrlari, uy-joylari kam saqlangan (odatda ular pishiq materiallardan qurilmagan). Ammo piramida va mastablar (amaldorlar maqbaralari) hamda qoyalardagi maqbaralar yaxshi saqlangan. («Abadiyat uylari») mil. avv. II ming yillikda qoyatoshlarni chopib, bir necha xonalardan iborat maqbaralar qurganlar (qoyatoshning ichkarisiga 100 metrgacha kirib borgan). Maqbaraga uning egasini toshdan o‘yib yoki yog‘ochdan qirqib ishlangan haykalchalari qo‘yilgan (ularning tasavvurida ruh haykalchaga ham joylashar ekan). Biroq barcha haykalchalarning yuz qiyofalari har xil bo‘lgan, misrlik haykaltaroshlar insonning yuz qiyofasini tasvirlashda katta mahoratga erishganlar. Bular jumlasiga fir’avn Narmer (bo‘yi – 64 sm), «Qishloq oqsoqoli», «Mirzo Kan», «Shahzoda Raxotep va uning rafiqasi Nofret» kabi toshdan yasalgan haykalchalarni kiritish mumkin. Haykallarning hayotiyligini oshirish uchun ularni buyoqlar bilan bo‘yaganlar, billur va rangli toshlardan ko‘zlar ham yasaganlar. Narigi dunyoda quldorlar bo‘lib qolishi uchun maqbaralarga oshpazlar, qullar, xizmatkorlar, nazoratchilarning ham yog‘och va sopoldan ishlangan haykalchalari ham qo‘yilgan, biroq ular bir-biriga o‘xshar edi. Maqbaralar devorlarida xo‘jalik hayotini aks ettiruvchi rasmlar chizilgan edi. Jumladan, dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar, sozandalar, raqqosalar, hayvonlar, parrandalar tasvirlangan. Bu tasvirlar ibodatxonalarga ham chizilgan. Eng muhtasham ibodatxonalar yangi podsholik davrida qurila boshlangan. Luksar va Karnok ibodatxonalari Fivadagi ajoyib inshootlardir. Ibodatxonalar xudolar va fir’avnlarning qudratiga ishonch tug‘dirar edi. Ibodatxonalarga kiraverishda mustahkam minor (pilon)lar tiklangan, u minorlar ro‘parasiga sfinkslar (odam boshli arslonlar) alleyasi solingan. Minoralar o‘rtasidagi tor yo‘lakdan ibodatxona hovlisiga kirilardi. Hovlining oxirida qorong‘i va g‘oyat katta zal bo‘lgan (shipda oltindan tasvirlangan yulduzlar, undan keyin ibodat qilinadigan xona bo‘lgan, unga faqat bosh qohinlar va fir’avn kira olgan). Ibodatxonalarning devorlari rangdor suratlar va iyeroglif yozuvlar bilan bezatilgan. Tekislik yuzasiga solingan rasmlarda ko‘pincha kishining yuzini yon tomondan, ko‘zini, to‘g‘riga qaratib, ikki yelkasini to‘la ko‘rsatib, qornining to‘rtdan uch qismini, oyoqlarini yana yon tomondan va albatta bosh barmoqlarini oldinga chiqarib chizganlar. Ammo hayvonlar va qushlarning suratlarini nihoyat darajada aniq, o‘xshatib chizganlar. Fir’avn va mansabdorlarni ulug‘vor, vazmin, salobatli, biron bir nuqsonini ko‘rsatmay chizilgan. Amenxotep IV (Exnaton) podsholik qilgan zamonda san’at sohasidagi an’analar biroz o‘zgargan: uning o‘zi, xotini va qizlari naturalistik tarzda, hatto ulardagi nuqsonlar ham aniq qilib chizilgan. Tasviriy san’at va haykaltaroshlikda fir’avnlarning turmush tarzini aks ettiruvchi asarlar yaratildi. Haykaltarosh Tutmos tomonidan yaratilgan fir’avn Exnaton va uning rafiqasi Nefertiti asarlari o‘zining betakrorligi, go‘zalligi bilan kishini hayratga soladi. 1922-yilda topilgan Tutanxamon maqbarasidagi (yagona to‘la saqlanib qolgan) Misr madaniyatiga taalluqli ko‘plab qimmatli yodgorliklar ichida fir’avnning mashhur oltindan ishlangan niqobi ham bor. Misrda musiqa va raqs san’ati juda taraqqiy etgan. Puflab chalinadigan musiqa asboblari (nay), urib chalinadigan (sistra, qayroq), torli asboblar (arfa, ud va boshqalar) bo‘lgan. Misrda teatr san’ati ham yaxshi rivojlangan. Ibodatxonalarda diniy dramalar (misteriya) qo‘yilgan. Xususan, dastlabki teatrlarda Osirisning o‘limi va qayta tirilishi ko‘rinishlari ijro etilgan. Misrda quldorlik tuzumining o‘rnatilishi, u yerda madaniyatning rivojlanishiga yordam berdi. Misrning madaniyat sohasida erishgan muvaffaqiyatlari tashqi dunyoga ta’sir ko‘rsatgan. Bu madaniyat jahon madaniyati rivojiga katta hissa qo‘shdi. Shuning uchun ham, Yunon faylasufi Aflotun Misr madaniyatini «Jami sivilizatsiyalarning onasi» deb bejiz aytmagan. Gerodot misrliklarni geometriya ustozlari deb atagan. Sfinks obrazi Yevropa san’atida klassik obraz bo‘lib qolgan. Misr obelisklarining haqiqiy nusxasi (haykallari) Rim va Parijda qad ko‘tarib turibdi. Sankt Peterburgda Neva qirg‘og‘ida Misrdan keltirilgan qizil granitdan yasalgan sfinkslar (mil. avv. XV asr) o‘rnatilgan. Qadimgi Hindiston madaniyati Osiyoning janubiy qismidagi Hindiston yarim orolida juda katta mamlakat - qadimgi Hindiston joylashgan. Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rangbaranglikka, boy o‘simlik va hayvonot dunyosiga, qimmatbaho yerosti boyliklariga ega bo‘lgan. Yarim orolda sersuv Hind va Gang kabi daryolar mavjud. Mil. avv. V mingyillikning oxiri - IV mingyillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan. IV mingyillik o‘rtalariga kelib bu joyda o‘ziga xos eng qadimgi hind madaniyati vujudga kelgan. Dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida qishloq va shaharlar, davlatlar paydo bo‘lgan. Bu davrning katta shaharlari – Mohinjo-Daro va Xarappa shaharlaridir. Mohinjo-Daro hozirda Pokiston hududida joylashgan bo‘lib, shaharning maydoni 270 gektardan iborat. Bu yerdan arxeologlar ko‘chalar, pishiq va xom g‘ishtdan qurilgan turar-joylar, 45 saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini topishgan. Shaharda pishiq g‘ishtdan qurilgan suv tarmog‘i va kanalizatsiya ham bo‘lgan. Badavlat kishilarning uylari, shuningdek, ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib pishiq g‘ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan. Xarappa shahridan esa arxeologlar 500 ga yaqin yodgorliklar topishgan. Shahar qurilishi Mohinjo-Daro bilan deyarli bir xil. Shaharda me’morchilik, to‘qimachilik, kulolchilik, toshtaroshlik, zargarlik, qurolsozlik ancha rivoj topgan. Xarappaliklar o‘zlarining iyeroglif yozuvlariga ham ega bo‘lgan. Hindlar dunyoda birinchi bo‘lib paxtadan mato to‘qib, kiyimlar tikkanlar, chunki shahardan kiyim tikish, qurolsozlik ustaxona qoldiqlari topilgan. Xarappa suv yo‘li va quruqlik orqali shumerlar bilan savdo aloqalari olib borgan ilk quldorlik davlati edi. Hindlar o‘zlarining qadimiy yozuvlariga ega bo‘lganlar. Topilgan yozuv namunalari 400 piktogramma (rasmli yozuv)dan va bo‘g‘inli belgilardan iborat. Ularning tili hind-yevropa tillaridan biri sanskritning qadimgi shakliga mansub. Miloddan avvalgi XV asrda ariylar shimoldan kelib kirganlar va bu yerning tub aholisi dravidlarni janubga quvganlar. Hindiston aholisning tili asli dravid tilidir. Hind tillari guruhiga kiruvchi tillarning to‘rtdan uch qismi ariylarning sanskrit tiliga qarindoshdir. Ularda astronomiya va matematika ham ancha rivoj topgan. Hindlar quyosh va suv soatlaridan foydalanganlar, o‘zlarining taqvimlarini tuzganlar. Xalq og‘zaki ijodining yuksak namunasi – Vedalar, gimnlar, qo‘shiqlar, afsunkor va diniy duolardan iborat to‘plam tuzilgan. Vedalarda hayot va o‘lim masalalari bo‘yicha fikr yuritiladi. Bu ta’limotga ko‘ra jon doimo bo‘ladi va u kishi vafotidan keyin boshqa tanaga o‘tadi. Hindlarning Veda ta’limoti inson mutlaq jon bilan qo‘shilishi, o‘z jonini boshqara olmasligi, bu juda qiyin bo‘lishiga qaramay uning mumkinligi to‘g‘risida fikr-mushohada yuritiladi. Ana shu g’oya asosida yoga ta’limoti kelib chiqgan. Vedalarda qadimgi Hindiston aholisining Varnalarga (kastalarga) bo‘linishi haqida ham ma’lumot bor. Veda ta’limoti asosida qadimgi diniy e’tiqod, Braxmanizm paydo bo‘lgan. Braxmanizm qadimgi diniy e’tiqodlardan biri bo‘lib, mil. avv. IX-VIII asrlarda vujudga kelgan. Din hindlar o‘rtasida vujudga kelgan tengsizlikni mustahkamlagan. Hind qohinlari go‘yo asosiy xudo Braxma tomonidan joriy qilingan qoidalar to‘plamini tuzib chiqqanlar. Xudo Braxma olamni va odamni yaratgan deb hisoblagan. Hind ruhoniylari braxmanlar deb atalganlar. Braxma odamlarni toifalarga bo‘lgan, ularning mashg‘ulotlari, huquq va burchlarini belgilab bergan. Har bir toifaning mavqei uning kelib chiqishi bilan belgilangan. Braxmanlarning ta’kidlashicha, xudo odamlarni o‘z tanasining turli qismlaridan yaratgan. Faqat braxman (qohin) xudo nomidan gapira olishi mumkin edi. Braxma o‘z og‘zidan braxmanlarni yaratgan; qo‘llaridan kshatrilarni – jangchi (bosh jangchi – podsho) rojalarni; sonlaridan vayshoqlar – dehqonlar, savdogarlar va hunarmandlarni; loyga belangan oyoqlaridan – shudralar yoki xizmatkorlarni yaratgan. Shulardan keyin esa eng past toifa – hazar qilinadiganlar yaralgan. Shunday qilib, braxmanlar ta’limotiga ko‘ra, xudo odamlarni turli toifalarga – kastalarga bo‘lgan, odam qaysi toifada tug‘ilgan bo‘lsa, umr bo‘yi o‘sha toifada bo‘ladi, deb hisoblangan.Toifalarni aralashib ketishiga yo‘l qo‘yilmagan. Braxmanizmda oliy uchta xudo bor – Braxma (4 qiyofada, 4 qo‘lli, oqqush ustida o‘tirgan); Vishnu va Shiva. Braxmanlar o‘zlari bajaradigan murakkab marosimlar va kundalik turmushning qoidalarini ishlab chiqganlar, bu qoidalarni buzganlarni o‘limdan keyin qattiq jazo kutadi deb ishontirganlar. Marhumning ruhi yangi tug‘ilgan go‘dakka o‘tadi, biroq agar odam tirik vaqtida qoidalarni bajarmagan bo‘lsa, u holda ruh hazar qilinadigan odamning yoki hayvonning tanasida qayta paydo bo‘larmish, qoidalarni bajarganlar esa – oliy toifa odamga qayta aylanarmish. Lekin bu dinga qarshi yangi din buddizm paydo bo‘ladi. Bu din e’tiqodchilar jamoasiga kiradigan kishining nasl-nasabi bilan mutlaqo qiziqmagan. Budda diniy- falsafiy ta’limotiga mil. avv. VII-VI asrlarda yashagan shahzoda Sidxartxa Gautama asos solgan deyiladi. Bu ta’limot unga berilgan Budda («ma’rifatparvar») laqabi bilan atalgan. Budda so‘zi sanskritcha oliy bilimlarni egallagan, haqiqatga erishgan ma’nosini beradi. U o‘zining oliy martabasidan kechib elma-el kezgani jo‘nagan, so‘ngra va’zguy bo‘lib ketgan. Yangi din hamma odamlarni tenglashtirgan. Budda – yaratuvchi emas, balki yo‘l ko‘rsatuvchi, lekin u yakka emas, buddalarning soni mingdan ortiq bo‘lgan deyiladi. Hamma xudolar – yovuz va yaxshilarga bo‘lingan. Buddizm markazida «4 olijanob haqiqat» haqidagi ta’limot: azob-o‘qubat, uning sababi, azob-uqubatdan xalos bo‘lish holati va bu holatga erishish yo‘li yotadi. Hayot, tug‘ilish, kasallik, muhabbat, o‘lim – bu azob-uqubat. Azob-uqubatdan xalos bo‘lish uchun odam o‘z xohishlarini tiyishi lozim. Azob-uqubatdan xalos bo‘lish yo’li (nirvana) shaxsning tashqi dunyo bilan bog‘lanmaslik holati deb tushunilgan. Unga birdan erishilmaydi, buning uchun yaxshilar jannatdan, yomonlar do‘zaxdan o‘tadilar. O‘zining azob-uqubatlariga har bir odam o‘zi aybdor. Buddizm ta’limoti asosida boshqa odamlarga nisbatan yaxshi insoniy munosabatda bo‘lish, tirik mavjudodga nisbatan zo‘ravonlik ishlatmaslik, ayniqsa, o‘ldirishni man etish g‘oyasi yotadi. Demak, inson axloqida gumanizm asosiy o‘rin tutadi. Mil. avv. III asrda podsho Ashoka tomonidan Budda dinini qabul qilinishi bilan u davlat diniga aylanadi. Buddizm dinining nodir bir tomoni – bu boshqa dinlarga nisbatan murosa qilishidir. Eramizning I asrida Buddizm Markaziy Osiyo orqali Xitoyga, Xitoydan Koreya, Yaponiya, Mo‘g‘uliston va Tibetga tarqaladi. Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan boshqa mamlakatlardagi kabi Hindistonda ham astronomiya va matematika ravnaq topgan. Bu yerda o‘ziga xos quyosh kalendari barpo qilingan: bir yil 360 kundan iborat bo‘lib, har besh yilda bir marta kabisa oy qo‘shilgan. Milodiy V-VI asrlarda Hindistonda yerning sharsimon ekanligini va yerning o‘ziga tortishish qonuni mavjudligini, o‘z o‘qi atrofida aylanishini juda yaxshi bilganlar. Hind vodiysida hisobning o‘nli tizimi tarkib topgan. Keyinchalik hindlar nolni bildiradigan belgini ishlatganlar. Hozir arabcha raqamlar deb yuritiladigan raqamlar aslida qadimgi hindlar tomonidan ixtiro qilingan bo‘lib, keyin bu raqamlar arablarga o‘tgan (yevropaliklar bu raqamlarni arablardan bilib olganlar). Bu yangilikni dunyoga ommalashtirgan siymo bu buyuk vatandoshimiz al-Xorazmiydir. Hozir deyarli butun dunyo hindlar hisobidan foydalanmoqda. Tabobat olamida hind tabiblari kasallikni aniqlash va uni davolashda katta yutuqlarga erishganlar. Davolashda ishlatiladigan dori-darmonlar 1000 ga yaqin bo‘lib, silash-uqalash, vanna qilish, jarrohlik usullaridan keng foydalanganlar. Tabiblar kasalliklarni muayyan tizimga solishga uringanlar. Hind kimyogarlari bo‘yoq va turli kimyoviy moddalarni kashf etganlar. Qadimgi hind kimyogarlari sulfat, xlorid va azot kislotasini ishlatishni bilganlar. Hindistonda juda ko‘p til va shevalar bo‘lishi filologiya sohasida tadqiqotlar olib borilishini talab qilgan. Masalan, braxman olim Panini (mil. av. V-IV asrlar) «tozalangan» tilning, ya’ni adabiy (sanskrit) tilning gramatikasini tuzgan. Qadimgi hind adabiyoti haqida «Maxabxarata», «Ramayana» dostonlaridan tasavvurga ega bo‘lishimiz mumkin. Qadimgi afsonalar to‘plangan, hindlar ularda insonning eng yaxshi fazilatlari to‘g‘risida o‘z tasavvurlarini ifodalagan. «Qo‘shinning to‘rt turi» deb atalgan hindlarning mashhur o‘yini – shaxmatda hind armiyasining tarkibi va jangavor tuzilishi o‘z ifodasini topgan edi. (Taxta ustida birinchi qatorda markazda shoh va uning maslahatchisi – farzin, ularning yonida fillar, otliq askarlar, chetda aravachalar (ruhlar), ularning oldida ikkinchi qatorda esa suyakdan yasalgan piyodalar saf tortib turadi). Me’morchilikda ham katta yutuqlarga erishilgan. Hind ustalari g‘isht va boshqa buyumlardan ajoyib imoratlar, saroylar qurganlar. Mil. avv. II – milodiy VII asrlarda Bombey yaqinida tog‘ni o‘yib, 29 ta budda ibodatxonasi, ya’ni Ajanta majmuasi bunyod etilgan. Bu majmua dunyo madaniyatida arxitektura, haykaltaroshlik va tasviriy san’atning o‘ziga xos sintezi hisoblanadi. Mil. avv. 950 – milodiy 1050-yillar davomida Chandellas sulolasi davrida qurilgan Vxodjuraxo – ertaksifat sevgi bayrami ibodatxonasi o‘zining ajabtovur ko‘rinishi jihatidan qovunga o‘xshaydi. Hindlar o‘sha davrdayoq haykaltaroshlik sohasida o‘zining nozik did, ulug‘vorlik va insonparvarlikni tarannum etuvchi, kishini hayratga soluvchi asarlarni yaratganlar. Bularga xudo Vishna (Krishna) va Shiva timsolidagi haykallarni ko‘rsatish mumkin. Gumbazli binolar va o‘ziga xos g‘or-ibodatxonalari qadimgi hindlarning ajoyib arxitektura va san’at yodgorliklaridir (Ajanta g‘or- ibodatxonasi – freskalar bilan bezalgan). Shunday qilib, qadimgi Hindiston madaniyati jahon sivilizatsiyasining qadimgi beshiklaridan biri sifatida shuhrat topib, jahon madaniyati rivojiga o‘z samarali ta’sirini ko‘rsata olgan. Hind madaniyati Markaziy va Sharqiy Osiyo mamlakatlariga asosan buddizmning yoyilishi bilan katta ta’sir ko‘rsatgan. Qadimgi Xitoy madaniyati Xitoy – sivilizatsiya ilk bor paydo bo‘lgan to‘rt mamlakatning biri bo‘lib, qadimgi Misr, Bobil va Hindiston qatorida turadi. