QADIMGI DUNYO IQTISОDIY G`OYALARI. FEODAL JAMIYATI VA
UNUNG YEMIRILISHI DAVRIDAGI IQTISОDIY TA`LIMОTLAR
Reja:
1.Qadimgi Osiyodagi iqtisodiy g'oyalar.
2. Qadimgi Yunonistondagi iqtisodiy ta'limotlar
3. Qadimgi Rimdagi iqtisodiy g'oyalar.
1. Qadimgi Osiyodagi iqtisodiy g'oyalar.
Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon tsivilizatsiyasining beshigi bo'lgan
qadimgi Sharqdan izlamoq mantiqan to'g'ridir.
Iqtisodiy g'oyalarning shakllanishi insoniyatning paydo bo'lishi bilan
boshlangan. Ammo hozirgi paytda qo'lyozmalarda aks ettirilgan g'oyalargina tahlil
qilingan. Shu sababli iqtisodiy ta'limotlar tarixi quldorlik jamiyati, aniqrog'i, xususiy
mulk paydo bo'lishi bilan boshlanadi, deyish o'rinlidir.
Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlangan joylarda,
Mesopotamiya (Tigr va Efrat daryolari oralig'ida) va Misrda eramizdan avvalgi IV
ming yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu erda texnologik inqilob
ro'y berdi, metall qurollar ishlatila boshlandi, qishloq xo'jaligida intensiv, ko'p
hollarda sug'orma dehqonchilikka o'tildi, shu asosda nisbatan turg'un qo'shimcha
mahsulot olish imkoni tug'ilgan. Oqibatda jamiyatda mehnat taqsimotini
rivojlantirishga, ko'pgina hunarmandchilik sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy
tabaqalanishga turtki bo'ldi.
Bu davrda qo'shimcha mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan
dehqonlarni ekspluatatsiya qilish yo'li bilan renta - soliq olish (Osiyoda) bo'lsa,
qullarni (davlat yoki xususiy) beayov ishlatish bilan ham (Evropada) katta boylik
orttirilgan. Sharqda davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasiga qarab, ayrim
«erkin» aholining ahvoli qullarnikidan deyarli farq qilmagan (umuman, Sharq
mamlakatlarida qulchilik masalasi hali uzil-kesil hal etilgan emas. Akademik
V.V.Struve uni tan oladi. Lekin ko'pgina olimlarning fikricha, Sharqda quldorlik
klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya'ni uy xo'jaligida ustun bo'lgan
(Qarang: Istoriya Drevnego Vostoka.M.,MGU,1991).
Sharq, jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi xo'jalik faoliyatida
nisbatan erkin odamlar ishtirok etgan. Masalan, dehqonchilik, hunarmandchilik,
qurilish sohasida qullar mehnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (Farbiy
Evropa)dagi ayrim regionlarda xalqaro savdoni olib borish bilan bog'liq ravishda
tovar-pul munosabatlari ham anchagina rivojlangan (masalan, Gretsiyaning ayrim
shaharlari). Shu asosda qulchilikka asoslangan xususiy mulkchilik rivoj topdi. O'z
mahsulotini
sotishga
mo'ljallab
ishlab
chiqargan
qulchilik
xo'jaliklari
ekspluatatsiyani kuchaytirishni talab etgan. Oqibatda klassik yoki antik qulchilik
yuzaga keldi (Gretsiya va Italiya).
Bizgacha etib kelgan eng qadimgi qo'lyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan
avvalgi XXII asr) noib va aholi o'rtasidagi munosabatlar to'g'risida fikr yuritiladi.
Bu davrda sinfiy ajralish to'la shakllanmagan bo'lib, boshqaruv ishiga
ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori tabaqali yoki oddiy aholidan bo'lishidan qat'i
nazar) kerak deyilgan.