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda, mamlakatda besh mingta tarixiy va madaniy yodgorliklar mavjud. Xitoy O‘rta dengiz mamlakatlaridan cho‘llar va tog‘ tizmalari bilan ajralib turadi, buning oqibatida aloqalar juda sekinlik bilan rivojlana bordi. Natijada Xitoy madaniyati ko‘p jihatdan o‘zining alohidaligini saqlab qolgan edi. Xitoy sivilizatsiyasi mil. avv. III ming yillik oxirida shakllandi. Qadimgi Xitoyda ko‘hna Messopotamiya va Misr singari qadimiy o‘ziga xos madaniyat yaratilgan. Xitoy madaniyatidan qolgan eng noyob yodgorlik — alifbodir. Xitoy yozuvi “iyeroglif” deb ataladigan belgilardan iborat bo‘lib, 50 ming belgidan, ya’ni iyerogliflardan iborat. “Iyeroglif” termini yunoncha bo‘lib, “toshga o‘yib yozilgan muqaddas belgi” degan ma’noni bildiradi. Bundan tashqari, 1958 yilda xitoy tilining lotinlashgan alifbosi ham qabul qilingan. Xitoy iyeroglif yozuvi mil. avv. II ming yillikda Shan sulolasi davrida tarkib topgan. Xitoylarning yozuv an’anasida uzilish bo‘lmagan. Asrlar o‘tib bu yozuv murakkablashib borgan. Milodning I asriga kelib bu iyerogliflar hozirgi yozuv ko‘rinishiga ega bo‘ldi. Qadimgi Xitoy yozuvi asosida keyinchalik Koreya, Vyetnam va Yapon yozuvlari paydo bo‘ldi. Har bir iyeroglif butun bir so‘zni anglatgan. Xitoy yozuvida bir necha o‘n ming belgi-ieroglif bor. Savod o‘rgatish ko‘p yillar davom etar, faqat amaldor va boylarning farzandlarigina xat-savod chiqarish imkoniga ega edilar. Dastlab bambuk poyasidan qilingan taxtachalarga, keyin shoyi matoga, keyinchalik (eramiz boshlarida) qog‘ozga yozishgan. Qog‘oz matodan, daraxt po‘stlog‘i va bambukdan qilingan (Say Lun ixtiro qilgan). Matnlar o‘ngdan chapga, yuqoridan pastga qarab ustunlar tarzida yozilgan. Qog‘oz yog‘och, bambuk va shoyiga qaraganda arzon bo‘lib, u yozish va saqlash uchun qulay hisoblangan. Qog‘ozning ixtiro qilinishi maorif, fan, madaniyatning rivojlanishi va davlat ishlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Xitoy ajoyibotlaridan biri, bu ipakning kashf etilishi va “Buyuk ipak yo‘li”ga asos solinishidir. Imperator rafiqasi Si-Lingchi tomonidan mil. avv. 2600 yilda ipakning kashf etilishi va mil. avv. 128 yilda Xitoy sayyohi-diplomati Chjan-Szyan tomonidan Buyuk ipak yo‘liga asos solinishi katta tarixiy o‘zgarishlarga olib keldi. Buyuk ipak yo‘li birgina savdo-sotiq bilan cheklanibgina qolmay, u ayni paytda diplomatiya, diniy va ma’naviy qadriyatlarni tarqalish yo‘li ham edi. U Sharq va G‘arb sivilizatsiyasini bog‘lovchi yo‘l bo‘lib, unda Markaziy Osiyo xalqlari vositachilik rolini o‘ynaganlar. Chjou davrida Xitoyda metall tangalar (dunyoda birinchi marta) muomalaga chiqarildi. Milodiy 700 yilda Xitoyda birinchi marta qog‘oz pul muomalaga chiqarilgan. Dengizlarda suzish uchun kompas ixtiro qilingan (uning strelkasi Shimolni emas, Janubni ko‘rsatgan). Dunyoda birinchi bo‘lib, Xitoyda porox ixtiro qilingan bo‘lib, undan bayramlardagi mushakbozlikda foydalanilgan. Artilleriya, miltiq, arbalet-miltiqlar ham dastlab Xitoyda yaratilgan. Xitoy adabiyotida diniy an’analar keng o‘rin olgan. Agar badiiy madaniyat Bobil, Misr, Hindistonda dinga tobelik xususiyatiga ega bo‘lgan bo‘lsa, Xitoyda badiiy asarlar ko‘proq dunyoviy yo‘nalishga ega bo‘lgan. Masalan, Konfutsiy ta’limotiga ko‘ra «Shi szin»ga («Qo‘shiqlar kitobi»ga) madhiyalar, xulq va urf- odatlar masalalari kiritilgan. She’riyatda va tasviriy san’atda tabiat go‘zalligi har bir kishiga tushunarli tarzda hayotiy, zavq beruvchi tarzda tasvirlangan. Haykaltaroshlar dimog‘dor amaldor, laganbardor xizmatchi va holdan toygan qullarning og‘ir mehnatini mahorat bilan aks ettirganlar. Mil. avv. I ming yillikda har xil falsafiy oqimlar paydo bo‘lgan. Ularning eng e’tiborlisi konfutsiylikdir, unga mil. avv. VI asrda Konfutsiy (Kun fu-szi 551-479) asos solgan. Uning ta’limotida qadimgi urf-odatlar va ularga to‘la rioya qilish muhim o‘rin tutadi. Hammaning ularga amal qilishi jamiyatni halokatdan qutqarib, uni gullab-yashnashiga olib keladi, deb uqtiriladi. Davlat to‘g‘risidagi ta’limotda «… agar podsho haqiqiy podsho o‘rnida bo‘lsa, fuqarolar – fuqaro o‘rnida, ota – ota, ona – ona o‘rnida, bola – bola o‘rnida bo‘lsagina davlat gullab-yashnaydi» deyiladi. Agar davlat o‘z nomiga munosib bo‘lsa, unda yetarlicha oziq-ovqat, yetarlicha qo‘shinlar bo‘lishi va unga ishonch bo‘lishi zarurligi ko‘rsatiladi. Konfutsiylik ta’limoticha insonparvarlik, odob, yuksak fazilat tufayli jamiyat rivoj topadi, adolat tantana qiladi. Burchni ado etish tufayli inson kamolotga erishadi. Uning negizida quyidagi hayotiy tamoyillar yotadi: «Sen o‘zing nimaga erishishni istasang, unga boshqalarning ham erishishiga ko‘maklash», «Sen nimani orzu qilmasang, uni boshqalarga ham ravo ko‘rma». Konfutsiy ta’limoti aristokratiyaning vorislik manfaatini ifodalagan (xo‘jayin – xo‘jayin bo‘lish kerak). Kichiklarning kattalarga, xalqning hukmdorlarga bo‘ysunishi abadiy va buzilmas qonundir, deb hisoblangan. Konfutsiylik hukmdor hokimiyatini muqaddas, osmon (xudo) tomonidan hadya etilgan deb, insonlarni oliy («olijanob kishilar») va quyi tabaqalar («mayda odamchalar»)ga bo‘lishni esa adolatning umumiy qonuni, deb e’lon qiladi. Konfutsiy ta’limoti Xitoyda va uning tashqarisida hozirgacha ham mashhurdir. Xitoyning Syuyfu shahrida dunyoga mashhur «Konfutsiy yodgorlik majmui» bunyod etilgan. Konfutsiy oqimiga boshqa oqim - daosizm raqobatda bo‘lgan. Unga Konfutsiy zamondoshi Lao-szi (mil. av. VI-V asrlar) asos solgan bo‘lib, uning taxallusi «Dono qariya» bo‘lgan. Daosizm ta’limotining markazida tabiat, koinot, inson turadi. Dao – ko‘rinishlarga ega bo‘lmagan tanasiz, absolyut kuch. Dao hamma narsani, shu jumladan dunyoni yaratgan. Dao bo‘yicha dunyo doim harakatda, o‘zgarishda va rivojlanishda bo‘ladi. Daosizm «Dao»ga rioya qilish insonga «O‘z tabiatini butunlikda saqlab qolishga» imkon beradi, deb da’vat etadi. Daosizm ta’limoti, Dao – xitoycha aql bilan bilib bo‘lmaydigan hayotiy butunlik, «qonun», «yo‘l» ma’nosini bildiradi. Daosizm ta’limotiga ko‘ra, jami mavjudot materiya zarralaridan paydo bo‘lib, birovning ongli irodasidan qat’iy nazar, ma’lum bir qonun asosida rivojlanadi. Jahondagi o‘zgarishlar narsa va jonli mavjudotlarning azalgi o‘z ziddiga aylanish qonuniga bo‘ysunadigan muayyan xususiyatlari tufayli sodir bo‘ladi. Har bir torayadigan narsa kengayadi va har bir bo‘shashadigan narsa mahkamlashadi. Daosizm tarafdorlari hukmdorlar zo‘ravonligini tanqid qilganlar, lekin kurashga chaqirmaganlar, harakatsizlikni ilgari surganlar (tabiiy belgilab qo‘yilgan taraqqiyot yo‘li, taqdirga ishonish bilan bog‘liq). Milodiy I asrda Xitoyda buddizm ham tarqalgan. Xitoyda astronomiya va matematika yaxshi rivojlangan. Ular aniq kalendar ishlab chiqishgan (bu kalendarga muvofiq 1 yil 365,25 kunni tashkil etgan). Qadimgi Xitoy astronomlari olamni ulkan bir tuxum shaklida tasavvur qilganlar. Yer – tuxum sarig‘i, osmon – tuxum po‘chog‘i. Osmonga yulduzlar osib quyilgan va u yer atrofida aylanadi, deb tushuntirganlar. Farmakologiya, agronomiya va boshqalarga oid ilmiy asarlar yozilgan. Masalan, ipak qurtlarini boqish va sholi yetishtirish, choy barglarini parvarish qilish va bemorlarga dori sifatida berish haqida ma’lumotlar berilgan. Qadimgi Xitoy tabiblari kasallik va jarohatlarni davolashda uqalash, igna sanchib davolashdan, o‘simlik va hayvonlar a’zolaridan tayyorlanadigan dorilardan, xususan jenshen, kiyik shoxidan olinadigan panti, choy va boshqa dori-darmonlardan keng foydalanganlar. O‘sha davrdayoq Xitoy tibbiyotida mingdan ortiq dorilar bo‘lgan. Qadimgi Xitoy tabiblari ichida Va Shu Xe, Ban Sio va Xua Tu lar mashhur bo‘lgan. Van Shu tibbiyotga oid «Ney-Szin» («Odam tabiati va hayoti»), Ban Sio esa «Qiyinchilik haqida kitob» kabi asarlar yozganlar. «Tog‘lar va dengizlar to‘g‘risida» kitobida Xitoy va unga qo‘shni bo‘lgan mamlakatlar haqida ko‘pgina aniq va foydali ma’lumotlar berilgan. Qadimgi Xitoyda adabiyot ham ancha rivoj topgan. Avvalo, xalq og‘zaki ijodi, keyinchalik yozuvning kelib chiqishi bilan yozma adabiyot ham rivojlangan. Jumladan, xalq qo‘shiqlari asosida «Shi-szin» to‘plami, tarixiy, falsafiy «Chun-syu» (Bahor va kuz) kitoblari diqqatga sazovor. Xitoyda o‘z tarixchilari ham bo‘lgan. Masalan, qadimgi Xitoy tarixchilari ichida mil. avv. 145-90-yillarda yashagan Sima Szyan mashhur edi, u 30 bobdan iborat «Tarixiy xotiralar» asarida Xitoy tarixini birinchilardan bo‘lib yoritgan va sulolaviy davrlarga bo‘lgan. Sima Szyan butun Xitoyni aylanib chiqib, yozma manbalar to‘plab, uzoq o‘tmishdan boshlangan Xitoy tarixini yozgan. Unda Xitoyning eng qadimgi davridan II asrgacha bo‘lgan tarixi yoritilgan. Milodning 32- 92 yillarida yashagan Ban Gu o‘zining «Xan podsholigi tarixi» asarini yozgan. Qadimgi Xitoy tasviriy san’atining bir qancha original xislatlari bo‘lgan. Qadimgi Xitoydagi binolar yog‘ochdan ishlangan bo‘lib, ular bizning davrimizgacha saqlanib qolmagan. Lekin sopoldan ishlangan modellar boylarning hashamatli, ko‘p qavatli inshootlarini, kambag‘allarning nochor kulbasini ko‘rsatadi. Toshga o‘yib ishlangan bo‘rtma rasmlar aholini sinflarga bo‘linishini yanada yaqqolroq ko‘rsatib beradi (tuz konlarida ishlaydigan qullar ozg‘in ko‘rsatilgan, «Saroyda ziyofat» rasmida esa semiz xo‘jayinlar, xizmatkorlarni xushomadgo‘ylik bilan xizmat qilishi tasvirlangan). Bo‘rtma rasmlar qabr toshlariga ham ishlangan va ko‘proq ishlab chiqarish mavzusida yasalgan. Turli davrlarga oid xitoy badiiy hunar buyumlari (metalldan, terrakota – sopol va boshqalardan yasalgan buyumlar)ning ko‘pchiligi yaxshi saqlangan. Miloddan oldingi uchinchi ming yillikda xitoyliklar qizil, oq, safsar rangli sopol buyumlar ishlab chiqarganlar. Sopollarga to‘rtburchak, to‘lqinsimon shakllar solganlar. Qadimgi Xitoyning kulolchilik mahsulotlari, ayniqsa, chinni buyumlari hozirgacha o‘zining nafisligi, betakrorligi, pishiqligi bilan ajralib turadi. Ularda ishlatilgan rang, tanlangan manzaraning go‘zalligi kishini lol qoldiradi. Qadimgi Xitoy ajoyibotlaridan yana biri – bu Buyuk Xitoy devoridir. Uning qurilishi mil. avv. IV asrda boshlanib, bir necha asrlar davomida shimoldagi Xunn qabilalarining hujumlaridan saqlanish va savdo-sotiq ishlarini ko‘zlab qurilgan. Devor Leodun qo‘ltig‘i qirg‘og‘idagi Shayxayguan shahridan boshlanib, g‘arbda Dunxuan qal’asigacha davom etgan. Devorning umumiy uzunligi 5000-6000 km, uning balandligi joyiga qarab 6-10 metr, qalinligi 5,5-7 metr bo‘lib, soqchilar uchun har 100-200 metrda mustahkam baland burj va minoralar qurilgan. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, qadimgi Xitoy madaniyatining muvaffaqiyatlari g‘arb dunyosiga kechroq kirib kelgan bo‘lsa-da, o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Masalan, xitoy ipagi va qog‘ozi g’arb dunyosiga o‘rta asrlarda kirib kelgan va Misr papirusini xitoy qog‘ozi siqib chiqargan. Boshqa ixtirolar (kompas, o‘q-dori, seysmograf) g‘arbda yangidan mustaqil ravishda ixtiro qilingan va Sharqiy Osiyoga ham kirib borgan. Sharq mamlakatlari ko‘p jihatdan bir-birlaridan farq qilsalarda, lekin ularning taraqqiyotida ko‘pincha umumiy o‘xshashliklar ham bor. Sharq mamlakatlari quldorlik jamiyatiga uzoq va asta-sekinlik bilan o‘tganlar, antik dunyo bu jamiyatga keyinroq va tez sur’atlar bilan o‘tgan. Sharq madaniyatining g‘arb dunyosiga ko‘rsatgan ta’siri katta tarixiy rol o‘ynagan, ammo keyinchalik antik dunyo madaniyati ko‘p jihatdan undan o‘tib ketgan va o‘z navbatida, sharqga ta’sir ko‘rsatgan. 2.3. Qadimgi Yunon sivilizatsiyasining shakllanish va rivojlanish bosqichlari Antik davr madaniyati – jahon sivilizatsiyasining beshigi bo‘lib, bu davrda falsafa, madaniyat fan sifatida shakllandi. O‘sha davr yunonlarining turmush tarzi, fikrlashi, ma’naviyati hozirgacha ham insonlarni hayratga solib keladi. Antik Yevropa madaniyatining shakllanishiga Messopotamiya va Misr madaniyatining, ayniqsa, arifmetika, astronomiya, mifologiya va teologiya sohalarida erishilgan dastlabki muhim yutuqlarining ahamiyati katta bo‘ldi. Qadimgi Yunon madaniyati mil. avv. XXVIII asrdan II asrgacha (mil. avv.) davom etdi. Yunonlar o‘zlarining vatanini Ellada deb ataganlar. Qadimgi Yunon madaniyatining eng yuqori darajaga ko‘tarilgan davri mil. avv. V-IV asrlarga to‘g‘ri keladi. Qadimgi Yunon madaniyati jahon madaniyati tarixida favqulodda hodisa sifatida o‘zini namoyon etdi. Qadimgi Gretsiya madaniyati gullab-yashnagan davrdan bizni 2,5 ming yildan ortiq vaqt ajratib turadi. Dunyoda ko‘p narsa o‘zgardi. Lekin antik davr madaniyatining kuchi va shuhrati so‘nmadi. Antik madaniyat haykaltaroshlar, rassomlar, me’morlar uchun abadiy maktab bo‘lib kelmoqda. Agar kartaga nazar tashlasak, bu Yevropa madaniyatining o‘chog‘i bo‘lgan Qadimgi Gretsiya qanchalik kichik bo‘lganligini ko‘ramiz. U Bolqon yarim orolining janubiy qismi, Egey dengizining orollari va Kichik Osiyoning g‘arbiy sohillarida joylashgan. Mana shu kichik hududda buyuk ma’naviy madaniyat dunyoga kelib, gullab-yashnadi va hozirgacha dunyoni lol qoldirib kelmoqda. Ayrim olimlar buni «grek mo‘jizasi» deb ataganlari bejiz emas. Lekin bu «mo‘jiza» o‘z- o‘zidan paydo bo‘lgani yo‘q. Uning tarixi uzoq davrlardan boshlanadi. Yunonlarning turmush tarzi haqiqat, go‘zallik, mehribonlik, meyor kabi tushunchalar uyg‘unligi bilan belgilangan. Ular uchun tabiat go‘zalligi va uning inson go‘zalligi bilan uyg‘unligi haqidagi tushuncha muhim ahamiyatga ega edi. Qadimgi yunonlar uchun meyor tushunchasi muhim amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan. Qadimgi Yunon madaniyati beshta davrga bo‘linadi: 1) Krit-miken yoki Egey madaniyati (mil. avv. 2800-1100-yillar); 2) Gomer davri madaniyati (mil. avv. XI-IX asrlar); 3) Arxaik davr madaniyati (mil. avv. VIII-VI asrlar); 4) Klassik (yuqori darajadagi) davr madaniyati (mil. avv. V-IV asrlar); 5) Ellinizm davri madaniyati (mil. avv. 323-146-yillar). XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida arxeologlar Gretsiya va Krit orollarida arxeologik qazishmalar o‘tkazib, qadimgi grek afsonalarining ertak qatlamlari zamiridan haqiqiy tarixining ko‘plab durdonalarini topdilar va hozir ham topmoqdalar. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarda Krit, keyinchalik Mikena shahri Egey madaniyatining markazi bo‘lgan. Shuning uchun ham bu dastlabki antik madaniyat Krit-miken yoki Egey madaniyati deb ataladi. Bu madaniyatning izlarini dastlab XIX asrning 80-yillarida arxeolog Genrix Shliman topgan. Uning vafotidan so‘ng ingliz olimi Artur Evans uning ishini davom ettirdi. U Knossda (Kritning qadimiy shahri) o‘tkazilgan arxeologik qazishmalar vaqtida Knoss saroyining qoldiqlarini topdi. Bu yerda loydan yasalgan va ustida noma’lum yozuvlar yozilgan lavhalar topildi. Keyinchalik bu yozuvlar Mikena, Tirinf va boshqa joylarda ham topilgan. Taxtachalarda dehqonlarning ro‘yxati bo‘lib, ularda dehqonlardan olinadigan soliqlar, cho‘rilarning (u zamonda erkak qullar oz edi), chorva mollarining ro‘yxati va boshqa yozuvlar bor edi. Ro‘yxatlarda ho‘kizlar va otlar nomlari bilan atalgan cho‘rilarning bolalari bilan birgalikda soni ko‘rsatilgan. Eng qadimgi grek tilini odatda axaye tili deb ataydilar. Pilos shahri yonida (Gretsiyaning janubi-g‘arbiy qismida) olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida saroy qoldiqlari va «chiziqli» xat bilan yozilgan miken yozuvlarining katta arxivi topilgan. Mil. avv. III ming yillikda rivojlangan bronza asriga o‘tish yuz bergan. Xuddi shu vaqtda oltin va emaldan yasalgan mashhur krit zargarlik buyumlari paydo bo‘ladi. Kamaros g‘oridan topilgan idishlar, ayniqsa ko‘rkam. Krit kulol- haykaltaroshlari yupqa hasham idishlardan tashqari, pishiq loydan ma’bud va ma’budalarning, odamlar va hayvonlarning haykalchalarini yasaganlar. Toshdan va Afrikadan keltirilgan fil suyagidan o‘yma muhrlar yasalgan. Badiiy hunarmandlik buyumlari bilan bir qatorda ko‘p miqdorda sopol idishlar va boshqa xo‘jalik buyumlari ham yasalgan. Taxminan mil. avv. 2000 yilda Knossda o‘lkan saroy qurilgan (u mil. avv. XVI asrgacha mavjud bo‘lgan). Knoss saroyi «Labirint» nomi bilan tarixga kirgan bo‘lib, uning birinchi qavatigina saqlanib qolgan. U 300 xonadan iborat, bir gektardan ko‘proq yerni egallagan. Saroyda suv o‘tkazuvchi moslama (vodoprovod), kanalizatsiya va vannalar, hunarmandchilik ustaxonalari bo‘lgan. Bu saroy binolari butun bir majmuadan iborat bo‘lib, ikki qavatli, ba’zilarning taxminicha, uch va hatto to‘rt qavatli qilib solingan. Pastki qavatlar xonalari yorug‘likni o‘tkazadigan quduqlar orqali yoritilgan. Markaziy to‘g‘ri burchakli zal – megaron ommaviy yig‘inlar o‘tkaziladigan joy bo‘lgan. Saroyning devorlari turli rasmlar bilan bezatilib, ularga o‘simliklarning, hayvonlarning, saroyda yashovchilarning hayotini tasvirlovchi manzaralar chizilgan. Saroyning maxfiy xonasidan ayol xudoning qo‘lida ilonni ushlab turgan haykalchasi topilgan. Saroyning devorlarida hozirgacha «Gullar teruvchi», «Qushni tutishga shaylanayotgan mushuk», «Ho‘kiz bilan o‘yin» kabi rasm manzaralari saqlanib qolgan. Minos hukmronlik qilgan davr Krit davlatining eng qudratli davri bo‘lgan. Shu bois Minos haqida grek afsonalari yaratilib, ba’zilari bizgacha yetib kelgan. Rasmlarda chizilgan odamlarning sochlariga munchoqlar taqilib, murakkab jimjimador turmak qilingan, serhasham zangori ko‘ylaklar kiygan, marjonlar taqqan hokimlar tasvirlangan. Akrobatchi ayollarning buqa bilan tasvirlangan rasmi biror bir diniy marosimga oid muqaddas harakat degan taxmin bor. «Odisseya» dostonida saqlanib qolgan xotiralarga ko‘ra Krit hukmdori Minos faqat podsho bo‘lib qolmasdan, shu bilan birga kohin va umuman, xudo nazar qilgan shaxs hisoblangan. Har 10 yilda u bosh ma’buda bilan diniy muloqotda bo‘lgan va undan yana 10 yil podsholik qilishga fotiha olgan. Kritning hokimlariga boshqa mahalliy hokimlarning xiroj to‘lab turganliklari va qaram bo‘lganliklari Minotavr haqida qadimgi afsonadan bizgacha yetib kelgan. Minotavr – yarmi odam, yarmi – buqa ko‘rinishida tasvirlangan. Minosning xotini Pasifayaning Poseydon tomonidan yuborilgan buqadan tuqqan o‘g‘li Minotavr tanasi odamga va boshi buqaga o‘xshagan, Knoss saroyining labirintida – chalkash-chulkash qilib qurilgan bino yo‘lagida turgan va har yili unga yem bo‘lish uchun 7 yigit va 7 qiz yuborilgan. Bu afsona eng qadimgi diniy e’tiqodni aks ettiradi (totemizm elementlari mavjud). Xalqini bu mahluqdan Afin qahramoni Tesey, Minosning qizi Ariadna yordamida ozod qilgan. Kritliklar katta ibodatxonalar qurmaganlar, balki kichik-kichik sajdagohlar va mehroblar qurish bilan cheklanganlar. Rasm va haykalchalarga qaraganda, kritliklarda eng katta xudo ayol (Buyuk ma’buda, Ona) bo‘lib, u tirik mavjudotlarga hayot baxsh etgan. Bu ma’buda ko‘pincha o‘g‘il-xudo bilan birga yoki qo‘lida ilon ushlab turgan shaklda ham tasvirlangan. Kritda erkak xudo ham juda mashhur bo‘lib, u ikki yoqlama bolta (labris) shaklidagi (ya’ni, uning osmonda ham, yerda ham hokimligini bildiruvchi) xudo tarzida tasvirlangan. Erkak xudo ham buqa qiyofasida tasavvur qilingan. Kritda diniy marosimlarni asosan ayollar ado etganlar. Grek afsonalari krit dinining greklarning keyinroq yuzaga kelgan diniga ta’siri borligidan dalolat beradi. Mil. avv. XVI asrda Krit madaniyati halok bo‘ladi. Taxminlar bo‘yicha kuchli zilzila, yoki Fera vulqoni uyg‘onishi yoxud Krit yaqinida yashagan axey qabilalarining hujumi sabab bo‘lgan deb ko‘rsatiladi. Krit madaniyatiga yaqin materikda Miken madaniyati rivojlandi. Bu madaniyatlar yaqin bo‘lsa-da, lekin ularning o‘ziga xos xususiyatlari bor. Miken va Tirinf saroylari mustahkam qal’a sifatida qurilgan. Ular katta tepaliklarda baland devorlar bilan aylantirib qurilgan. Devorlari katta-katta toshlardan qurilgan (eni 8 metrni tashkil etadi), qal’alar qurilishiga – qiyin hayot, urushlar (troyan urushi) sabab bo‘lgan. Shuning uchun saroylarda topilgan rasmlarda (freskalar) jang manzaralari tasvirlangan. Masalan, Tirinfda – ikki qizning jang arafasida uchib ketayotganligi, yovvoyi cho‘chqani ovlash tasvirlangan. Sopol idishlaridagi lavhalar antik davrda greklar topingan Poseydon, Germes, Dionis, Zevs, Gera va boshqa xudolar tasvirlangan. Greklar Zevs va boshqa asosiy xudolar Gretsiyaning eng baland Olimp tog‘ida yashaydilar, deb bilganlar, ularni Olimp xudolari deb ataganlar. Greklar Olimp tog‘idagi xudolar hayotini zodagonlar hayotiga o‘xshash, deb tasavvur qilganlar. «Olimp xudolari» odamlar va tabiatni boshqarishgan. Xudolar bir xil kishilarni badavlat, boshqalarni kambag‘al, yana boshqalarni qul qilib yaratgan, deb tasavvur qilganlar. Kimki xudolar tomonidan o‘rnatilgan tartibga qarshi bosh ko‘tarib chiqsa, u xudolarning g‘azab-nafratiga va qattiq jazosiga giriftor bo‘lar emish. Qudratli Zevs, momaqaldiroq va chaqmoq xudosi, xudolar va odamlar otasi, o‘zining oltin nayzalari – chaqmoqlar bilan halok qiladi, deb tasavvur qilganlar. Poseydon – dengiz xudosi (yerni tebratadi, kemalarni cho‘ktiradi), Gelios – quyosh xudosi (oppoq otlar qo‘shilgan oltin aravasida osmonga chiqqanida kunduz boshlanar emish), Apollon – yorug‘lik va san’at xudosi, Demetra – hosildorlik ma’budasi, Aid – yer osti hukmdori (uning oyoqlari oldida 3 boshli it o‘tirib yer osti saltanatiga hammani kiritib chiqarib yubormas ekan), Dionis – vinochilik xudosi, Gefest – temirchilar homiysi hisoblangan xudo, Germes – savdo-sotiq homiysi, Osmon ma’budasi va nikoh homiysi – Gesti, donishmandlik va urush ma’budasi – Afina, oy va ov ma’budasi – Artemida, go‘zallik va sevgi ma’budasi – Afrodita (dengiz ko‘pigidan paydo bo‘lgan) hisoblangan. Greklarning nazaricha, chakalakzorlarda driadalar, nimflar, echkioyoq satirlar yashagan, dengizda nayadalar va sirenalar – ayol boshli qushlar yashagan. Gretsiyada yarim xudo-qahramonlar e’zozlangan, ular odamlar va xudolar nikohidan kelib chiqqan – 12 marta jasorat ko‘rsatgan yarim xudo-qahramon Geraklni greklar alohida hurmatlagan (sher terisida tayoq bilan tasvirlangan, yovuzlikka qarshi kurashgan). Boshqa qadimgi xalqlarning dinida bo‘lgani kabi qadimgi greklarning dinida ham ularni qurshab turgan tabiat, ularning mashg‘ulotlari, quldorlik tuzumiga o‘tishlari aks etgan edi. Greklar mifologiyasida faqat xudolargina emas, yerdagi insonlar ham ulug‘langan. Bunga Sofoklning “Dunyoda buyuklar ko‘p, lekin tabiatda insondan boshqa kuchlisi yo‘q”, yoki Arximedning “Menga tayanch nuqtasini topib beringlar, men dunyoni ostin-ustun qilib tashlayman” degan iboralarini misol tariqasida keltirish mumkin. Qadimiy Gretsiya hayoti va afsonalari Gomer yaratgan «Iliada» va «Odisseya» dostonlarida yorqin bayon etilgan. Taxmin qilinishicha ular mil. avv. VIII asrda yaratilgan. Grek arxaik madaniyatida (mil. avv. VIII-VI asrlar) Krit-miken madaniyati bilan qo‘shni sharq mamlakatlari madaniyatining ta’siri bor. Undan tashqari, alohida shahar-davlatlar – polislarning vujudga kelishi ham madaniyatga ta’sir ko‘rsatgan. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarda din ancha rivoj topgan. U Qadimgi Gretsiyani turli shaharlarini birlashtirgan. Gretsiyada xudolarga atalgan maxsus bayramlar bo‘lgan. Lekin ular faqat diniy xarakterga ega bo‘lmagan, chunki jismoniy tarbiya musobaqalari hamda musiqa, qo‘shiq va shu kabilar bayramlarning eng muhim ajralmas qismi hisoblangan. Argosda (Peloponnesdagi shahar) Gera Argosiy sharafiga, Afinada ma’buda Afina sharafiga o‘tkaziladigan bayramlar mashhur bo‘lgan. Bayramlardan tashqari, greklarni umumgrek musobaqalari ham birlashtirgan. Peloponnesda Olimpiada o‘tgan olimp o‘yinlari, ayniqsa mashhur bo‘lgan. Bu o‘yin Zevs sharafiga o‘tkazilgan. (Olimpiada – Zevs ibodatxonasida katta Zevs haykali turgan). Olimp o‘yinlari 4 yilda bir marta o‘tkazilgan (birinchisi 776-yilda o‘tkazilgan). O‘yinlar vaqtida urushlar to‘xtatilgan, chunki grek dunyosining turli shaharlaridan ko‘p kishilar yig‘ilib kelgan. Musobaqalarda yugurish, sakrash, disk irg‘itish, aravachalarda ot choptirish va gimnastika mashqlari o‘tkazilgan. Bunga faqat erkaklar qatnashgan (spartalik qizlar ham). Mukofot oddiy – muqaddas zaytun daraxti barglaridan gulchambar berilgan va o‘zi, oilasi, shahri hurmat qilingan, haykallari yasalgan. Bu o‘yinlarda dramaturglar, shoirlar, ashulachilar va sozandalar ham musobaqalashganlar. G‘oliblar dafna gulchambarlari bilan mukofotlanganlar. Undan tashqari, Gretsiyada mil. avv. VIII-VI asrlarda materialistik falsafa paydo bo‘ladi (stixiyali yoki ibtidoiy materializm deb ham ataladi). Masalan, Miletda yashagan Fales (faylasuf, fizik, matematik) butun olamning asosi – suvdir, deb ta’lim bergan. Uning fikricha, barcha mavjudotning negizi – suv. Uning shogirdi Anaksimen birlamchi materiya – «apeyron»ni butun mavjudotning ibtidosidir, deb hisoblagan. Anaksimandir – olamning asosi – havo, efirdir deb hisoblagan. Geraklit olam olovdan kelib chiqqan, deb hisoblagan. «Olam-abadiy alangalanib va abadiy so‘nib turadigan olovdir». Geraklit (dialektikaning asoschisi) – yerda narsalar yo‘qdir, balki yuz berib turadigan jarayonlar bordir. «Hamma narsa oqib turadi, hamma narsa o‘zgarib turadi», «ayni bir daryoga ikki marta tushib bo‘lmaydi, chunki birinchi tushganingizda suvning bir zarralari oqadi, ikkinchi marta tushganingizda esa suvning boshqa zarralari oqib turadi», degan dialektik g‘oyani ilgari suradi. Bu falsafa katta qimmatga ega edi, unga ko‘ra olamning asosida – xudolarning yaratuvchanlik kuchi emas, balki birlamchi materiyaning rivoji yotadi, degan g‘oya ilgari suriladi. Bu materialistik falsafaga idealistik falsafa qarshi turar edi. Mil. avv. VI asrda yashagan Sitsiliyalik Pifagor (grek matematikasining asoschilaridan biri) olamning ibtidosini tabiat va uning hodisalari emas, balki g‘oyalar tashkil etadi, degan fikrni ilgari suradi. Greklar soddalashgan 24 harfdan iborat o‘zlarining alifbosini tuzganlar, bu alifbo keyinchalik slavyan alifbosiga asos solgan. Alifbo grek adabiyotining rivojida juda muhim qadam bo‘lgan edi. Insonni tarbiyalash uchun ikki yo‘nalish bo‘yicha ta’lim tizimi vujudga keltirilgan: a) «gimnastika»; va b) aqliy yo‘nalishdagi barcha madaniyat turlari, chunonchi, tabiiy fanlar, falsafa, notiqlikni o‘rganish. Ozod yunonlarning bolalari 7 yoshdan boshlab boshlang‘ich maktabga borganlar. Badavlat kishilarning bolalari esa 18 yoshgacha gimnaziyalarda o‘qishni davom ettirganlar. Bolalar maktablarda chiroyli yozishga, aniq va ravon so‘zlashga o‘rgatilgan. Ular Gomer, Gesiod va boshqa shoirlarning she’rlarini va dostonlarini yod olganlar. Yunonlar ashula aytish, raqsga tushish, lira sozini chalishni bilmaydiganlarni o‘qimishli deb hisoblamaganlar. Bolalar ulg‘aya borgan sari yugurish, kurashga tushish, sakrash, disk, nayza otish va qilich chopish bilan shug‘ullanganlar. Shu tariqa, ular vatan himoyachilari sifatida tayyorlangan. Yunonistonda ta’lim tizimining yutug‘i tufayli polisning erkin kishilari orasida savodsizlik yo‘q edi. Jamiyat qadriyatlari va axloqiy normalar shakllana boradi. Bunda vatanparvarlik va fuqarolik burchlari muhim o‘rin tutgan. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda grek lirikasi paydo bo‘ladi (lira - musiqa asbobidan olingan) va yuksak darajada rivojlangan. Shoirlar ozgina so‘zlarda kuchli his-tuyg‘ularni, qayg‘u va shodlikni tasvirlab ko‘rsatganlar. Grek lirikasining asoschisi Arxilox (Paros orolidan), Lesbos orolida mil. avv. VI asrda yashagan shoir Alkey va shoira Safo mashhur bo‘lgan. Spartalik shoir Tirtey vatanparvarlikni, urf- odatlarni va jasoratni tarannum etgan. Grek masali ham mashhurdir. Birinchi grek masalnavisi Ezop edi. Afsonalarga qaraganda u qul bo‘lgan va og‘ir hayot kechirgan. Ezop qisqa va o‘tkir syujetli masallarida kambag‘allar bilan boylarning kurashini ko‘rsatgan. Ana shu davrda grek tasviriy san’ati ham rivojlanadi. Dastlabki paytlarda grek arxitekturasi mukammal bo‘lmagan. Mil. avv. VIII- VII asrlarda grek ibodatxonasi 3 tomoni devor bilan to‘silgan va to‘rtinchi tomoni ochiq yog‘och imoratdan iborat edi. Mil. avv. VII asrda ba’zi ibodatxonalar g‘ishtdan, keyinchalik toshdan qurilgan. Keyinroq hamma tomondan ustunlar bilan o‘ralgan yangi shakldagi (doriycha order yoki uslubda – oddiy, bezaksiz qurilgan) ibodatxonalar qurila boshlanadi. Doriycha orderda ustunlar kaltaroq va tepasiga qarab torayib boradi, ioniycha orderda ustunlar to‘g‘ri, korinfcha orderda esa ustunlarni tepasiga barglar shakli solingan bo‘ladi. Doriycha uslubda Gera ibodatxonasi (Olimpiada mil. avv. VII asr), Apollon (Korinfda – VI asr) va Artemida (Efesda) ibodatxonalari qurilgan. Miloddan avvalgi VIII asrga kelib haykaltaroshlikda yog‘ochdan yasalgan xudolar haykallari paydo bo‘ladi. Dastlabkilari yog‘och haykallarga o‘xshagan (Samoslik Geraning haykali) mil. avv. VII asrning oxirlarida paydo bo‘lgan haykallar odamning qaddi-qomatiga o‘xshab ko‘rinadi. Erkaklar kiyimsiz, qizlar esa chiroyli qiyimlarda ishlangan. Ayrim vaqtda doriycha uslubda qurilgan binolarning – ustunlari qilib erkaklar haykali, ioniycha uslubda esa qizlar haykali ustun qilib ishlangan. Goy haykallari harakatda tasvirlangan. Masalan, qahramon Persey Meduzaning boshini qilich bilan chopayotganligi tasvirlangan. Ikkalasi ham jilmayib turibdi. Ayollar haykallari jilmaygan holda jingalak sochlari mahorat bilan ishlangan, lekin kiyimlarining jimjimalari juda diqqat bilan tasvirlangan. Marmardan yasalib, hattoki bo‘yalgan ham (Kora «675» - Afin Akropolidan). Ularning qo‘lida olma yoki gul bo‘lgan. Arxaik haykaltaroshlik namunalari harakatsiz bo‘lishiga qaramay, o‘zining so‘nmas go‘zalligiga ega bo‘lib, yuksak san’ati bilan kishini hayratda qoldiradi. Grek rassomchiligi namunalari bizgacha binolarning devorlariga, idishlarga solingan rasmlardan yetib kelgan. Rassomlar matematik proporsiyalar qidira boshlaganlar, bu uslub krit-miken rassomchiligidan ajralib turadi. Masalan, Dipilon nekropolidan (Afina) olingan tasvirda relyef «Kurashuvchi yigitlar»ni ko‘rsak, bu yerda 2 kurashuvchi yigitning oyoqlarini yozib boshlarini birlashtirib turishlari – uch burchakni eslatadi. Lekin shunga qaramasdan, ularning gavdalari tabiiy ishlangan. Idishlarda chizilgan rasmlar ko‘plab saqlanib qolgan. Sopol idishlar shakli turlicha bo‘lgan, lekin eng ko‘p ishlatiladigani – amfora (tuxumga o‘xshash tor og‘izli) bo‘lgan. Unga vino solingan. Idishlarda ko‘pincha har xil epizodlar tasvirlangan. Miloddan avvalgi VI asrda qora shakldagi vazalar yasalgan, ya’ni tabiiy qizg‘ish tusdagi vazalar ustiga qora lak bilan har xil rasmlar solingan. Ba’zan rasmlar boshdan oyoq «timdalab» chiqilgan va qizil, oq buyoqlar bilan bo‘yalgan. Faqat arxaik davrdagi rasmlar shunday usul bilan ishlanardi («Fransua vazasi » - 200 figura bir necha poyasda chizilgan; protoattik lutrofor; dipilon amforasi; eksekiy amforasi; yevfroniy vazasi kabilar). Miloddan avvalgi VI asrda Attikada ishlab chiqarilgan lak garchi undan oldingi V asrda yaratilgan lak bilan tenglasha olmasa-da, har holdabo’yoqlar bizning davrimizgacha o‘chmasdan saqlanib qolgan. Arxaik madaniyatda urug‘chilik tuzumi dunyoqarashi qoldiqlari tugab borishining, antik jamiyat qaror topishining, aristokratiya bilan demos o‘rtasidagi kurashning, antik quldorlik polisi qaror topishining alg‘ov-dalg‘ovli davri aks ettirilgan. Arxaik davr madaniyati qurgan poydevor ustida qadimgi grek klassik madaniyati mil. avv. V-IV asrlarda o‘zining porloq rivojiga erishdi. Klassik davrda falsafa yanada rivoj topdi. Masalan, Anaksagor – materiya mayda zarralardan iborat, havo – eng mayda havo zarralaridan, daraxt – eng mayda yog‘och zarralaridan iborat, deb ta’lim bergan. Lekin u materiyaning kelib chiqishiga sabab «olamiy aql» deb hisoblar edi. Xuddi shu davrlarda «Tarix fanining otasi» Gerodot (mil. avv. 490-430), atom nazariyasining asoschisi Demokrit (mil. avv. 460-370), mashhur tabib, 75 