Qadimgi Misrdan farqli ravishda Mesopotamiyada xususiy mulkchilik va
tovar-pul munosabatlarining nisbatan tez rivojlanishi xarakterlidir. Inson shaxsi
ozodligining kafolati yo'q bo'lgan o'sha sharoitda qarzdor qulchilik xo'jalik rivojiga
olib kelar edi. Bunday jarayonlar soliq to'lovchilar va harbiylardan ajralib qolishi
mumkin bo'lgan davlatning kuchsizlanishiga olib kelgan. Saqlanib qolgan
yodgorliklarda, yozma qonunlarda iqtisodiy g'oyalar ham mavjud, unda mustaqil
ishlab chiqaruvchilarning huquqlarini himoya qilish, tartibga solish bo'yicha muhim
fikrlar berilgan. Eramizdan avvalgi XVIII asrda Bobil (Vavilon) da (m.a.1792-1750
yy.) podsholik qilgan Xammurapi (ba'zi manbalarda Xammurabi) qonun
to'plamlari (jami 282 ta) diqqatga sazovor (m.a.1760 y.). Bu to'plam 1901-1902 yy.
Suza shahri qoldiqlarini arxeologik qazish paytida topilgan (Frantsiya poytaxti
Parijdagi mashhur muzey - Luvrda saqlanyapti). Nushasini BMT binosidagi
muzeyda ham ko'rish mumkin. Toshga uyib yozilgan muhim va qadimiy, tarixiy
hujjatni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, mavjud davlat sinfiy va sotsial jihatdan ancha
mukammal ajralgan. Biz uchun ayniqsa mulkchilik va unga egalik shakllari
muhimdir. Qonunda «kuchlilar zaifroqlarni cheklamasligi kerak» degan qoida bor.
Masalan, qarzdorligi uchun podsho jangchilari va boshqa aholining erlarini sotish
yoki tortib olish man' etilgan. Sudxo'rlik faoliyati cheklangan, uning miqdori pulda
20, mahsulotda 33 foizdan ortiq bo'lmasligi kerak.
Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda qishloq xo'jaligini
rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash bo'lgan, ya'ni mehnatsiz daromad topishga qarshi
kurashilgan. Qarzni qarz hisobiga uch yildan ortiq ushlab turish mumkin bo'lmagan.
Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan erga ham tan olingan. Birovning
xususiy mulkiga ko'z olaytirgan, unga zarar etkazganlar iqtisodiy jihatdan
jazolangan. Bu qonunlar to'plami davlatning mamlakatni iqtisodiy boshqarish
sohasidagi dastlabki tajribasini ko'rsatadi. Oqibatda shu davrda mamlakat ham
siyosiy jipslashdi, ham iqtisodiy ravnaq topdi.
Qadimgi Hindistonning «Manu qonunlari»da (m.a. IV-III asrlar) ijtimoiy
mehnat taqsimotining, hukmronlik va bo'ysunish institutlarining mavjudligi aytiladi.
Hindistondagi iqtisodiy g'oyalarni aks ettiruvchi qadimgi yodgorlik «Artxashastra»
(m.a. IV-III asrlar oralig'ida)dir (tom ma'nosi bo'yicha ifoda, amaliy hayot
to'g'risidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda to'ldirilgan). Bu qadimiy va muhim
tarixiy yodgorlikdir (u Chandragupta I podsholigi davrida podsho maslahatchisi
Kautile Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda qulchilikni
mustahkamlash asosiy vazifa qilib qo'yilgan. Qulchilik eng past tabaqalarga xos
narsa deb sanaladi. Bu asarda «buyumning qiymati» muammosi ko'tarilgan, qiymat
miqdori «ish kunlari» bilan belgilangan, rag'batlantirish esa mehnat natijalariga mos
ravishda belgilanishi kerak, deyilgan.