ga yaqin asar muallifi Gippokrat (mil. avv. 460- 375) kabi mashhur olimlar yashab ijod qilganlar. Afinada yashagan ulug‘ mutaffakir Demokrit butun olam mayda zarrachalar – atomlardan tashkil topgan, ular o‘z harakati vaqtida to‘qnashib, koinotda narsalarni hosil qiladilar deya dohiyona fikrni ilgari surdi. Harakat – materiyaning azaliy xususiyatidir, hech qanday ruh yo‘q, deydi. Demokrit xudolarga va odam ruhini abadiy yashashiga ishonchni chippakka chiqaradi. Miloddan avvalgi V asrning ikkinchi yarmida yangi tipdagi falsafiy oqim – sofizm vujudga keldi. Atoqli faylasuf Suqrot ( mil. avv. 475-399) sofistlar orasidan chiqqan, lekin keyinchalik ulardan ajralib ketgan edi. Sofistlar haqiqatni bilish mumkin emas, degan fikrni ilgari surganlar. Suqrot haqiqat bahs-munozarada tug’iladi deb hisoblar edi («sokratcha dialog»). U odamlarni haqiqatni bilganlar va bilmaganlarga ajratadi. Aflotun (mil. avv. 427-347) obyektiv idealist edi, ya’ni obyektiv olamning mavjudligini tan olar edi, lekin narigi dunyoda unga qarshi real g‘oyalar olamning mahsuli deb hisoblardi. Mashhur faylasuf Arastu (mil. avv. 384-322) g‘oyat keng ko‘lamda bilimlarga ega bo‘lganligi bilan ajralib turadi. U yer shar shaklida bo‘lib, butun olamning markazidir, quyosh va yulduzlar esa yerning atrofida aylanadi, deb hisoblar edi. U fanlarga nom beradi, botanika – «o‘simlik», fizika – «tabiat», siyosat – «davlat», «polis» haqidagi bilimlarni o‘rgatadi deb ta’lim beradi. Ilmiy bilimlarni ayrim sohalarga bo‘lib chiqdi. Mil. avv. V asrda tarix faniga asos solgan Geradotni «Tarix otasi» deb tan olishadi, U «Eron-Gretsiya urushlari tarixi»ni yozgan. U Gretsiyaning qadimgi tarixi hamda Old Osiyo, Misr va boshqa halqlar haqida qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. O‘sha davrda yashagan Gippokrat tibbiyotga asos solgan. Gippokrat ta’limotiga ko‘ra, vrach kasalni yengishda organizmga yordam berishi lozim. U to‘g‘ri ovqatlanish, dori-darmon va jarrohlik amaliyoti haqida asarlar yozib qoldirgan. Qadimgi grek madaniyatining eng ajoyib hodisalardan biri bu teatrdir. Teatr Dionis bayrami vaqtida ijro etiladigan xalq qo‘shiqlari va o‘yinlari asosida paydo bo‘lgan. “Teatr” – grekcha so‘z bo‘lib «tomoshalar joyi» demakdir. Miloddan avvalgi V-IV asrlarda Gretsiyaning hamma shaharlarida ochiq maydonlarda tomoshalar ko‘rsatiladigan teatrlar qurilgan edi (birinchisi yog‘ochdan, keyinchalik esa toshdan qurilgan). Ajoyib akustikaga ega bo‘lgan grek teatrlari 20-25 mingtagacha tomoshabinni sig‘dirgan. Artistlar o‘ynaydigan joy – sahna («skena» - chodir) deb atalgan. Teatr tomoshalari yilda 2-3 marta qo‘yilgan va 3 kun davomida ertalabdan kechgacha davom etgan (3 tragediya va 3 komediya qo’yilgan). Dionis sharafiga aytiladigan marosim qo‘shiqlarining – difiramblarning ijrochilari echki terisini yopinganlar. «Tragediya» so‘zi «takalar qo‘shig‘i» ana shundan kelib chiqgan («tragos» - taka, «ode» - qo‘shiq). Tragediyalarda hayotda odamlar o‘rtasidagi keskin kurash, qahramonliklar, azob-uqubatlar va halokat tasvirlangan. Kulgili manzaralar zaminida komediyalar – quvnoq pyesalar yuzaga kelgan. «Komediya» so‘zi «xushchaqchaq dehqonlar qo‘shig’» degan ma’noni bildiradi. Teatr tomoshalari ko‘ngil ochish emas, balki muqaddas burchni ado etish hisoblangan. Teatr tarbiya maktabi bo‘lib, unda qo‘yiladigan pyesalarda axloq, siyosat va tafakkurning eng muhim masalalari badiiy talqin qilingan. Pyesalar mualliflari Gretsiyada nihoyatda izzat-hurmat qilingan. Esxil va Sofoklga Afina teatrida haykal o‘rnatilgan. Ular faqat grek klassiklarigina emas, balki jahon adabiyotining klassiklari hamdir. Esxilni (mil. avv. 525-456) tragediyaning otasi deb atashadi. Uning «Zanjirband Prometey», «Forslar» kabi tragediyalarida insonning yaratuvchilik kuchi va ozodlik g‘oyalari ilgari suriladi. Jumladan, Zevs tomonidan yuborilgan Germesga Prometey qanday azob- uqubatlar bilan jazo berilishini eshitgach, shunday deydi: Va na qatl, va na makr qilmas aslo kor, Aytmasman Zevsga hech qanday sir-asror, Chaqmoq chaqib, mayli o‘tda kuydirsin. Osmon-u falakni oppoq quyundek, Hammasini batamom-butkul quritsin: Ammo irodamni bukolmas aslo, Jahannam o‘tini qilsa ham paydo. Kim uning hokimligini etishin bekor, Xomtama bo‘lmasin, aytmasman zinhor. Esxilning «Forslar» tragediyasida Yunoniston-Eron urushlarida (muallifning o‘zi bu urushlarda ishtirok etgan) yunonlarning qahramonona kurashi va g‘alabasi aks etgan. Sofokl (mil. avv. 496-406) juda ko‘p tragediyalar yozgan, lekin ulardan faqat 7 tasi bizgacha yetib kelgan: «Antigona», «Shoh Edip», «Elektra» va boshqalar. Yana bir tragik shoir Yevripiddir (mil. avv. 480-406). U yozgan tragediyalar his-tuyg‘ularni tahlil qilishga bag‘ishlangan: «Medeya», «Ifegeniya Avlidada» “Troya urushi”, «Ippolit» (o‘gay ona haqida). Grek komediyasining klassigi – Aristofan (mil. avv. 450-338) «Tinchlik», «Ayollar xalq yig‘inida», «Suvoriylar», «Bulutlar», «Qurbaqalar» kabi asarlari bilan mashhur. Uning komediyalari keskin siyosiy mazmunga ega bo‘lgan. Klassik davrda Gretsiyada ibodatxonalar, teatrlar, majlis binolari yetakchi arxitektura inshootlari edi. Miloddan avvalgi V asrga kelib shaharlarni rejalashtirish paydo bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, bu ibodatxonalar 3 uslubda – doriy, ioniycha va korinfcha uslublarda qurilgan. Ibodatxonani boshqa binolardan ajratib ko‘rsatish uchun uni baland poydevor ustiga va baland tepaliklarda qurganlar. Afina akropolida (tepalik) qurilgan ibodatxona, ayniqsa mashhurdir. Ibodatxonaning ichkari va tashqarisi haykallar bilan bezatilgan (ularda davlat xazinasi saqlanar edi). Bizning zamonamizgacha Afina akropolida saqlanib qolgan Parfenon va Erexteyon ibodatxonalari grek arxitekturasining eng mashhur namunalaridir. Parfenon ibodatxonasi ma’buda Afinaga bag‘ishlangan (mil. avv. 447-438 yillarda Iktin va Kalliktat tomonidan qurilgan). U marmardan qurilgan bo‘lib, 46 doriycha ustunlar bilan aylantirilgan. Uning qarshisida Erexteyon ibodatxonasi (mil. avv. 420-415 yillarda qurilgan) joylashgan bo‘lib. Bu bino sof ioniycha uslubda qurilgan. Uning ustunlari kelishgan va nafis, kariatidalar deb atalmish qiz haykallari bilan bezalgan. Haykaltaroshlik haqida gapirganda, Plutarx aytgan so‘zlarni eslash o‘rinlidir. U “Afinada tirik odamlardan ko‘ra, haykallar ko‘p” degan edi. Balki bu biroz bo‘lsa- da bo‘rttirishdir, lekin, haqiqatdan ham Afinada haykallar juda ko‘p bo‘lgan. Miloddan avvalgi V asrda yashagan haykaltarosh Miron o‘z asarlarida («Disk uloqtiruvchi», «Afina bilan Marsiy» haykallari) harakatni jonli tasvirlagan, Polikletning «Nayzabardor», «Diodumen» kabi asarlari ham mashhur bo‘lib, ularda go‘zal yosh o‘smirlar tasvirlangan. Eng yirik grek haykaltaroshi Fidiy edi. Uning Parfenonda turgan oltin, yog‘och va fil suyagidan yasalgan ma’buda Afina haykali eng mashhurdir (balandligi 12,5 m). Fidiy Olimpiada Zevsning taxtda o‘tirgan haykalini yasagan. Fidiy asarlari bilan Parfenon ibodatxonasi bezatilgan. Miloddan avvalgi IV asrning ulug‘ haykaltaroshi Praksitel bo‘lib, u o‘z asarlarida asosan «Germes», «Knidlik Afrodita» ma’budalarni, chiroyli, latofatli yigitlar va yosh juvonlarni tasvirlagan. U birinchi bo‘lib ma’buda Afroditani yalang‘och holda aks ettirdi. Skopas odamlarning jismoniy va ruhiy azoblarini tasvirlagan, masalan, «Menada», «Yaralangan jangchi boshi», Tegeydagi fronton guruhida yarador jangchilar boshlari tasvirlangan. Klassik davr bilan ellinistik davr chegarasida rassom Lisipp ijod qilgan (mil. avv. IV asrning oxirlarida). U jismoniy va irodasi kuchli kishilarni tasvirlagan va yaxshi portretchi rassom bo‘lgan. Uning «Gerakl», «Apoksiomen», «Aleksandr Makedonskiyning boshi» kabi portretlari mashhurdir. Klassik rassomlik keng tarqalgan, lekin afsuski, bizning zamonamizgacha uning namunalari deyarli saqlanib qolmagan. Grek rassomlarining (Polignat, Apollodor, Apelles, Zevksis va boshq.) freska va mozaikalari uchun odatda mifologiyaning ayrim manzaralari syujet bo‘lib xizmat qilgan, zamon voqealarini va greklarning turmushini aks ettirganlar. Vazalarga naqsh va rasm solish davom etgan (qora gulli, qizil gulli ko‘zalar). Ellinistik dunyo madaniyati ( mil. avv. III-II asrlar) murakkab va xilma-xil edi. U grek madaniyatining hamda yaqin Sharq va qisman O‘rta Sharq mamlakatlari madaniyatining sintezi va turlicha qo‘shilib ketishidan iborat edi. Uzoq harbiy yurishlar, savdo-sotiq aloqalari, greklarning yaqin Sharq mamlakatlariga ko‘chib borishi, ularga sharq madaniyati bilan yaqindan tanishishga imkon berdi va Aleksandr Makedonskiy istilo qilgan mamlakatlarda mahalliy aholi grek madaniyati bilan tanishdi. Ellinistik madaniyat uchun xarakterli belgisi shuki, u grekcha tus olgan edi. Greklar, makedonlardan, ellinlashgan mahalliy yer va savdo aristokratiyasidan, chinovniklar va qohinlardan tarkib topgan hukmron sinf orasida umumgrek tili koyne keng tarqaldi. Undan tashqari, eski grek dialektlari, mahalliy tillar – misr (demotik) tili, salavkiylar davlatida oromiy, akkad va boshqa bir qancha tillar rivojlandi. Ellinistik madaniyatning muhim belgisi texnikani yanada rivojlanishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, Arximed sug‘orish uchun qo‘llanilib kelingan charxpalak (chig‘ir) mexanizmini yaxshilagan, gorizontal ramali to‘quvchilik dastgohini takomillashgan. Otuv to‘plarining rivojlanishi (toshotar), taranlar (qamal qilish uchun), besh qatorli kemalar, mayoqlar (Faros orolida) paydo bo‘ldi. Vaziyat ellinistik hukumatlardan fan va texnikani rivojlantirishga e’tibor berishni talab qilardi. Misrdagi Iskandariya, Orontdagi Pergam, Antioxiya kabi shaharlar ellinistik dunyoning ilmiy va madaniy markazlari edi. Afina ham madaniy markaz sifatida o‘z ahamiyatini saqlab qolgan edi. Iskandariyada Ptolemeylar homiyligida o‘sha vaqt uchun g‘oyat katta kutubxona bo‘lib, unda ellinistik davrning oxiriga borib 700 mingga yaqin papirus va pergamentga yozilgan qo‘lyozma kitoblar bor edi. Pergament – buzoq va qo‘zilarning yaxshi ishlangan terisidir. Kichik Osiyoda Pergam shahri pergament ishlab chiqarish markazi edi. Iskandariyada tosh terilgan to‘g‘ri ko‘chalar, teatr, muhtasham podsho saroylari, gimnasiylar va mashhur Museyon, ya’ni “muza” (fan va san’at homiysi)larning muqaddas makoni bo‘lgan. Museyonda kutubxona, observatoriya va olimlar uchun turarjoy ham bor edi. Bunda olimlar podsho hisobiga yashab, fan, falsafa va adabiyot bilan shug‘ullanardilar. Ellinistik davrning mashhur olimi Teofrast (mil. avv. 370-285) – «botanikaning otasi» degan nom olgan edi. Straton (mil. avv. III asr) – «fizik» degan laqab olgan edi, chunki u fizika hodisalarini tadqiq qilishda eksperiment tadbiq etishga intilgan edi. Aristarx (mil av. 310-230) – buyuk astronom, u yer va boshqa planetalar quyosh atrofida aylanadi, degan gipotezani ilgari surgan. Lekin isbot qilolmagan. Yevklid (mil. avv. III asr) – qadimgi dunyoning buyuk matematigi bo‘lib, u o‘zining «Ibtido» asari bilan boshlang‘ich geometriyaga asos soladi. Erastosfen (Kurenalik, mil. avv. 275-208) – yer shari aylanasining uzunligini ko‘p daraja aniqlik bilan hisoblab chiqdi. U «Geografiya» terminini birinchi bo‘lib ishlatgan edi. Arximed (Sirakuzadan, mil. avv. 285-212) nazariy mexanikaning, gidrostatikaning, Sferek geometriya va trigonometriyaning asoslarini yaratdi, katta sonlarni hisoblab chiqishning arifmetik metodlarini takomillashtirdi. Gerofil (mil. avv. IV-III asr) – Iskandariya meditsina maktabining asoschisi edi. Odamning tasviriy anatomiyasini yaratgan, diagnoctika metodlarini aniqlagan, dori-darmonga katta ahamiyat bergan. Gipparx (mil. avv. II asr) – astronom va geograf, u 900 ga yaqin yoritgich yulduzlarning xaritasini tuzgan. Yerdan Oygacha bo‘lgan masofani, yer va Quyosh massasi haqida bilimlarni aniqlagan, ekvatorni 360 ga taqsimlab, uzunlik va kenglik tushunchasini joriy qilgan. Zenon (Kiprdan, mil. avv. 336-264) – stoiklar falsafasining asoschisi. Stoitsizm eng ko‘p tarqalgan va uzoq yashagan elinistik falsafiy maktab edi. Stoiklar hamma narsani – fikr, so‘z, olov va shu kabilarni jism deb ataganlar. Ular olamni uzluksiz rivojlanib turadigan olov, deb hisoblar edilar. Koinot olovdan tashkil topgan va kelgusida uni olov yutadi. So‘ngra esa yana bunyod bo‘ladi, lekin ilgarigi narsalarni aynan takrorlaydi. Olamda yuz bergan narsalarning hammasi qonuniy va zaruriydir. Taqdir, qismat, etika (odamning xatti-harakati to‘g‘risida ta’limot) stoiklar falsafasining bir qismi bo‘lgan. Epikurchilar ellinistik falsafiy maktabining asoschisi Epikur (Samos orolidan, mil. avv. 341-272) materialist edi. Materiya atomlardan iborat, ruh ham atomlardan iborat, xudolarning mavjudligini tan olar edi. U kamtarin hayot kechirishga chaqirgan. Ellinizm davridagi tasviriy san’at ajoyib yutuqlarga erishdi. Ellinistik san’at qarama-qarshi xususiyatlarga ega bo‘lgan, unda hashamatli va shohona, ulug‘vor va kichik, dabdabali va oddiy, allegorik va naturalistik haykallarni, shaxsning individualligini yaqqol ko‘rsatadigan portretlarni ko‘rish mumkin. Yakka va guruh tarzidagi haykallarda jismoniy va ruhiy azob, kurash, g‘alaba, o‘lim va shu kabilar tasvirlangan. Peyzajni fon sifatida tasvirlab, unda yoki uning o‘rtasida asosiy syujetni aks ettirish haykaltaroshlikda yangilik edi va bu narsa klassik davr haykaltaroshligiga ma’lum emas edi. Antik plastikasining buyuk namoyondalari sifatida – Miloslik Afrodita, Samofrakillik Nika, Diadax, Pergam mehroblarini ko‘rsatish mumkin. Rodos haykaltaroshlik maktabiga mansub g‘alabaning qanotli ma’budasi Nika (mil. avv. II asr) ellinistik davrning go‘zal haykali hisoblanadi. Ma’buda kema tumshug‘iga qo‘ngan holda tasvirlangan. Haykaltarosh Nikaning shamol sari intilishini ko‘rsatgan (hozir Fransiyadagi Luvr muzeyida saqlanadi). Uni ko‘rib dunyoning kengligini, tabiat bilan birlikni tasavvur qilish mumkin. Ellinizm davrining ikkinchi yarmida haykaltaroshlikda klassik davrning ideallashtirilgan shakllariga qaytishga intiluvchi yo‘nalish kuchayadi. Bunga Miloslik Afroditaning haykalini ko‘rsatish mumkin (u 1820 yilda topilgan). Yarim yalang‘och Afrodita go‘zal va hotirjam – «marmardan yasalgan topishmoq». Unda go‘zal va ulug‘vor ayol ideali aks ettirilgan. Bu davrning yana bir ajoyib yodgorligi – bu Pergam mehrobining frizidir (bo‘rtma rasm). Dramatizmga to‘la Pergam maktabi Skopasga borib taqaladi. Unda xudolarning gigantlar bilan olishuvi tasvirlangan. Bu – Pergamning va boshqa ellinistik davlatlarning jangovor galat qabilalari bilan olib borgan og‘ir kurashining ramzi edi (frizning uzunligi 120 m, mehrobning pastki qismida joylashgan, balandligi 2 metrdan ortiq). Tasvir juda ta’sirli ifodalangan: zabardast tanalarning muskullari tarang tortilgan, yengilganlarning chehralari azob-uqubatdan tirishgan holatda tasvirlangan. Ellinistik davr bizga buyuk faylasuflar – Suqrot, Aristotel, Yevripid, Demosfen, Gomerlarning portretlarini qoldirgan. Ellinistik davrning oxiriga borib haykaltaroshlikda dahshatli syujetlarga va yasamalikka mahliyo bo‘lish ko‘rina boshlaydi. Bularga «Farnez buqasi», «Laokoon» guruhi haykallarini ko‘rsatish mumkin. «Laokoon» mualliflari keksa kohin Laokoon va uning o‘g‘illarining azob-uqubatli o‘limini tasvirlaganlar. U Troya urushi syujeti asosida yaratilgan, ya’ni – qahramonlarni ilonlar bilan kurashi befoydaligi va o‘lim yaqinligi yaqqol tasvirlangan. Hattoki Laokoon qichqiradigan emas, balki og‘riqdan ingrayotgan holda tasvirlangan. Ellinizm davrida hajm jihatdan kichik-kichik haykaltaroshlik asarlari paydo bo‘ldi (quyiluvchi terrakota haykallari). Undan tashqari bu davr haykaltaroshligining xarakterli hususiyatlaridan biri bolalar, qariyalar, xizmatkorlar tasvirlangan haykallarning ko‘plab tarqalishidir, hattoki xudolar ham bolalar shaklida ishlangan – Kupidon (Erot sevgi xudosi), Apollino (Apollon san’at – xudosi). Tosh o‘ymakorligi san’ati katta muvoffaqiyatlarga erishdi. «Kameya Gonzago» deb atalgan asar uning ajoyib namunasi hisoblanadi. Unda misrlik podsho Ptolomey va malika Arsinoyaning boshlari yon tomonidan tasvirlab ko‘rsatilgan (hozir Sankt Peterburg shahri Ermitajida saqlanadi). Uch qatlamli sardoniks toshda har xil tabiiy rangda: osti – qoramtir, keyin – zangori oqishtob, usti – tillorang-malla, pushti aralash rangda. Bu ko‘p qatlamli bezak – go‘zal tasvirlardan biri. Mo‘m buyoqlar bilan chizilgan kartinalardan va freskalardan deyarli hech nima saqlanib qolmagan. Greklar, odatda, xiton (yengsiz ko‘ylak), tunika (kalta yengli ko‘ylak), gimatiy (yopinchiq) kiyishgan. Bu kiyimlar inson qiyofasiga ulug‘vorlik, soddalik baxsh etgan, inson tanasining egiluvchanligini ko‘rsatgan. Kiyimlar asosan oq jun va kanop matolardan tayyorlangan, to‘g‘nog‘ich belbog‘lardan foydalanilgan. Oyoq kiyim vazifasini boldirni o‘rab turadigan tasmali shippaklar bajargan. Qadimgi greklarning kiyimlari ham meyor va tabiiy go‘zallikni namoyon qilishga xizmat qilgan. Qadimgi Gretsiya madaniyati jahon madaniyatiga katta ta’sirini o‘tkazdi va hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmay kelmoqda. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, qadimgi Grek madaniyati jahon madaniyatining umumiy madaniy merosining muhim qismini tashkil etadi. Grek madaniyatini, uning tozaligi, sofligi, go‘zalligi, insonni yuksak darajaga ko‘targanligi uchun sevmasdan bo‘lmaydi. «Har bir odam grek bo‘lishi kerak», degan edi buyuk Gete. Bu bilan u har bir inson abadiy garmoniya idealiga, go‘zallikka intilishi lozimligini nazarda tutgan. Qadimgi Lotin madaniyati. Respublika va imperiya davri madaniyati. Ellinistik madaniyatning qadimgi Lotin madaniyatiga ta’siri Qadimgi Rim madaniyati antik va qadimgi davr madaniyatini yakunlaydi. Grek tarixini keng ma’noda siyosatchilar bilan birga me’morchilar, haykaltaroshlar, rassomlar, shoirlar va faylasuflar yaratganlar. Ular uchun san’at hayot bilan bog‘liq edi. Rimda esa tarix yaratuvchilar – bu siyosatchilar, notiqlar, yuristlar, sarkardalar, shaharlar va provinsiyalar hokimlari bo‘lgan. Shuning uchun san’atkorlarning Rimda o‘rni boshqacha, ular kundalik hayotga moslashgan edi. Lekin, qadimgi Rim madaniyatining o‘z «mu’jizasi» bor edi. Rimliklar ikkita yuksak madaniyatli xalqlar – greklar va etrusklar bilan qo‘shni bo‘lib yashaganlar. Greklar Italiyaga («Etaliya» - olovli yer, vulqonlar yoki «buzoqlar mamlakati») mil. avv. VIII asrdan janubga va Sitsiliyaga ko‘chib kelishgan. Etrusklar Kichik Osiyoda Sardiniya orolida, keyinchalik Appenin yarim orolida yashaganlar. Miloddan avvalgi 753-yilda Rim shahriga asos solingan. Afsonaga ko‘ra Rimga egizaklar – Romul va Rem asos solgan deyiladi. Shu vaqtdan Rimning monarxiya boshqaruvi tarixi boshlanadi. U davrda jamiyatning muhim masalalarini xalq majlisi hal qilgan. Patritsiylarning (tub yer aholisi) nufuzli oqsoqollaridan «Keksalar kengashi» tuzilgan, uni lotinchada Senat deb atashgan. Dastlab Senat va podsho xalq majlisiga tayanib davlatni idora qilgan. Shahar aholisi lotin qabilalari Palatin tepaligida, sabin qabilalari Seliy tepaligida yashaganlar. Kapitoliy deb atalishi o‘pirma jarligi bor tepalik shahar markazi bo‘lganligi sabablidir. Bu yerda eng izzatli ma’budalar sharafiga ibodatxonalar barpo qilingan. Qadim zamonda Rim ko‘chalari binolari bir-biriga yopishib turgan egri-bugri labirintdan iborat bo‘lgan. Ko‘pchilik ko‘chalarda tosh yotqizilmagan, shu sababli goh chang, goh tuzon, goh yurib bo‘lmaydigan botqoqlikka aylangan. Axlat va iflos suvlarni oqizib yuborish uchun Rimda, rivoyatlarga ko‘ra mil. av. VI asr oxirlarida yer tagidan katta quvur – kloaka o‘tkazilgan. Mil. av. III asrda qurilgan osma tarnovlardan tog‘ suvlari oqib tushib katta favvoralarga quyilgan, shahar xalqi shu tariqa suv bilan ta’minlangan. Rim madaniyatining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan etrusklar guruhi edi. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda etrusk hunarmandlari Rim hunarmandlariga metalsozlik texnikasini o‘rgatganlar, rimliklar arxitektura uslubining muhim xususiyatlarini ham etrusklardan o‘rganganlar. Etrusk madaniyati tarixi maqbaralar bilan boshlanib, maqbaralar bilan tugaydi. Buning sababi asli vatani bo‘lgan – Kichik Osiyoning va Sharqning ta’siri bo‘lsa kerak. Bu yerlarda biz rasm solingan devorlar, qimmatbaho buyumlar bilan sovg‘alar qo‘yilgan maqbaralarni uchratamiz. Ular ichida Regolini-Galassi maqbarasi (mil. avv. VII-VI asrlar) mashhurdir. U uzun tor piramida shaklida yopilgan koridordan iborat bo‘lib, u yerda Lartiya ismli ayol dafn etilgan (yonida turgan ko‘zada uning ismi yozilgan, ayolning yoniga narigi dunyoda “yaxshi turmush kechirishi” uchun taxt, aravacha, suv va oziq-ovqat uchun ko‘zalar, hatto to‘shak ham qo‘yilgan). Maqbaralar doira (osmon ramzi), kvadrat (yer ramzi) shaklida qurilgan. Bunga Kazal Marittimo (mil. avv. VI asr) va Flabelli (mil. av. VII-VI asrlar) maqbaralarini ko‘rsatish mumkin. Etrusklardan qolgan yodgorlik – bu kanoplar – o‘lganlar kulini saqlash uchun yasalgan ko‘zalar bo‘lib, ularning qopqog‘i shlem, odam shaklida ishlangan, hattoki portret shaklida ishlanganlari ham bor (Cheton, Kyuzi, Siven kanoplari). Maqbara devorlarida chizilgan rasmlar go‘yoki narigi dunyodagi ajoyib hayotni: baliq ovi, ov, sport bilan shug‘ullanish, ishrat qilish, kurash kabilar tasvirlangan. Bu yerda xudolar tasvirini uchratish mumkin (Fufluns – Dionis). Bunday tasvirlar Tarkviniyada Sherlar maqbarasida, Avgurlar maqbarasida uchraydi. Bularning hammasi etrusklarning diniy-mifologik qarashlarini ifodalaydi. Qabrlar ustiga qo‘yiladigan sarkofaglar haykallar tarzida ishlangan, ular xuddi hayot bo‘lganidek quchoqlashib, jilmayib turishibdi (mil. avv. VI asr er-xotin tasvirlangan Chervertidagi sarkofag). Shu tariqa xudolarni ham xushchaqchaq tasvirlashgan (Apollon va Germes). Afsuski, bizgacha bironta ham etrusk ibodatxonasi yetib kelmagan, lekin aniq bo‘lishicha ular to‘rtburchak silliq ustunlar bilan uch tomondan aylantirilgan bo‘lgan. Ularning ichini terrakotali maskalar bezab turgan. (Meduza Gorgona maskasi – Veyyadagi Apollon ibodatxonasidan topilgan). Shunisi qiziqki, rimliklarning birinchi ibodatxonasini – Kapitoliydagi – Yupiter, Yunona va Minerva ibodatxonalarini etrusklar qurishgan (mil. av. VI asrdan to milodning I asrigacha saqlangan). Rim shahrining emblemasi qilib Ona bo‘rining haykali qabul qilingan (Kapitoliy Ona bo‘risi – mil. avv. V asr). Rivoyatlarga ko‘ra bu Ona bo‘ri Rimning asoschilari egizaklar Romul va Remni emizib o‘stirgan. Bronzadan yasalgan bu haykal tishlarini ko‘rsatib turgan bo‘ri odam bolalarining mehribon onasi sifatida tasvirlangan. Etrusklar san’atining yana bir ajoyib namunasi – bronzali oynalar bo‘lib, uning orqa tomoniga gravyurali rasmlar ishlangan (Kalxas tasvirlangan oyna – mil. avv. IV asr). Oynalarni qabrlarga qo‘yishar edi. Diniy marosimlarni, xususan qurbon qilingan hayvonlarning ichak-chavog‘i va qushlarning uchishiga qarab istiqbolni aytib berishni rimliklar etrusklardan o‘zlashtirganlar. Eng qadimgi va ko‘proq afsonaviy Rim tarixining eng muhim paytlariga oid doston va qissalar ham etrusklar bilan bog‘liq. Lotin alfaviti ham etrusklar ta’sirida tarkib topgan. Miloddan avvalgi III asrda etrusklar yerini va janubiy Italiyada greklar yashayotgan yerlarni rimliklar egallab olishdi. Rim madaniyatiga grek madaniyatining ta’siri kuchaydi. Etrusk madaniyati rimliklar madaniyati bilan qorishib ketadi. Rimliklarning diniy tasavvurlari larlar va penatlar deb atalmish, oila va ro‘zg‘or homiylari hisoblanmish ajdodlar ruhi va ma’budalariga sig‘inishdan iborat bo‘lgan. Mil. avv. II-I asrlarda ham ajdodlarining suratlari odamlarning uylarida, mehmonxonalarda, o‘choq yonida, kichikroq qurbongoh o‘rnatilgan muqaddas joyda saqlangan. Umumrim ro‘zg‘ori homiysi – ma’buda Vesta bo‘lgan. Unga atab solingan ibodatxona Rim forumida (maydon) bo‘lgan. Vesta ibodatxonasi uchun vestalkalarni – yosh qizlarni eng zodagon oilalardan tanlaganlar, ular turmushga chiqmasdan, muqaddas olovni o‘chirmay saqlab turish uchun 30 yil mobaynida ibodatxonada xizmat qilishlari lozim bo‘lgan. Vestalkalarni juda hurmat qilishgan. Agar vestalkaga jinoyatchi to‘g‘ri kelib qolsa, jinoyatchining aybi kechirilgan. Vestalkalar o‘zaro urishayotganlar oldiga kelsa, janjalni darhol to‘xtatishgan. Ular o‘choq-olovni saqlovchi homiylar hisoblangan. Vestalkalar xizmat davrida bokiraligini saqlay olishmasa, unda ularni tiriklayin yerga ko‘mishgan. Rimda osmon xudolariga sig‘inishgan. Ularning eng muhimlari: bosh xudo - Yupiter, Ma’buda – Yunona, donishmandlik ma’budasi – Minerva va Rim homiysi hisoblangan urush xudosi – Marsdir. Rimda Appollonga va boshqa grek xudolariga sig‘inish keng tus olgan, ular bu xudolarni o‘zlarining oldingi xudolariga (Yupiterni Zevsga, Yunonani Geraga, Venerani Afroditaga, Dianani Artemidaga, Minervani Afinaga, Vulkanni Gefestga va h.k.zo) o‘xshatishgan. Mil. avv. II asrdan e’tiboran Rimda Sharq xudolariga sig‘inish yoyila boshlangan – ulug‘ ona xudo Kibela (Kichik Osiyoning ta’siri, Dionis, Vaqx – vinochilik xudosi) sharafiga bayramlar – vaqxanaliyalar o‘tkazilgan. Mil. av. I asrda eronliklar xudosi Mitraga sig‘inish paydo bo‘lgan. Qadimgi Rimdagi kiyimlar ham greklarniki kabi burmali bo‘lgan. Erkaklarning asosiy ustki kiyimlari toga (yarim aylana yoki oval shaklidagi mato) bo‘lgan. Erkak va ayollarning ichki kiyimlari vazifasini tunika bajargan, ayollar uning ustidan stola (xiton ko‘rinishidagi keng uzun kiyimlar) va parka (gimmatiyga o‘xshash) kiyishgan. Rimliklarning dam olishi ham asosan bir xil bo‘lgan: hammomlarga borish va u yerdagi mashq maydonchalarida bo‘lish, falsafiy sohada suhbatlar o‘tkazish, kutubxonalarda shug‘ullanish yoki basseynlarda hordiq chiqarish ular uchun odatiy hol bo‘lgan. Rimda yozuv imperator zamonining oxirida paydo bo‘lgan. Etrusklar alfaviti lotin tiliga moslab ishlab chiqilgan. Dastlabki yozuvlar faqat qabr toshlariga o‘yib yozilgan va rasmiy hujjatlarda ishlatilgan. Mil. avv. III asrda adabiy asarlar, keyinchalik tarixiy proza va ilmiy traktatlar paydo bo‘la boshlagan. Rimliklar greklarga o‘xshab nazariy tadqiqot olib bormasdan, balki ilmiy yutuqlarini amalga tatbiq qilishga harakat qilishgan. Kalendarni rimliklar aniqroq qilib ishlab chiqishgan, quyosh keyin esa suv soatlarini ishlatishgan. Neviy I, Kvint Enniy, Fabiy Piktor (grek tilida), Gay Sallyustriy Krisp (mil. avv. 86-35 yillar), Gay Yuliy Sezar (mil. avv. 101-44 yillar) she’r va proza janrida tarixiy asarlar yozib qoldirganlar. Mark Tulliy Sitseron (mil. avv. 106-43 yillar) Rim publitsistikasining eng yorqin namoyandasidir. U sudlarda, senatda, xalq majlislarida so‘zlagan nutqlar, traktatlar («Davlat to‘g‘risida», «Vazifalar to‘g‘risida») va xatlardan iborat boy adabiy meros qoldirgan. Lukretsiy Kar (mil. avv. 98-54 ) – mashhur materialist-faylasuf «Narsalar tabiati to‘g‘risida» degan doston yozgan. U olamda mavjud hamma narsaning asosi materiya, u atomlardan iborat degan fikrda bo‘lgan. Mark Liviy Andronik (asli grek, keyin rim fuqaroligini olgan (mil avv. 240- yil) «Odisseya» va boshqa grek tragediyalarini lotin tiliga tarjima qilgan. Plavt (mil. avv. 253-184 ) va Teretsiy komediyalar yozganlar. Lutsiliy (mil. avv. 180-100 ) birinchi bo‘lib satira («aralash ovqat») janrini qo‘llagan. Katull (mil. avv. 87-53 yillar) ijodida Rim respublikasining lirik poeziyasi o‘z taraqqiyotining cho‘qqisiga ko‘tarilgan. Me’morchilikda amaliy binolar qurish sohasida rimliklar greklardan ko‘ra ancha ilgarilab ketganlar. Butun Italiyada juda obod yo‘llar, ko‘priklar qurilgan. Yo‘llarning yoqalarida ariqlar qazilgan, har joyda (milyada – ming qadam) yo‘l ko‘rsatuvchi belgilar yozilgan toshlar lavhalar o‘rnatilgan (Rim yonida Appiev yo‘li, Fabritsiy ko‘prigi va Sespiy ko‘prigi Tibr daryosidan o‘tish uchun qurilgan). Italiya shaharlarini Respublika davriga oid qurilishini Pompey shahri misolida ko‘rsa bo‘ladi (u 79 yilda Vezviy vulqoni toshqinidan vayron bo‘lgan). Uning markazi – shahar maydoni, atrofi to‘g‘ri rejalashtirilgan kvartallar bilan o‘ralgan. Bu yerda hamma shaharlardagi kabi jamoat hammomlari (termlar), teatr va sirk (pyesalar qo’yilgan va tomoshalar o‘tkazilgan), amfiteatr (yirtqich hayvonlar va gladiatorlar kurashi o‘tkaziladigan joy) bo‘lgan. Rim shahrida ham shunga o‘xshash binolar bor edi. Lekin bu yerda jamoat binolaridan (ba’zilarida – sud majlislari, magistrantlar o‘z ishlarini olib borganlar, yig‘inlar va suhbatlar o‘tkazilgan) tashqari Tabulariy – davlat arxivi bor edi (bu tarixga bo‘lgan hurmatdan dalolat beradi). Rimda hamma narsa birlashgan edi, bu forumdan yaqqol ko‘rinib turibdi: ham oddiy turmush, ham din, ham davlat ishlari bir joyda hal etilgan. Rassomchilik san’ati rivoji haqida gapirar ekanmiz, bu sohada etrusk va grek ta’sirini aytishimiz lozim. Masalan, Pompey freskalarida bu yaqqol namoyon bo‘ladi («Aleksandr Makedonskiy va Doro jangi», «Dionis misteriyalari»). Lekin shuni aytish kerakki ikkinchi freska etrusklar afsonalariga asoslangan. Bu davrda bo‘rtma rasmlar (relyef) va haykaltaroshlik ham rivoj topdi va ularda ham grek madaniyatining ozmuncha bo‘lsa-da ta’siri seziladi («Neptun va Amfitrita» relyefi). Biroq Rim san’atini grek san’atining aksi deb bo‘lmaydi. Chunki Rim san’atkorlarining vazifasi – o‘z hayotini tarixda qoldirish edi. Masalan, «Yuliy Sezar portreti» – bu haykal ham hujjat, ham fakt, ham san’at asaridir. Rim va butun Italiyada musiqa, ashula va raqs Gretsiyadagiga nisbatan juda sust rivojlangan. Chunki rimliklar bu ish erkin kishilarning ishi emas, qullar mashg‘uloti deb, unga nafrat bilan qaraganlar. Mil. avv. III-I asrlarda Rim O‘rta yer dengizi imperiyasining ijtimoiy-siyosiy hayoti markazi ham bo‘lgan. Bu shaharning aholisi 1-1,5 millionga yetgan. U faqat Italiya poytaxti emas, balki buyuk imperiyaning poytaxti edi. Bu imperiya o‘z ichiga Appenin yarim orolini, Gretsiya, Kichik Osiyo, Shimoliy Afrika (Karfagen), Old Osiyo, Misr, hozirgi Ispaniya va Fransiya hududlarini qamrab olgan edi. Imperiya poytaxti bilan bir qatorda boshqa shaharlar ham ko‘pgina ajoyib binolari – ibodatxonalari, saroylari, sayrgohlari, teatri, amfiteatr va sirklari bilan mashhur edi. Rimliklar ellinlar arxitekturasining usullarini keng qo‘lladilar. Lekin rimliklar bundan tashqari yo‘nib silliqlangan va bir-biriga yoyga o‘xshatib joylangan toshdan ark (yoy so‘zlardan kelib chiqqan) va gumbazlar (katta kosaning to‘nkarib qo‘yilgan holdagi ko‘rinishiga o‘xshash ship) qurilishini o‘rganib olganlar. Ular qotgandan keyin toshga o‘xshash mustahkam va uzoq muddat saqlanadigan betonni kashf etdilar. Bu rimliklarga ulug‘vor va nihoyatda mustahkam binolar barpo etishga imkon bergan. Milodning 80-yillarida gladiatorlik janglari uchun barpo etilgan g‘oyat katta Rim amfiteatri Kollosey (Kolizey)dan tashqari, Veronda, Kapsiyada, Pompey, Pul, Parij, Arlda, Afrikada ham amfiteatr qoldiqlari saqlangan. Bu amfiteatrlar temir to‘sin va qo‘rg‘oshin biriktirgichlar bilan ulangan katta-katta harsang toshlardan qurilgan. Ular