Bu asarda davlatni boshqarish bo'yicha takliflar berilgan bo'lib, bir qancha
iqtisodiy g'oyalar ham ilgari surilgan. Masalan, unda mahsulotning bozor bahosi
bilan uning tabiiy qiymati o'rtasidagi farq aytilgan. Tovarga bo'lgan ehtiyoj
ortganda, uning bahosi qiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan
shug'ullanuvchilarga alohida urg'u berilgan bo'lib, foyda masalasi ko'tarilgan,
foydaning miqdori tovar bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) qo'shilib, mahalliy
mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import o'sha davrda ham
afzal) qilib belgilangan.
Davlatning iqtisodiy ishlarga aralashuvi qo'llab-quvvatlangan. Qishloq xo'jaligiga
alohida e'tibor berilgan, bo'sh erlar xalqqa bo'lib berilishi va soliq to'lash zarurligi,
sug'orish inshootlari qurishga e'tibor haqida so'z yuritiladi. Umuman, davlat
mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirishi kerak, degan g'oya
markaziy o'rinni egallaydi. (Hozirgi davrdagi J.M.Keyns va institutsionalizm
tarafdorlari fikri bilan solishtiring.)
Moliya sohasida daromad solig'iga katta e'tibor berilgan. Davlat ba'zi ishlarni
rivojlantirishi uchun moddiy va ma'naviy yordam berishi kerak, deyilgan.
Mahsulotga baho belgilash, davlatning boyishini ta'minlash (foydani oshirib, sarf-
harajatni kamaytirish), hisob-kitobni tartibga solish, har xil o'g'irliklarga qarshi
kurashish kerakligi belgilangan. Shu tamoyillarni amalga oshirish tufayli
jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yo'qoladi, deyilgan.
Qadimgi Hindistonda yaratilgan «Veda»larda ham bir
qancha muhim iqtisodiy g'oyalar keltirilgan. Respublikamiz
olimlarining tadqiqotlariga ko'ra, zardushtiylik (zoroastrizm)
dinining (islomgacha) muqaddas kitobi bo'lgan «Avesto»
ya'ni «hayot yo'riqnomasi» (asli «Ovasta») da ham muhim
iqtisodiy fikrlar bayon etilgan.
Jumladan, sun'iy sug'orish asosida dehqonchilik
yuritish, ona tabiatni e'zozlash, hayvonlarni asrash, noo'rin so'ymaslik, unga zug'um
qilmaslik, tuproq sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan. Bu kitob eramizdan
avvalgi II ming yillik oxiri - I Avesto ming yillik boshlaridagi voqealarni aks ettiradi
va juda qadimiy yodgorlikdir (2700 yilligi bayram qilindi).
Bu dinning ta'sir doirasi juda keng bo'lib, hozirgi Eron, Markaziy Osiyo,
Kavkazorti yurtlari (ayniqsa Ozarbayjon) va boshqa joylarda tarqalgan. M.a. II ming
yillik oxiri - I ming yillik boshida paydo bo'lgan «Avesto»ning to'liq asl nusxasi
saqlanmagan, uning ayrim qismlari topilgan, u qadimiy parfyan, oromiy yozuvida
bitilgan, hozirgi davrda rus va o'zbek tillariga tarjima etilgan, ayrim bo'laklari
«San'at», «O'zbek tili», «Fan va turmush» jurnallarida e'lon qilindi.
Zoroastrizmning asosiy g'oyasi dualizmga, ya'ni bir tomondan
Yaxshilik va rug'lik (xudosi Axura Mazda), ikkinchi tomondan vuzlik va Qorong'ilik
(xudosi Anxra Manu) kuchlari o'rtasidagi kurashdir.
Inson xo'jalik faoliyatida tabiiy muhit bilan chambarchas bog'liq deb
uqtiriladi, ammo insonga alohida e'tibor beriladi. Insonga tanlash huquqi berilgan
bo'lib, u Yaxshilik yoki monlik tomonlarni olishi va shunga mos harakat qilishi
kerakligi aytiladi.