ajoyib san’at asarlari – burtma suratlar va haykallar bilan bezatilgan. Kolizeyda bir vaqtning o‘zida 50 ming tomoshabin joylasha olgan. Kolizey aylanasining uzunligi 520 metr, balandligi 48,5 metr, 4 ta yarusdan iborat bo‘lib, uning qurilishida beton, pishirilgan g‘isht va marmardan foydalanilgan. Pastki qatorda imperatorning joyi bo‘lgan, u yer osti yo‘li orqali Palatin tepaligidagi saroy bilan bog‘langan. Amfiteatr arenalariga 11 ming yirtqich chiqarilgan, 10 ming gladiator bir-biri bilan jang qilgan va yirtqich hayvonlar bilan olishgan. Omma yaralangan gladiatorning tirik qolishi yoki o‘ldirilishi masalasini hal qilib, yaratilgan manzarani tomosha qilgan. Tosh to‘shalgan ko‘chalar, osma suv quvurlari (akveduklar), oqova suvlarni chiqarib yuboruvchi yer osti tosh quvurlari (kloak) milodning I-III asrlarida Rim shaharlariga xos xususiyatlar edi. II-V asrlarda Rimda 11 ta vodoprovod ishlab turgan. Rimda hozirgi kunda ham qadimgi ikki osma quvur suv berib turibdi. Katta- katta vodoprovodlarning qoldiqlari Istambulda (Konstantinopolda), Fransiyaning janubida (Arl shahri yonida) va Kichik Osiyo bilan Afrikaning turli joylarida saqlanib qolgan. Shaharlarning sharqda agora, g‘arbda forum deb atalgan markaziy maydonlari ibodatxonalar, chilustun binolar va peshayvonlar bilan bezatilgan bo‘lgan. Maydonlarda zafar darvozalari qad ko‘targan, otliq suvoriy va boshqa haykallar o‘rnatilgan. Rimning markaziy qismidagi forum, ayniqsa go‘zal bo‘lgan. Imperiya davrida imperatorlar forumga yangiliklar qo‘shib turishgan yoki yangi forumlar qurishgan. Ayniqsa, Troyan (imperator)ning forumi o‘zining hashamati bilan ajralib turgan (forumlarni Yuliy Sezar, Avgust, Vespasianlar ham qurishgan). Troyan forumi mashhur me’mor suriyalik Apollodor Dimiskiy loyihasi bo‘yicha qurilgan. Forum ustunlar bilan aylantirilgan, markazida esa balandligi 38 metr bo‘lgan Troyan ustuni ko‘tarilgan, unga burama qilib Troyanning daklarga qarshi urushini tasvirlaydigan bo‘rtma suratlar (uning ichida Troyan 90 marta tasvirlangan) solingan. Ustunning tepasida imperatorning haykali o‘rnatilgan. U o‘zini xudo deb, xalqdan yuqori turishi va yengilmas ekanligini ko‘rsatmoqchi bo‘lgan. Bu ustun maqbara ham edi – pastda oltin idishda uning kulini qo‘yishgan edi. Maydonni kutubxona binosi o‘rab turgan, bu binoning ayvonidan bo‘rtma suratlarni tomosha qilish mumkin bo‘lgan. Avgust qurdirgan «Tinchlik mehrobi», Avgust maqbarasi (bu maqbaraga boshqa imperatorlar – Tiberiy, Nerva, Oton, Vespasian va Tit Flaviy ham dafn qilingan) ajoyib imoratlardandir. Rimdagi Panteon, ya’ni «barcha xudolar ibodatxonasi» gumbazli binolar qurilishining nodir namunasi bo‘lib, u hozirgacha yaxshi saqlanib qolgan (gumbazining diametri 43,2 m). Uni Avgustning kuyovi va lashkarboshchisi Agripp qurishni boshlagan edi, lekin Adrian qaytadan qurdirgan. Ibodatxonaning yuqorisida katta yumaloq derazasi bo‘lib, undan tushadigan yorug‘lik Panteon ichkarisini yoritib turgan. Palatin tepaligidagi imperator saroylari ham hashamatli arxitektura ansamblini tashkil etgan. II asrda Rim imperiyasida jami 80 ming kilometrga cho‘zilgan tosh yotqizilgan 372 ta yo‘l bo‘lgan. Rimda forumning tepasida oltin bilan qoplangan ustun bo‘lgan – u yo‘llarning boshi hisoblangan. Shu sababli “Hamma yo‘llar Rimga olib boradi” degan ibora paydo bo‘lgan. Imperiya davri haykaltaroshligida portret uslubi keng tarqalgan. Ular bilan maydonlarni, ko‘chalarni, binolarni, qabrlarni bezatganlar. Rimda ishlangan portretlar odam qiyofasining tashqi ko‘rinishini aniq ifodalabgina qolmay, balki uning xarakterini, aqlini, irodasini, johilligini, qizg‘anchiqligini ochib bergan («Neron», «Kaligula», «Vespasion», «Rim ayoli», «Trayan», «Sabina», «Adrian», «Mark Avreliy», «Karakalla», «Filipp Arab», «Maksin Frakmets», «Trebonian Gall» shular jumlasidandir). Imperatorlarni xudolar bilan taqqoslash keng tus olgan edi – «Avgust» haykali bunga misol bo‘la oladi. Maorif rivoji haqida gapirar ekanmiz, shuni aytish lozimki, bu soha greklar tasarrufida bo‘lgan. 1-bosqich – boshlang‘ich maktabda 7-12 yoshdagi bolalar so‘zlarni takrorlab yod olishgan. O‘qish pulli bo‘lgan. 2-bosqich – «grammatika» maktabi bo‘lib, unda o‘quvchilar 4 yil o‘qigan. 3-bosqich maktabda 16 yoshga yetgan talabalar «ritorika» («notiqlik») bilan shug‘ullangan. Qadimgi Rimda notiqlik san’ati yuksak qadrlangan. Miloddan avvalgi I asr bilan milodiy I asrlar Rim poeziyasining «oltin asri» deb ataladi. Vergiliy (mil. avv. 70-19 ) mashhur shoir bo‘lgan. U «Eneida» dostonini yozgan, grek va rim afsonalariga asoslanib, Troya shahri himoyasi haqida, jasurlikni, sadoqatni va yoshi kattalarga hurmat bilan qarashni madh etadi. Shoirlardan Gay Silniy Metsenat (mil. avv. 74-8) Goratsiy Flakk (mil. avv. 65-8), Sekst Propersiy (mil. avv. 50-15) larni ko‘rsatish mumkin. Goratsiy she’r bilan tantanali gimn yozgan. Ovidiy Nazon (mil avv. 43 yil – milodiy 17-yil) «Qahramon ayollar», «Ishq san’ati», «Dard-alamlar» dostonlarini yozgan. Shoirlardan Marsial (milodiy 42-102), Yuniy Yuvenallar (milodiy 55-132) o‘z zamonidagi rim jamiyati hayotini tanqid qilib yozganlar. Rimda tarix fani ham rivojlandi. Doinisiy Galikarnasskiy (mil. avv. I asr) «Rim arxeologiyasi»ni, Katta Pliniy (milodiy I asr), Yusuf Falaviy (milodiy I asr) «Yahudiylar urushi to‘g‘risida», «Yahudiylarning qadimgi yodgorliklari», Korneliy Tatsit (milodiy 54-120) “Rim imperiyasi tarixi”ni, Plutarx (milodiy 46-126) «Ahloq to‘g‘risida mulohazalar», «Muzika haqida traktat», «Qiyosli xatnomalar»ni, Appian (milodiy 170 yilda vafot etgan) «Rim tarixi»ni, Don Kassiy (milodiy 155-235) «Rim tarixi» ni yozganlar. So‘nggi Rim imperiyasi madaniyati (milodiy 4-5 asrlar) antik an’analarni qayta jonlantirdi. Rimning binokorlik texnikasi avvalgidek g‘oyat yuksak bo‘lgan. Konstantin ravoqining bo‘rtma suratlarida badiiy san’atkorlikning tushkunligi sezilsa-da va kishilar tanasidagi a’zolar mutanosibligi noto‘g‘ri bo‘lsa-da, har holda bu ravoq Rim arxitekturasida erishilgan eng yaxshi muvaffaqiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan. Ammo hashamatli bezaklar va dekor qo‘pol ko‘rinadi. Shunga qaramasdan, torevtika (qimmatli metallar va bronzadan yasalgan san’at buyumlari) juda taraqqiy etgan. Arxeologlar nozik va nafis bo‘rtma suratlar bilan ishlangan katta-katta kumush tovoqlar, niqobsimon spiralli dubulg‘alar, sovutlar, otlarga kiygiziladigan ko‘krak yopqichlar topishgan. So‘nggi Rim davrida afsonaviy syujetlardan tashqari, hayvonlar ovi, rimliklarning varvarlar bilan janglari, qishloq manzaralari, villalar tasvirini tasviriy san’at asarlarida aks ettirish odat tusiga kirgan. Rimliklar orasida sirk o‘yinlari, ayniqsa 4 ta yoki 6 ta ot qo‘shilgan ikki g‘ildirakli aravalar poygasi mashhur bo‘lgan. Bu davrda mimik tomoshalar o‘tkazilar edi. Rimliklarda quyidagi ommaviy yirik bayramlar bo‘lgan: Saturnaliya – har yili dekabr oyida Saturn xudosiga atalib o‘tkaziladigan bayram bo‘lib, u karnaval bilan boshlangan, bayram vaqtida tabaqaviy farqlarga rioya qilingan. Kambag‘allarga sadaqalar berilgan, bir-birlariga o‘zaro tuhfalar ulashganlar. Luperkaliya – xudo Favka (chorva homiysi)ga atalgan bo‘lib, qadimgi hosildorlik sehrgarligi bilan bog‘liq bayram bo‘lgan. Bu bayram har yili fevral oyida o‘tkazilgan. Shu kuni hammani qamchi bilan nomiga sekin urib chiqqanlar (qamchi febritsa deyilgan, shundan fevral oyining nomi kelib chiqqan). Mifologiya sohasida Rim bilan bog‘liq miflar, chunonchi, «Rim dunyo markazi», «Rim – abadiy shahar» singari dunyo ustidan Rimning hukmronlik qilishi g‘oyasi alohida o‘rin tutgan Qadimgi davr Markaziy Osiyodagi diniy madaniyat. Diniy dunyoqarashning murakkablashuvi natijasida tabiat hodisalariga nisbatan dualistik qarashlar shakllana boshlagan. Insonga foydasi tegadigan, inson uchun hayot manbayi bo`lgan hodisalarning o`z xudolari yoki homiylari mavjud degan tushunchalar vujudga kelgan.Eramizdan avvalgi II ming yillik oxirlariga kelgach, Eron va Markaziy Osiyoda Quyoshga sig`inish ancha takomillashib, uning zaminida insonga quyoshdek yorug`lik va issiqlik in`om etuvchi olovga sig`inish — otashparastlik e`tiqodi vujudga keladi. Olovni quyoshning yerdagi o`g`li, degan tasavvurlar chuqurlashadi va Quyosh xudosi Mitra, suv xudosi Anaxita va boshqalarga e`tiqod qilish otashparastlik e`tiqodiga qo`shilib ketadi. Eron va Markaziy Osiyoda otashparastlik dini — zardushtiylik hukmron dinga aylanadi. Zardushtiylik dinining kelib chiqish sabablari nimalardan iborat? Birinchidan, bizningcha, u kishilarning tabiat hodisalari, mavsumlarning, kecha va kunduzning almashinuvi hamda uning sabablarini bilib olishga bo`lgan intilishlari natijasida paydo bo`lgan. Kishilar qadimda tabiat kuchlari oldida ojiz bo`lganlar. Ularning turmushi, kiyim-kechak, turarjoylari ham, oziq-ovqat ishlab chiqarishi ham nochor holda bo`lgan. Kishilar tasavvuriga ko`ra bahordan boshlab yorug` kunlar kela boshlagan, ya`ni kunlar isib, tabiatda ezgulik ko`paya borgan, o`t-o`lanlar, qurt-qumursqalar, hayvonlar uyg`ona boshlagan, butun tabiat jonlana borgan. Bularning barchasini ilohiy kuch — Quyosh xudosi Ahuramazda boshqaradi, deb o`ylashga olib kelgan. Ko`pgina falokatlar, o`lim, kasallikning xuruj qilishi esa kechalari ro`y bergan. Natijada inson va boshqa tirik jonzodlarga zarar keltiruvchi kuchlar haqidagi tasavvurlar ham shakllangan. Demak, sovuq kunlar va qorong`ilik kishilarga ko`plab kulfatlar keltirgan. Shu sababli kishilar o`zlariga zarur bo`lgan issiqlik va yorug`lik manbayi hisoblangan quyoshga va uning yerdagi zarrasi deb tasavvur qilingan olovga topinganlar. Ikkinchidan, kishilar qo`rquv va o`z ojizliklari o`rnmi to`ldirish uchun, bir-biriga qarama-qarshi kuchlar va ularning xudolari haqidagi tasavvurlarga ega bo`la borganlar. Zardushtiylar ezgulik, yaxshilik, yorug`lik, issiqlik, tiriklik, Hilolat xudosi Ahuramazda va unga qarama-qarshi kuch — yomonlik, yovuzlik, qorong`ilik, sovuq, o`lim va adolatsizlik xudosi — Axriman haqidagi tasavvurlarni vujudga keltirganlar.Uchinchidan, mahalliy qabilaviy dinlar endigina shaklanib kelayotgan (davlatchilik asoslariga, jamiyatning ham moddiy, ham ma`naviy taraqqiyotiga to`sqinlik qila boshlagan edi. Turli qabilalar o`rtasida urush-janjallar ko`payib ketgani uchun qabilalarni birlashtirishga xizmat qiluvchi yangi mafkura — dinga zarurat paydo bo`lgan. Bu vazifani endigina shakllanayotgan va birmuncha tizimga tushib ulgurgan zardushtiylik dini bajara boshlagan. Qadimgi Markaziy Osiyo madaniyatining rivoj nuqtasi bo’lgan Kushonlar madaniyati hududiy va mazmun jihatidan ayro olingan madaniyat emas edi. U o’zida Sharq, Markaziy Osiyo, Antik dunyo va hind madaniyatlari yutuqlarini o’zida mujassa etib, Sharq va Jahon xalqlari madaniyatini yana ravnaq topishiga asos bo’ldi. Kushon imperiyasi davrida (I-III asrlar)Markaziy Osiyoda sug’orma dehqonchilik, hunarmadchilik, shaharsozlik, savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalar ravnaq topdi. Buga Kushon-Baqtriya yozuvlari, brahma va kharoshhi hind alifbosidagi yozuvlar, kushon tangalari guvohlik beradi. Buddizm dinning rasmiy darajasi budda ibodatxonalarining o’sha zamon san’ati bilan bezatilishida namoyon bo’ladi. Termiz yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona tashqi devori peshtoqlariga sarg’ishroq toshlardan haykallar o’rnatilgan. Bino ichida g’ishtdan ishlangan «Budda» haykalining qoldiqlari topilgan. Haykallarning ishlanish uslubi, kiyimi, musiqa asboblari Hindiston, O’rta Osiyo, Yunoniston madaniyatlarining o’zaro ta’sirida rivojlanganligidan dalolat beradi. Kushon davri madaniyati Markaziy Osiyoning eng cho’qqisi hisoblangan, ma’lum zudud va zamon bilan chegaralanmaydi. Bu madaniyat Old Osiyo, Markaziy Osiyo, Antik va Hind madaniyatlari yutuqlarini o’zida jamlab, qo’llab Sharq xalqlarining o’rta asrdagi madaniyati rivoji uchun asos bo’ldi va jahon madaniyati tarixida o’chmas iz qoldirdi. Zardushtiylik ta`limoti va e`tiqodlar asosi uning muqaddas kitobi «Avesto»da buyon etiladi. «Avesto» eramizdan avvalgi II ming yillikning oxirlarida vujudga kela hoshlaydi. Shuningdek, bu yozma madaniy yodgorlik qadimgi Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, Eron va boshqa Sharq mamlakatlarining tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va maishiy hayoti, til, yozuvi, xalq og`zaki ijodi haqida ma`lumot beruvchi asosiy manbadir. «Avesto» olimlarning taxminlariga ko`ra, eramizdan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida yaratilgan. «Avesto» ko`pchilik manbalarda 21 nask-kitob (qism) dan iborat bo`lgan deb ta`kidlanadi. Beruniy o`zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli asarida «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida o`n ikki ming qoramol (terisiga tillo suvi bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashkadalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o`ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun «Avesto»ning beshdan uchi yo`qolib ketdi. Avesto o`ttiz nask qism edi. Majusiylar qo`lida o`n ikki nask chamasi qoldi», - deb yozadi. Rivoyatlarga ko`ra, «Avesto»ning uch nusxasi bo`lib, bir nusxasini Aleksandr Makedonskiy kuydirtirib tashlagan, ikkinchi nusxasining kerakli joylarini (tibbiyot, geografiya, falsafa va astronomiyaga oid qismlarini) tarjima qildirish uchun Yunonistonga jo`natgan, yana bir nusxasini bu dinning o`ta sodiq kishilari saqlab qolganlar. Lekin bu nusxa ham uzuq-yuluq holatda sosoniylar davrigacha (yeramizning III-VII asrlari) yetib kelgan. Bu davrda I eronda zardushtiylik boshqa dinlarga nisbatan rasmiy din vazifasini- bajargan. Shu boisdan. ham sosoniy hukmdorlar uzuq-yuluq hoktda yetib kelgan nusxani kerakli qo`shimchalari bilan to`ldirishga buymq berganlar. Keyinchalik lo`ldirilgan nusxaga sharhlar yozilgan va «Zend-Avesto» deb yuritila boshlangan. Bizgacha yetib kelgan «Avesto» quyidagi 4 qismdan iborat: 1.«Yasna» («sajda», «ta`zim») — xudolar va olovning muqaddasligi, turli xil marosimlar va urf-odatlar haqidagi qism. Bu qismda olovning oliy xudo Ahura (ulug`) — Mazda (donishmand) izmidaligi, olovning insonning gunohkor yoki gunohsiz ekanligini aniqlab beruvchi xususiyati kuylanadi; 2. «Yasht»..— Ahuramazda, yer, quyosh, osmon (havo) va suv hamda insonning ma`naviy dunyosi (ma`rifati, axloqi va iymon-ye`tiqodi) ni madh etuvchi alqovlar; 3. «Visparad» — ma`budlarni sharaflovchi duolar va ibodat (namoz) payti ularga qarata aytiladigan murojaatlar; 28 4. «Videvdod» — Ahuramazda va Zardushtning savol-javoblari, yomon ruhlar va devlarni yengish yo`llari va gunohlardan poklanish qoidalari. Bu asar, birinchidan, insoniyat tomonidan yaratilgan buyuk yozma madaniy yodgorlik bo`lib, o`zida falsafiy, tarixiy, geografik, etnografik, folkloristik va diniy qarashlar tizimini mujassamlashtirgan o`tmish ajdodlarimizning nodir yodgorligi, ikkinchidan, avlod-ajdodlarimiz tarixidagi birinchi mukammal diniy e`tiqod manbayi, uchinchidan, bu din islom, nasroniy, yahudiylik, mitraizm va monizm kabi ko`plab dinlar, ularning marosimlari, diniy e`tiqodlari manbayi vazifasini bajarganligi sababdan ham uning umumjahon madaniyatidagi o`rni, olam haqidagi tasavvur va tushunchalariga batafsil to`xtalib o`tish joizdir. eng avvalo, «Avesto» otashparastlik axloqining asosini: a) ezgu fikr; b) ezgu so`z; d) ezgu amal kabi tamoyillardan iboratligini ko`rsatadi. Ahuramazda — oliy, bosh xudo. U yomonlik xudosi Axrimanga qarshi kurash uchun o`ziga yordam beruvchi muqaddas va ezgu ruhlarni yaratadi. U dastlab o`zining eng yaqin yordamchilari hisoblangan oltita muqaddas run — Amesha spentalarni yaratadi. Bu muqaddas ruhlar quyidagilar: 1. Voxu Manna (Baxman) — Yaxshi niyat (Yezgu ong). 