Yaxshilik odamining faoliyati yaxshi g'oya, yaxshi so'z va yaxshi ishlar bilan
bog'langan bo'lishi kerak. Moddiy boyliklarni ko'paytirish erug dunyodagi yaxshi
ishlarning asosiysi hisoblangan. Shu sababli «Avesto» matnlarida natural-xo'jalik
faoliyati keng targ'ib etilishi va amaliy maslahatlar berilishi tasodif emas.
Avestoda «O'z hayoti davomida go'zallik va yaxshilik, nur va quvonch yo'lida
xizmat qilgan odam parso va hakgo'y, pok va adolatli bo'lib, mehmonlarni beg'araz
kutgan. Xotinini sevib erni mollarni parvarish qilgan, odamlarning molu mulkiga
ko'z olaytirmagan, tabiatni asrab-avaylab undan zavq olgani uchun uning joni ham
bitmas-tuganmas rohat va farog'atga burkanadi» deb yoziladi.
Ko'chmanchi xalqlarning asosiy boyligi bo'lgan mollar sonini saqlash
qo'llanilib, ularni bekordan-bekorga qurbon qilaverish qoralanadi. Bu g'oya ayniqsa
ilk zoroastrizmda kuchli. Hayvonot dunyosini asrash, uning sonini oshirish, sifatini
yaxshilash (ayniqsa semirtirish) ga alohida urg'u berilgan. Buning uchun esa yaxshi
yaylov, kerakli qarov, em-xashak bilan ta'minlash eng yaxshi faoliyat deb
baholanadi. Yaxshi ishlarni amalga oshirish kuchli hokimiyat bilan bo'lishi qayd
etiladi. Kitobda yozilishicha, hayvonlarni o'g'irlash yoki tortib olish, turar joylarni
xonavayron qilishdan asrashga intilish Yaxshilik g'alabasiga olib keladi. Ana shu
qoidalarga amal qilganlarga yaylovlar bo'ylab erkin harakat qilishga va'da beriladi,
chunki tabiiy yaylovlar cheklangan sharoitda bu «erkin harakat» ta'minoti muhimdir,
aks holda o'zaro to'qnashuv va urushlar ro'y bergan.
Ma'lum qonun-qoidalarga bo'ysunish kuchli hokimiyat va mo''tadillik bilan
bog'liq edi. O'zaro shartnomalarga bekamu-ko'st amal qilish zarurligi, ayniqsa o'zaro
moddiy yordam berish kerakligi targ'ib etiladi.
Avesto ma'lumotlariga qarab shu davrdagi jamiyatning ijtimoiy ahvolini bilib
olish mumkin. Bu davrda urug' jamoasi yemirilib, dastlabki sinf (kasta)lar paydo
bo'lganligi ayondir, ular kohinlar, harbiylar, chorvadorlar va hunarmandlar, demak,
ilk sinfiy jamiyat yuzaga kelayotgan davr bo'lgan. Aholi ko'proq yarim
ko'chmanchilik asosida kun kechirgan. Ekstensiv chorvachilik etakchi edi.
Ideal hayot tarzi quyidagicha talqin etilgan bo'lib, uningcha erdan shunday
joyni topish yoki yaratish kerakki, u erda ko'p ovqat pishirilishi, doim katta bo'lak
go'sht tegishi, otlar pishqirib turishi, ot-arava g'ildiraklari jarangi chiqishi, qamchilar
doim ko'tarilib, ovozi chiqib turishi, odamlar jag'i tinmaydigan (ovqat yeishda),
ziravorlar etarlicha yashirib qo'yilgan, xushbuy hidlar arimaydigan, yaxshi hayot
uchun kerakli barcha narsalarni istakka qarab ko'p miqdorda saqlanadigan omborlar
bor joy tushunilgan.
«Avesto» bo'yicha turli tabiiy ofatlarga qarshi zahira oziq-ovqatlar barpo
qilish qo'llab-quvvatlanadi (Konfutsiylik va boshqa ta'limotlarda ham bu g'oya katta
o'rinni tutadi).
«Avesto»ning yozilishi jihatidan keyingi davrga mansub fikrlarda, masalan,
chorvadorlar hamkori Yim to'g'risidagi afsonada «oltin asr»dagi mol-qo'ylarning
mo'l-ko'lligi haqida so'z yuritiladi. Yimning xizmati ulug'lanib, kuchli sovuq, kor va
suv to'fonidan hayvonlar va odamlarni qutqarish uchun «varu» (qo'rg'on) qurdirib,
unga suv o'tkazadi, mayda va yirik mollar, odamlar, it, qush, barcha o'simliklar
urug'i va yonib porlab turgan olovni keltiradi (Nuh payg'ambar bilan solishtiring).
Odamlar uchun turar joy, hayvonlar uchun molxonalar qurilgani aytiladi.
«Avesto»ning 3-bobi (fargard) «Vandidot» bo'lib, nisbatan keyingi davr
voqealarini aks ettiradi, unda asosan dehqonchilik va dehqon mehnati ulug'lanadi
(avvalgi boblarda chorva etakchi edi). Endilikda ko'proq ekin ekiladigan, don, o't,
mevali ekinlar o'stiriladigan, suvsiz joylarni sug'oradigan, suvi ortiqcha erlar
quritiladigan (sug'orish bilan birga zax qochirish) joylar maqtaladi, hatto erlarga ko'p
go'ng solinishi, buning uchun esa ko'proq kichik va katta qoramollar boqish tavsiya
etiladi. Bunda juda katta tabiiy mantiq borligi aniq ko'rinib turibdi.
Kitobning bu bobida dehqonchilik va ayniqsa don ekish, g'allakorlik
ulug'lanadi. Aholini qunt bilan don etishtirishga undaladi, hatto g'allakorlar e'tiqodni
olg'a suruvchilar deb talqin etiladi. «Dehqonchiliksiz mo'l-ko'lchilik yo'q», degan
aqida ilgari suriladi (fiziokratizm ta'limoti bilan solishtiring). «Kimda-kim zaminni
chap va o'ng qo'l bilan, o'ng qo'l va chap qo'l bilan shudgor qilsa, zamin unga
farovonlik baxsh etadi. U go'zal va pokiza qizga o'xshaydi. Bu qiz er xonadoniga
kirib borib, o'z to'shagidan halol yostiqdoshiga farzandlar tug'ib beradi. Zamin ham
mo'l-ko'l mevalarini in'om etadi», deyilgan, bunda erni tobora madaniylashtirish va
undan ko'proq naf olishi haqida gap boradi.
Xo'jalikning barcha tarmoqlari orasida g'allakorlikka eng yuksak baho
beriladi. Zoroastrizm qashshoqlikni yo'qotish yoki unga yo'liqmaslik uchun
ziroatchilikini rivojlantirish, yangi erlarni ochish bo'yicha faol siyosat olib borish
kerakligini uqtiradi. Ammo inson erni tashlasa, unga qaramay qo'ysa, unday odam
o'zgalar eshigi oldida turgan doimiy gadoyga aylanadi, deyilgan bu kitobda (hozirgi
davr ta'limotlari bilan solishtiring).
Asketizm to'g'ridan-to'g'ri qoralanadi, chunki bu odat monlik bilan kurashda
insonning kuch-qudratini susaytiradi. Ovqatni kam iste'mol qilgan odam na din, na
xo'jalik (qishloq xo'jaligi) ishlari, na farzand (ayniqsa o'g'il bolalar) ko'paytirish
faoliyati bilan kerakli darajada shug'ullana olmaydi; insonlar sonini ko'paytirish ham
muhim vazifa deb belgilangan, chunki farzandlar oila boyligini ko'paytiradi,
Yaxshilik g'alabasiga ko'maklashadilar. Bu g'oyalarning ahamiyati hozirgi kunda
ham juda muhimdir.