2. Asha Vaxishta (Ardibixsh) — O`ta Adolatlilik (Oliy haqiqat). 3. Xshatra Varya (Shahrivor) — Orzu etilgan Qudrat (Matlub Qudrat) 4. Spenta Armaiti (Isfandarmuz) — Diyonatli Avliyolik (Matlub Tavoze). 5. Xaurvata (Xurdod) — Yaxlitlik (Butunlik) 6. Ameretat (Murdod) — Mangulik. Mazkur oltita muqaddas ruhning har biri moddiy dunyodagi olti xil hodisaning homiylaridir, deb tasavvur qilingan. Masalan, Baxma — hayvonlarning. Ardibixsh — olovning, Shahrivor — ma`danlarning, Isfandarmuz — yerning, Xurdod — suvning, Murdod — o`simliklarning homiylari deb tushunilgan. Ahuramazda insonlarga rahnamolik qilishni Zardushtning o`ziga buyurgan, degan tasavvurlar mavjud bo`lgan. Avestoda ta`kidlanishicha, haftaning har bir kuni ham ana shu yettita homiy nomi bilan yuritilgan. Shuningdek, «Avesto»da Ahuramazdaga yordam beruvchi boshqa kuchlar va Axrimanni qo`llab-quvvatlovchi yovuz ruhlarning joylanishi batafsil tarzda berilgan. Masalan, Ahuramazda tarafida turib yovuz ruhlarga qarshi kurashuvchi boshqa ezgu ruhlar quyidagicha joylashtiriladi. Olti Amesha spentalardan so`ng quyiroqda Yazat (keyinchalik ezot) lar joylashgan. Yazatlar butun olamni yovuz ruhlardan himoya qilib yurishadi. Yazatlar ikki guruhga. — Ruhiy va Dunyoviy Yazatlarga bo`linadi. Ruhiy Yazatlarni Ahuramazdaning o`zi boshqaradi, dunyoviy yazatlarni esa Zardusht boshqaradi, deb hisoblaganlar. Ruhiy yazatlar vafot etgan yaxshl kishilarning qulilari bo`lib, ular ko`zga ko`rinmas olam va unda joylashgan ezgu kuchlarni (qo`riqlaydilar, tirik odamlarning xonadoniga xuruj qiluvchi yomon odamlar (vafot etgan yaramas odamlar)ga qarshi kurash olib boradilar. Dunyoviy ynzatlar esa tirik odamlar, ya`ni doimo insoniyat, tabiat va hayvonot olamini Msrab-avaylashga xizmat qiluvchi ashavanlar (haqiqat va to`g`rilik uchun kurashuvchi tirik odamlar) yaxshi odamlarning ichiga joylashib olib, adolat, Iniqiqat, yaxshilik va ezgulik uchun kurash olib boruvchi ko`zga ko`rinmas kuchlardir. Zardushtiylik kosmogonikasiga ko`ra ezgu va yovuz ruhlar bir-birlari bilan uyovsiz kurash olib boradilar. Ezgu ruhlarning bar biri o`z himoyachilariga egadirlar. Masalan, Vratragna - (keyinchalik Bafirom) momaqaldiroq xudosi. I Jnga quyosh nurini to`suvchi bulut - Vratragna qarshi kurash vazifasi yuklanadi. Vratragna o`zining chaqmoq (o`q)lari bilan quyosh nuri va issiqligini to`suvchi Ihlis Vratxani o`ldiradi va dunyoga yorug`likni.qaytarib beradi. Dunyodan hayvonlar va qush qiyofasidagi sirli, ezgu va foydali maxluqlar ham joy olgan. Masalan, afsonaviy Vourukasha qo`lida uch oyoqli, oltin shoxli va olti ko`zli Hara deb nomlanuvchi eshak yashaydi. U o`zining oltin shoxlari bilan dunyodagi barcha zararli narsalar (zararli hasharotlar va mikroblar)ni inalif etadi. Ranka deb nomlanuvchi orolchada ilohiy Xaoma o`simligi o`sadi. O`n minglab qurbaqalar qiyofasidagi iblislar Xaomant o`g`irlash uchun orol tomon intiladilar. Lekin daryoda yashovchi Qara ismli sirli (ilohiy) baliq ularning orolga o`tishiga yo`l qo`ymaydi, ularni o`ldirib turadi. Vourukasha nomli ko`lda Xabayosh deb ataluvchi ho`kiz yashaydi, imi (iopadshoh (ho`kiz odam) qo`riqlaydi. Uning vazifasi tabiatni tiriltirib hamda Xabayosh (ho`kiz)ni qiyomat qoyimgacha qo`riqlab turishdan iborat. Chunki ho`kiz muqaddas ho`kiz bo`lib, qiyomat kuni, ya`ni o`lganlar tiriladigan kuni uning yog`idan samoviy ovqat tayyorlanadi, yog`idan bir loinchidan o`lganlarni qayta tiriltirish uchun foydalaniladi, deb tasavvur tjilingan. Karishptar nomli qush o`z tilida doimo muqaddas gimn (alqov)larni kuylab Ini`adi va odamlarga ilohiy-ruhiy kuch baxshida etadi. Ularni yashashga va iblislar (yomon odamlar) ga qarshi kurashga ilhomlantirib turadi. Parodarsh (kelajakni ko`ruvchi) nomli qush o`zining qichqiriqlari bilan iblis ruhlar (ishyoqmaslik, dangasalik va uyqu)ni quvib hamda yovuz kuchlarni qo`rqitib, otashparastlarning uyini ulardan himoya qilib turadi. Fikrimizcha, bu xo`roz bo`lishi mumkin. Chunki ko`pgina xalqlarning og`zaki ijodida jinlar va shaytonlar uning qichqirig`idan qo`rqishi haqidagi afsonalar, rivoyatlar, ertaklarning mavjud ekanligini bilamiz. Axriman ham o`zi yaratgan yovuz kuchlar bilan ezgu kuchlarga qarshi kurashadi. Axriman o`zining yordamchilari bilan birga, eng avvalo, fazoviy kenglik (makon)ni toraytiradi: U ko`zga ko`rinmas kuch sifatida tasavvur qilinadi. Axriman o`z yovuz kuchlari bilan birgalikda Zardusht homiyligidagi insonlarga hujum qilib turadi va insoniyatni Ahuramazda izmidan chiqarib, lining qo`li bilan butun dunyoni xarobaga aylantirishga intiladi. Axriman insonga hujum qilganda, uning ko`ziga keng dunyo torayib ko`rinadi, yuragi siqilib, g`amginlik bilan chulg`anadi va dili xufton bo`ladi, deb tasavvur qilingan. Axriman, ayniqsa, odamlar o`rtasiga nifoq solishga, odamlar orasida yolg`onni kuchaytirishga, ularni yo`ldan ozdirishga harakat qiladi. U bu ishlarni o`zining yordamchilari — iblislar, shaytonlar va yovuz ruhlar orqali bajaradi. Shu sababli uning kuchi benihoya katta, deb hisoblangan. Axriman Ahuramazdaga qarshi iblislarning bitmas-tuganmas kuchidan foydalanadi. Axriman ham Ahuramazda singari o`zining yaqin yordamchilari — olti Dayva (yovuz qiz)ni yaratadi. Akamana (yovuz uy), Taurvi (so`lish, qovjirash), Zarik (o`lim), Ayshma (quturish, adovat)lar dayvalar hisoblanib, doimo Axrimanga hamrohlik qiladilar. Ular ham odamlarga hujum qilib, ularni bir-biriga qarama- qarshi qilib qo`yishga intiladilar. Shuningdek, Axrimanga yordam beruvchi, birmuncha kam kuchga ega bo`lgan deva (iblis qiz)lar ham mayjuddir. Masalan, Araska (hasad), Uda (vaysaqi}, Akatasha (sinchkovlik), Bushyansta (yerinchoqlik), Push (xasislik), Zmaka (sovuq bilan bog`liq bo`lgan turli azoblar) shular jumlasiga kiradi. Ular odamlarning ichiga kirib olib, birovga nisbatan hasadgo`ylik qilishga, vaysashga, birovlarning ichki sirini bilishga, erinchoq va ishyoqmas bo`lishga, xasislik qilishga majbur qilarkan. Deva (iblis qiz)larning yovuz ishlarni amalga oshirishlarida ularga Drujlar («druj» so`zi yolg`on, aldov degan ma`nolarni angalatadi), ya`ni ayol timsolidagi badjahl maxluqlar va Nasa (yuqumli kasalliklar tarqatuvchi mikroblar) yordam beradilar. Zardushtiylik ta`limotiga ko`ra, Nasa quyidagicha tasvirlanadi: inson vafot etgach, Nasa inson jasadidan joy oladi. Agar tirik odam jasadga yaqinlashsa, Nasa unga zarar keltiradi, unga kasallik va hatto o`lim olib keladi, deb tasavvur qilingan. Zardushtiylarning tasavvuricha, Nasa faqat itdan qo`rqar, itning qarashiga dosh bera olmas emish. Shu sababli zardushtiylar odam o`lgandan keyin uning jasadi ustiga itni yetaklab olib kelishib, jasadga qaratganlar. Bu marosim «sakdid» deb atalgan. Shundan keyingina boshqa marosimlar o`tkazilgan. Demak, zardushtiylarning jasadni tog`ridan to`g`ri yerga ko`mmaganliklarining sababi birinchidan, odam jasadini harom deb bilganliklarida bo`lsa, ikkinchidan, jasadga kirib olgan Nasalar zardushtiylar uchun muqaddas hisoblangan Yyerga zarar yetkazadi, degan tushunchadan kclib chiqqan. Zardushtiylar o`lgan kishining jasadini maxsus ko`tarmaga olib borayotganda eng oldinda itni yetaklab borganlar. Maxsus itlar va o`laksaxo`r qushlar jasadni suyagigacha yeb bo`lmagunlaricha dahmada saqlaganlar. Undan so`nggina o`lgan kishining suyaklarini maxsus idishlar — sopoldan qilingan ossuriy (ostadon)larga solishib, maxsus bostirmalarda saqlaganlar. Axrimanga yordam beruvchi yovuz kuchlar — iblislardan yana biri Parika (pan) deb nomlangan. Parika (pari)lar ko`pincha sohibjamol qiz yoki ayol qiyofasida tasavvur qilingan. Ular asosan kishilarni avrash, sehrlash orqali aqldan ozdirish yoki halok qilishga intilganlar. "Parikalar ko`proq kechalari yoki tashlandiq qorong`i uylarda yolg`iz kishilar ko`ziga ko`ringan. Shuningdek, parilar tabiatning turli xil hodisalariga ta`sir ko`rsata oladi, deb o`ylaganlar. Masalan, Mush nomli pari oyni o`g`irlab, olamni qorong`ilikka botiradi. Dujeriya nomli pari esa qurg`oqchilik olib keladi, degan tasavvur mavjud bo`lgan. Bizningcha, hozirgacha respublikamizning janubiy hududlarida o`tkazilib kelinayotgan «Sust xotin», «Suv xotin» nomli vomg`ir chaqirish marosimining mavjudligi ham ana shu tasavvurlarga borib taqaladi. «Avesto»dagi kishining tinch va osoyishta hayot kechirishi, o`zi uchun uy-joy qurib olishi, oilali bo`lish, mol boqib ko`paytirish, yer haydab don ekish va mollarni boqish uchun o`t ekishi va yig`ishi, mevali daraxtlar o`tqazish suvsiz yerlarga suv chiqarish, yangi yerlar ochish ta`kidlab o`tiladi. «Avesto» orqali singdirilgan ushbu yumushlar hozirgi kunimizgacha ruhiyatimizda saqlanib qolingan.Axriman Ahuramazdaga qarshi kurashda har xil Xrafstra (zararkunan-da)lardan — ilonlar, pashshalar, qurbaqalar, chivinlar, chayonlar, chumolilar va turli-tuman mikroblardan ham foydalanadi. Yirikroq hayvonlardan bo`ri — Axrimanning yordamchilaridan biri bo`lgan. Shu sababli bo`ri doimo kishilar uchun oziq va yaqin yordamchi (ishchi kuchi) hisoblangan hayvonlarni -ot, eshak, sigir, qo`y va boshqa hayvonlarni ovlaydi. Ahuramazdaga yaqindan yordam beruvchi it esa bo`riga qarshi qo`yilgan. Olov va chiroq bor joyga bo`ri yaqinlasha olmagan. «Avesto»da ta`kidlanishicha, Ahuramazda tomonidan belgilangan 12000 yil yakunlangach, yorug`lik va qorong`ilik o`rtasidagi oxirgi kurash bo`lib o`tadi. Ezgu va yovuz kuchlarning kurashida (uchinchi 3000 hamda to`rtinchi 3000 yillikning birinchi yarmida) Axriman tarafdorlarining qo`li baland keladi. Odamlar o`rtasida ham yovuz kuchlarga yordam beruvchi tubanlashgan kishilar soni oshib ketadi. Axloqsizlik va ma`naviy tanazzul kuchayadi. Xotin erni, o`g`il otani, uka akani tan olmay qo`yadi. Odamlar tabiatga yovuzlarcha munosabatda bo`la boshlaydilar. iymon-ye`tiqod susayib, yovuzlik kuchayadi. Tabiatning muvozanati buziladi. Yyerga eritilgan bronza yog`iladi, tog`lar, yer va yer osti dunyosi-barchasi barobar yonadi. So`ngra halok bo`lgan butun olam va barcha o`lganlar qaytadan tiriladi. Abadiy hayot boshlanadi. Samoviy Chinvot ko`prigidan o`tolmasdan do`zaxga tushib ketganlarning barchasi gunohlaridan forig` bo`lib, do`zaxdan qutulib chiqadilar. Zardushtiylik falsafasida, birinchidan, butun olam ikkiga bo`linib, bir-biriga qarama-qarshi kuchlar, qarama-qarshi harakatlar, tasavvurlar va boshqalarning doimiy harakati, olam hodisalarining oddiydan murakkablikka rivojlanishi (olamning to`rt bosqichda yaratilishi), bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan kuchlar — Ahuramazda va uning yordamchilari, Axriman va uning tarafdorlarining quyidan yuqoriga, yuqoridan quyiga qarab joylashtirilishi, qarama-qarshi kuchlarning to`xtovsiz va ayovsiz kurashishi talqinida beriladi. Ikkinchidan, zardushtiylik falsafasida to`rt unsur — yer, havo, suv, olov e`zozlanadi. Suv va olovga atab qurbordiklar berilgan. Masalan, suvga sut va sharbat tomizilgan hamda suvning doimiy sofligi uchun idishga barg tashlab turilgan. Olovga esa qurbonlik sifatida quruq o`tin, hayvon yog`i va xushbo`y hid taratuvchi giyoh tashlangan. Yemi e`zozlashib, unga o`lgan kishilarning jasadi ko`milmagan, yerga in qo`yuvchi barcha jonivorlar Axrimanning yordamchilari sifatida talqin qilingan. Havoni har qanday badbo`y hid bilan bulg`ash qoralangan. Ko`pgina harakatlar — yalangoyoq yurish, marhum uchun ko`p yig`lash, ayniqsa, ayollarning olov oldida soch tarashi katta gunoh hisoblangan. Zardushtiylik dini o`zidan oldingi tabiat kuchlarini ilohiylashtirishga qaratilgan qabilaviy dinlardan o`zining birmuncha ilg`orligi va yakka xudo — Ahuramazdaga e`tiqod qilishi bilan ajralib turadi. U behuda qon to`kuvchi qurbonliklar, harbiy to`qnashuvlar, bosqinchiliklarni qoralab, o`troq va osoyishta hayot kechirishni, mehnat qilishni, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug`ullanishni da`vat qiladi. Xayrli ish qilish, ezgu o`y, ezgu so`z va ezgu ishga qat`iyan amal qilishni talab qiladi. Nemis klassik falsafasining yirik vakili Gegel o`zining «Tarix falsafasi» nomli asarida Zardushtiylik dini va uning insonparvarlik xususiyatini quyidagicha ta`riflagan edi: «Bu din yorug`lik va mehr-oqibat dinidir. U yovuzlik va qorong`ilikka qarshi turadi. Yorug`likning yovuzlik bilan kurashi, hayotning o`lim bilan kurashidir. Zardushtiylik dini rivojianishni, hayotning barhayot bo`lishini, ekin ekishni, uy hayvonlarini boqishni va yerga qarashni talab qiladi. Bu dinga sig`ingan odam hattoki, murdani yerga ko`mmay, yoqmay qushlarga yem bo`lishi uchun kurashadi». Zardushtiylik xalq madaniyatining nodir yodgorligi sifatida muhim qiymatga ega bo`lib, birinchidan, u qadimgi Sharqda vujudga kelgan bir qator dinlar, clastlab yahudiy dinining, so`ngra jahon dinlariga aylangan islom va nasroniylik dinlariga asos bo`lib xizmat qilgan. Masalan, Zardushtiylik diniga bhioan har hir otashparast kuniga besh marta poklanib, quyoshga qarab, uni olqishlab, ihodat qilishi shart bo`lgan. Bu esa islom diniga uning asosiy ruknlaridan bin -besh vaqt namoz o`qish shaklida o`tgan. Ikkinchidan, Zardushtiylik ta`limotiga binoan xudo, quyosh, olov kabilar inson uchun eng zarur hisoblangan narsalar (yer, hayvon, o`simlik, suv va h.)da namoyon bo`ladi. Bu esa panteistik falsafaning vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Uchinchidan, ajdodlarimizdan meros bo`lib o`tib kelayotgan axloqiy me`yorlarning shakllanishiga katta ta`sir qiladi. Chunki avlod-ajdodlarimiz (|adim-qadimdan tabiatni, yer, suv, daraxt, o`simlik va jonivorlarni e`zozlab keladi. Yerga ishlov berib, sug`orib, bog`-rog`larni, ekinzorlarni barpo qilganlar, chorvachilikni esa nihoyatda qadrlaganlar, suvni muqaddas hisoblaganlar. To`rtinchidan, Zardushtiylik dini qadimgi yunon madaniyatining rivojlanishiga ham ta`sir ko`rsatgan. Chunki yunonlar Zardush haqida ko`plab hikoyalar eshitganlar va bu din hamda uning ta`limoti haqida muayan tasavvurga cga bo`lganlar. Qadimgi so`g`diyonaliklarning diniy qarashlari. Qadimgi so`g`diyonaliklar ham boshqa xalqlar singari dastlabki davrlarda ota-bobolar va o`tganlarning ruhlariga sig`inishib, hayvon va tabiat hodisalarini ilohiylashtirganlar, magiya va shomonizmga e`tiqod qilganlar. Tabiat hodisalarini ilohiylashtirish dastlab Quyoshga, so`ngra, olovga sig`inishga olib kelgan. Natijada otash-olov diniy e`tiqoddagi yagona obyektga aylangan, Unga atab yirik-yirik va hashamatli ibodatxonalar qurganlar. Ibodatxona tashqi ko`rinishidan besh zinali bo`lib, eng tepa qismida tutun chiqib turishi uchun mo`ri qurilgan. Ibodatxona zalining o`rta qismida muqaddas olovyonib turgan. Beshinchi zina atrofida yorug`lik va havoning almashinib turishi uchun darchalar qoldirilgan. Zalning tepa qismi yog`och bilan yopilgan bo`lib, shift qattiq qotishma bilan suvab qo`yilgan. Zalning bir burchagida muqaddas olovdan chiqib turadigan kul to`planadigan maxsus joy, boshqa tomonida sopoldan yasalgan isiriqdon, ya`ni muqaddas o`simlik tutatiladigan sopol idish, yo`lakdagi tokchalardan tovuqlarning suyaklari qoldiqlari topilgan. O`rta asr arab yozma manbalarida qadimgi So`g`diyonada mavjud bo`lgan otashxona - ibodatxonalar mavjud bo`lganligi haqida ko`plab ma`lumotlar uchraydi. Bu manbalarda otashparastlikka oid ibodatxonalar «otashdon», «otashkada», «otashxona» sifatida, otashparastlar esa «Mug`», «ma`jush» sifatida islom yoyilgan paytda ham saqlanib qolgan muqaddas olov bilan bog`liq bo`lgan marosimlar haqida so`z yuritiladi. Ma`lumki, qadimgi So`g`diyonaning katta qismida, ayniqsa, Buxoro vohasida Siyovushga atalgan bayram — xotirlash kuni o`tkazilgan. Bu kun ertalab zardushtiylar ibodatxonasiga erkaklar xo`roz, ayollar esa tovuq keltirganlar. Mazkur bayram «Qizil gul sayili» («Sayili guli surx») deb atalgan. Qizi) gul (lola) larning vujudga kelishini quyidagi ikki xil afsonaga olib borib taqaganlar. Birinchi afsona Beruniy ta`kidlaganidek, Xorazmshohlarning afsonaviy ajdodi Siyovushga borib taqaladi. Go`yo Siyovush jodugar qaynotasi Afrosiyob tamonidan o`ldirilgan. Uning qoni tomgan joylardan qizil gullar o`sib chiqadi. Bu afsona Firdavsiyning «Shohnoma» asarida quyidagicha tasvirlangan: ... Shahar va lashkarlardan nari o`tishdi Siyovushni sudrab dashtga yetishdi ..... Oyoq - qo`lin bog`lab, qo`y kabi so`ydi, Tomog`i tagiga zar dashsha qo`ydi. Sarv boshini ayladi tanidan judo, Toza qon dashshaga to `Idi, benido. Buyurilgan joyga dashshani jallod, Olib borib, to`kdi, pok xunni bedod. Ajabo, dashshani qay yerga qotil, To `kkan bo `lsa, undan o `sib chiqdi gul. Sizga aytib beray uning nishonin, Bu giyohning nomi, «Siyovush qoni». Keyinchalik bahorda tabiatning uyg`onishini Siyovushning gul-chechak bilan qayda tirilishi ramzi sifatida qabul qilganlar. So`g`diylar o`rtasida Siyovush obraziga hurmat shunchalik baland bo`lganki, hatto uning obrazini tabiatning tirilishi va o`lishi xudosi darajasiga ko`targanlar. Tarixchi Muhammad Narshaxiy ham o`zining «Buxoro tarixi» asarida Huxoro atrofida mug`larning 700 atrofidagi qal`a-ko`shklar va otashparastlarning ibodatxonalari bo`lganligini yozadi. Narshaxiy Buxoroda butparastlarning bozori Siyovush kulti bilan bog`liq bo`lgan. Har qachon but yo`qolsa yoki sinsa yoki eskirsa... boshqasini topib olishar va eskisini tashlar ekanlar». Qadimgi Xorazm o`lkasi tarixi va etnografiyasini keng tadqiq etgan S.P.Tolstov, Ya.G`ulomov, Jabborov va boshqalar xorazmliklarning eng dastlabki diniy tasavvurlari animizm, totemizm, fetishizm, magik ko`rinishda bo`lganligi va eramizdan avvalgi I- ming yillik o`rtalariga kelib, quyosh so`ngra esa olovga sig`inganliklarini ko`rsatib o`tadilar. Yetnograf olim G.Snesaryev esa xorazmliklar bir zamonlar quyoshga topinganlar, e`tiqod belgisi hisoblangan quyosh tasviri uy-ro`zg`or jihozlari hisoblangan turli xil idishlar, namat, gilam, eshiklarda muhrlanganligini la`kidlab o`tadi. O`zbekistonning boshqa hududlariga nisbatan iqlimi sovuq keladigan xorazmliklar uchun quyosh tafti va yorug`ligi o`ta muhim bo`lgan. Shu boisdan ham qadimgi xorazmliklar dastlab quyoshni, so`ngra olovni muqad-daslashtirganlar. eramizdan avvalgi V-I asrlar zardushtiylik dinining shakllanishi va mustahkamlanishi davrlari hisoblanadi. Xuddi mana shu davrda bunyod etilgan qadimgi Xorazm shahar-qal`alari: Qo`yqirilganqal`a, Jonbosqal`a, Bozorqal`a, Ayozqal`a, Tuproqqal`alarda olib borilga tadqiqotlar ulaning barchasida otashparastlar ibodatxonalari mavjud bo`lganligini ko`rsatadi. Ayrim qal`alar (masalan, Jonbosqal`a)dan topilgan buyumlardan ot tasviri yoki spool haykalchalar qadimgi xorazmliklarning otga sig`inishi (totemistik qarashlari)dan darak beradi. Albatta, ko`hna Xorazmning keyingi davrlar tarixida «Avesto»da ko`rsatilgan dehqonchilik ma`budasi Anaxitaga, Amudaryo xudosi va kemachilar homiysi er Xubbiga va tabiat hodisalariga sig`inish mavjud bo`lganligini ko`rsatadi. Umuman olganda, qadimgi xorazmliklarning afsonalari, yozuvi va diniy qarashlari qal`alardan topilgan san`at va hunarmandchilik namunalari bu o`lka xalqlarining ma`naviy madaniyati, estetik didi va dunyoqarashi nihoyatda yuqori bo`lganligini ko`rsatadi. Beruniyning ma`lumotlariga ko`ra va olimlaming tasdiqlashicha, eramizdan avvalgi III - II asrlarda Xorazmda Qo`yqirilganqal`ada mustaqil astranomik kuzatish ishlari olib borilgan markaz va yulduzlar jadvali mavjud bo`lgan. Eramizdan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida yaratilgan «Avesto» matnlariga e`tibor bersak, qadim ajdodlarimiz o`sha davrlardayoq dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikni rivojlantira olganligini ko`ramiz. «Avesto» ning «Yasna» va «Vandidod» kabi qismlarida Ahuramazdaning eng yaqin yordamchilari, ya`ni buyuk kuch-qudratga ega bo`lgan ilohlardan biri — Xshatra Varya ma`danlardan turli xil buyumlar yasovchi hunarmandlar homiysi sifatida qabul qilinadi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, eramizdan avvalgi I ming yillikning boshlaridayoq Markaziy Osiyo hududida ijtimoiy-iqtisodiy narishlar sodir bo`lgan. Dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchink inmlaniyati ancha rivojlanib, mehnat taqsimoti tugallanib ulgurgan, ijtimoiy tabaqalanish amalga oshib, davlat hokimiyati o`rnatilgan va mustaqil davlatchilikning tamal toshi qo`yilgan. Ayniqsa, Qadimgi moddiy va ma`naviy madaniyatimiz haqidagi ma`lumotlarni, eng avvalo, «Avesto»dan, shuningdek, yunon tarixchilari Gerodot, Kvint Kursiy Ruf, Plutarx, Arrian, Diodor, Strabon, Pompey Trog, Yustiri asarlaridan olish mumkin. Vohadagi ular saklar bilan deyarli bir tilda gaplashganlar. etnik jihatdan dehqonchilik vohalarida joylashgan elatlarda Amudaryoning yuqori havzasidagi xorazmiylar, Gurgan quyi oqimidagi girkanlar, Kopetdog etaklaridagi umumiy nomdagi parfianlar, Murg`ob havzasidagi marg`iyonlar, Zarafshon, Qashqadaryo vohalaridagi so`g`dlar, Surxondaryo vohasidagi baqtriyaliklar va parkana (Farg`ona) liklar tarixiy manbalarda tilga olinadi. Yuqori Amudaryoning ikki sohilidagi barcha elatlar eramizdan avvalgi I ming yillik o`rtalarida yuksak madaniyatga ega bo`lib, irrigatsiya va qurilish inshootlarini hunarmandchilik va G`arb san`ati sirlarini egallagan, zo`r ma`naviy qadriyatlarni yaratgan etnik Bilimlar, hatto qo`shni davlatlarga o`z ta`sirini o`tkazganlar. Har qanday xalq yoki elatning dovrag`i o`z madaniyatining o`ta rivojlangan, isblab chiqarishdagi yutuqlari va xalq og`zaki ijodi namunalarining keng qamrovligi bilan boshqa xalqlarga yetib boradi. Qadimgi yunon va rim tarixchilari o`z asarlarida avlod-ajdodlarimizning turush- turmushi, hayot kechirishi, mashg`ulot turi, qo`shni xalqlar bilan bordi-keldisi — iqtisodiy va madaniy aloqalari, xarakteri va intilishlari haqida so`z yuritadilar. Yunon solnomachisi Diodor o`zining «Tarixiy kutubxona» asarida Markaziy Osiyoning qadimgi xalqlari: skiflar, saklar, massagetlar, arimasplar haqida qisqacha bo`lsa-da to`xtalib o`tadi. Hozir biz yashab turgan hududlarda qadim-qadimda skiflar va ularning turli qabilalari — shak (sak), massaget va boshqalar yashaganlar. Keyinchalik skiflar hozirgi Volga, Don, Dunay daryolari bo`ylarigacha bo`lgan hududlarai bosib olganlar. «Skiflar Markaziy Osiyodan tarqalgan edi», — deb yozadi rus olimi A.B.Ditmar o`zining «Skifiyadan elefantingacha» nomli asarida. Demak, turli sabablarga ko`ra (bizningcha, o`zaro qabilaviy kelishmovchiliklar natijasida Markaziy Osiyo hududlaridan ketib qolgan skiflar Yevropaning ancha ichkarisigacha cho`zilgan bepoyon o`lkalarga kirib borib yashaganlar va u yerlarda o`ziga xos madaniyatni yaratganlar, Qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning ta`kidlashicha, skiflar quyidagi xudolarga sig`inganlar: «Tabiyati — ma`budalar ma`budi (yunonlarda Gestiya), Papey — osmon xudosi (yunonlarda Zevs), Api (Geya), Taytosir (Appolon) — cho`ponlar, keyinchalik poklik xudosi, Argimpasa (Afrodita) — sevgi, muhabbat vago`zallik xudosi, Fagimasad (Poseydon) - dengiz xudosi. Skiflarda urush xudosidan boshqa xudolarga haykal o`rnatish, ibodatxona va mehrob qurish odat emas, — deb yozadi tarixchi. Gerodot sanab o`tgan yetti xudo ma`bud zardushtiylaming yetti ma`budlari —Ahuramazda va Olti Amesha Spentalariy Voxu Manna (yezgu-niyat), Atavaxishta (to`g`rilik, rost so`zlash), Xshatra Varya (umid va qudrat), Spenta Armayeti (komillik, mukammallik), Xaurvatat (salomatlik), Ameretat (umrboqiylik) hamda borliq haqidagi tushunchalariga muvofiq — yetti qavat osmon, yetti qavat yer, yetti sayyora haqidagi tushunchasi bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Qadimgi skiflarning diniy tushunchasi va tasavvurlari hamda xudolari yaxlit, muayyan tizimga ega bo`lgan, ya`ni har bir ma`buda hayotning muayyan bir sohasini boshqaradi, yuqoridan quyiga, asosiylari ikkinchi darajalilari bilan uzviy bog`liq tarzda tasavvur qilingan. U — asosiy xudo, Xonadon, oila, o`choq xudosi hisoblangan. Shu sababli skiflar «shoh Tahiti nomi bilan» deb qasam ichganlar. Tabitining bosh xudo sifatida e`zozlangani bejiz emas, chunki olov ko`chmanchilar hayotining manbayi, oilaning hamrohi, farovonligi va sihat-salomatligining asosiy omili bo`lgan. Har bir xonadonda o`choqning mavjudligi (keyinchalik olovxonaning paydo bo`lishi) urug`-aymoq birligining" timsoli hisoblangan. Bundan ko`rinadiki, skiflardagi muqaddas yettilik va uchlik raqamlari dastlab olovga sig`inuvchi ajdodlarimiz ilmiy, badiiy hamda diniy dunyoqarashlari, rasm-rusum, udum va marosimlarida, so`ngra Markaziy Osiyoda yashovchi turli qabila, elat va millatlar turmush tarzidagi muqaddas sonlar shaklida saqlanib kelingan. Ahmoniylar imperiyasi va Markaziy Osiyo madaniyatiga ellinizm elementlari kirib keldi. Ahmoniylar saltanatini yemirib tashlagan Yunon-Baqtriya bosqini Markaziy Osiyo mintaqasini, xususan suhd madaniyatini aylantirdi. Yunon-Baqtriya davrida Oyxonum (Shim.Afg’oniston), Saksanoxur va Tahtisangin (Tojikiston), Dalvarzin tepa, Yorqurg’on, Afrosiyob Talibarzi (O’zbekiston) kabi shaharlar qurildi. Yunon harbiy manzilgohlari aholisining tushmush tarzi va madaniyatini aks ettiruvchi ellinistik uslubdan Yunon- Baqtriya shaharlarda ochib o’rganildi. Infoatlar tosh, xom va pishiq g’ishtdan tiklandi. Ustunlar korinf usulida ishlangan. Saroy va ibodat majmualari, gimnaziya, teatr binolari ochib tekshirilganda ustunlar attik bazaltlar, akant yaproqlari, palmetallar, cheti naqshlangan cherepitsa-antifikslar singari unsurlangan foydalangan holda ko’rilgan. Yunon-Baqtriya podsholigida teatr san’ati va musiqani rivojlanganligi to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Baqtriya saroylarida yunonistonlik aktyorlar, musiqachi va raqqoslarning guruhlari saqlangan. Ayniqsa, yunon xalq teatrining «maskars», «mim» singari turlari keng yoyilgan. Ularni klassik tragediya va komediyalardan farqi belgilangan matn bo’lmagan, yoki matnsiz chiqilgan, lekin u yunon tilini bilmagan mahalliy aholiga tushunarli bo’lgan. Aktyorlar sharoit, tomoshabinlarning ruhiyatiga ko’ra matnlarni o’zgartirganlar-musohaba, xazil- mutoyiba, havj, hikoya, -qo’shiq usullarida ijro etganlar. Raqs, musiqa, ko’zbo’yamachilik va akrabatik mashqlar teatr ijrochiligining muhim elementlari bo’lgan. Hukmdorlar homiylik ko’rsatgan mahalliy aktyorlar ham shakllangan; «Masxaraboz» Milliy teatrning-namunasida hamon ellinistik belgilar saqlanib qolgan. Yunon-Baqtriya madaniyati sinkretizmi (qoirshiqligi) turli tillarni yonma- yon faoliyat ko’rsatishi, har xil yozuvlar tizimi va dinlarning o’zaro singishib ketishida ham ko’rinadi. Eramizdan avvalgi III-II asrlarda oromiy, Yunon-Baqtriya yozuvlari keng ishlatilgan, keyingisi yunon alfaviti asosida unga bitta harf qo’shim (jami 25 ta harf) baqtriya yozuvi vujudga kelgan. Zardo’shtiylik hukmron din sifatida saqlansada aholini yunon xudolari timsollariga sig’inish alomatlari paydo bo’lgan. Xorazm madaniyatini alohida ta’kidlash lozim. Shu mintaqa sug’oriladigan dehqonchilik, shahar madaniyati shakllangan eng qadimgi manzilgohlardan bo’lib, bu yerda O’zbekiston hududidagi qadimgi (er.avv. VII-VI asrlarda) davlat asoslangan. Xorazm (er.avv. IV asrlarda) Aleksandr Makedonskiy bosqiniga qadar Ahmoniylar istilosidan . ozod bo’lgan davlat, xorazmiylar Hindiston, Xitoy, Yaqin Sharq va Yevropa Sharqi bilan qizg’in savdo aloqalari bilan dong taratganlar. Tarixiy solnomalarda xorazmliklarni tadbirkorligi, ishtiyoqmandligi qayd etilib, ularni «ilm sohiblari» deb ataganlar. Kanal, qal’a, ko’pqavatli saroylar qurish nafaqat amaliy malakani, balki murakkab hisob-kitob va o’lchovlarni ham talab qilar edi. Moviy yo’l ko’rsatkichlaridan foydalanishni bilmay dasht-sahrolardan o’tib bo’lmasdi. Xorazmliklar er. I asridan VIII asrigacha o’zlari foydalangan mahsus taqvil tizimini yaratdilar. Bu taqvim Al-Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufaasal tavsiflangan. Uning ma’lumotlarini arxeologlar tomonidan topilgan, III asrga oid asl nusxa huddatlar ham tasdiqlaydi. Beruniyning ma’lumotiga ko’ra, xorazmliklar mustaqil astronomik kuzatishlar olib borganlar, osmonning yulduzlar xaritasini yaxshi bilganlar. Doira shaklidagi, dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta mustahkam minoraga eng bo’lgan devorlar bilan o’rali, diametri 80 metrni tashkil etgan. Ikki qavatli markaziy bino devorining qalinligi 7 metr bo’lgan. Olimlarning tadqiqotlariga ko’ra Qo’yqurilgan qal’a astronomik kuzatish, izlanishlar olib borilgan ilm qarorgohi bo’lgan. Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini Baqtriya tashkil etdi. Iqtisodiyot asosi dehqonchilik bo’lib, murakkab irrigatsiya va yirik sug’orish infoatlari barpo etildi. Hunarmanchilik va savdo-sotiqning jadal rivojlanishi shaharlarni gurkirab rivojlanishiga, g’ishtlardan bino etilgan qal’a va Saroylarni qurilishiga olib keldi. Bu paytda G’arb mamlakatlari, xususan Rim imperiyasining sharqiy viloyatlari bilan sado aloqalari birinchi o’ringa chiqdi. Kushon podsholarining tangalari Kiyev yaqinida, «Efiopiya, Skandinaviya va Rim imperiyasi shaharlaridan topilgan. Markaziy Osiyo buddaviylikni butun Osiyo-Xitoy, Yaponiya, Koreyaga tarqalish manzilgohini tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning turli tizimlari amal qildi. Aramey yozuvi asosida kushon-baqtriya alfaviti, sug’d va xorazm yozuvi rvojlandi: Surxq Qotalda (Afg’oniston) yunon alfavitidagi kushon yozuvi topilgan. Termizdagi Qoratepa, Fayoztepadan hinlarning Brahma, Kxoratshxa yozuvlaridagi bitiklar topildi. Kampirtepa esa (Surxondaryo) Markaziy Osiyodagi eng qadimiy, noyob qo’lyozma (er.avv. II asrning 1 yarmi) papirusdagi bitik topildi. Asrimizning boshida Buyuk Xitoy devori minolaridan birida topilgan «ko’hna so’g’d yozuvi» alohida qiziqish uyg’otadi. Yozuv eramizni 312-313 yillarida bitilgan bo’lib, unda Xitoydagi so’g’d savdogarlarining faoliyati haqida ma’lumotlar berilgan. Kushonlar san’ati qo’shni mamlakatlar va xalqlar san’atlariga ta’sir ko’rsatuvchi namunalarni yaratdi. Er. I-IV asrlardagi badiiy madaniyatning asosiy hususiyati Osiyoga olamni anglashga ellinistik ta’sirni tafakkur tarozisidan o’tkazishdir. Xalchayon (Er.avv. I– e...ni 1 asrlari)-Kushon san’atining ilk yodgorliklaridan biri bo’lib undan topilgan asarlarda ko’proq hukmdor Geroy Sanat ulug’langan. Qabulxona devorlarining yuqori qismidan o’rin olagan loydan ishlangan haykallar majmuida hukmdor va a’yonlari tasvirlangan. Haykal obrazlari ifodali bo’lib, unda tasvirlanayotgan obrazlarning individual belgilari ko’zga tashlanib turadi. Unda tantanavor ruhdagi qabul marosimi va jang lavhalari aks ettirilgan. Markazda podsho xonadoni va uning ilohim hoimlari-Afina, Gerakl, Niki obrazlari Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Ibtidoiy madaniyat deganda nimani tushunasiz? 2. Ibtidoiy madaniyatning asosiy bosqichlari? 3. Ibtidoiy madaniyatning o‘ziga xos belgilari haqida nimalarni bilasiz? 4. Ibtidoiy madaniyatning jahon madaniyatidagi o‘rni qanday? 5. Ibtidoiy san’at turlari haqida nimalarni bilasiz?