Bu din hozirgi Markaziy Osiyo, ayniqsa Qadimgi Eronda keng tarqaldi, davlat
diniga aylandi. Mil.avv. VI-V asrlarda Dariy I podsholigi yillarida Eronda,
keyinchalik boshqa davlatlarda tarqaldi. Islom dinigacha bo'lgan davrda
respublikamiz aholisining asosiy qismi bu dinga e'tiqod qilgan, uning ayrim
qoldiqlari hali ham qayd etilib turadi (kelin-kuyovlarni olov atrofida aylantirish,
vafot etganlarga chiroq yoqish va boshqalar).
Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy g'oyalar m.a. VI-III asrlarda shakllangan. Bu
mamlakatdagi dastlabki quldorlik davlatlari e.a. II ming yillikda paydo bo'lgan.
Konfutsiylik g'oyasi muhimdir. Uning muallifi Konfutsiy yoki Kun-TSzi (m.a.
551-478 yy.) «Lun yuy» to'plamida («Suhbatlar va mulohazalar») o'z g'oyalarini
jamlagan. Olim kelajak rivojini o'tmishdan izlaydi. Shu davrda obro'si pasaygan
zodagonlarning manfaatini himoya qiladi (bu g'oyalar keyinchalik Ken-TSzi
(m.a.312-289 yy.), Syun-Tszi (313-278 yy.) va boshqalar tomonidan davom
ettirilgan). shlarning qariyalarga hurmati, ularga qarshi chiqmaslik g'oyasi asos qilib
olingan. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalqlar otasi»dir, boyliklar nisbatan tekis
taqsimlanishi kerak, soliqlarni me'yorida saqlash, er ishlarini yaxshi bajarish,
hammani o'z vazifalarini bajonidil ato etishi zarur deyiladi («Xalqlar otasi»
tushunchasining ibtidosiga e'tibor bering).
Bu g'oyalar Xitoydagi muhim iqtisodiy o'zgarishlar davriga to'g'ri keladi.
Temir qurollar tufayli dehqonchilik va hunarmandchilik rivoj topdi, tovar-pul
munosabatlari o'sdi, savdo-sotiq kuchaydi. Sinfiy munosabatlar keskinlashdi. Shu
sharoitda konfutsiylik ijtimoiy, ahloq va huquq doirasida tabiiy huquq nazariyasini
ilgari surdi. Mamlakatdagi aristokratiya va xalq o'rtasida vujudga kelgan quldorlik
va xususiy mulk himoya qilinadi. Konfutsiy «buyuk jamoa mulki» (dehqonlar
jamoasi) va xususiy egalik (quldorlar mulki)ni farqlaydi, so'nggisini ko'proq
qo'llaydi. Jamiyatning turli qatlamlari xudo tomonidan belgilanganligini ta'kidlaydi
va uni tabiiy hol, deydi. Boylikning manbai mehnat bo'lib, hokimlar boyligi xalq
boyligiga asoslanadi. U xalq hisobiga quldorlar boyligi ortishi tarafdori edi, xalqni
ko'proq ishlab, kamroq iste'mol qilishga chaqirdi.
Syun-TSzi davlatning iqtisodiy jihatdan kuchayishi tarafdori edi, odamlarning
boylikka intilishini qoralamagan (ular qonun asosida ish yuritishsa bas). Ammo
inson bir vaqtning o'zida ko'p kasb egasi bo'la olmaydi, degan fikr paydo bo'ldi, ya'ni
olim mehnat taqsimoti zarurligi g'oyasini ilgari suradi (bu juda muhimdir).
Davlatning iqtisodiy siyosati uchta asosiy tamoyilga asoslanishi kerak:
1. Harajatlarni iqtisod qilish, ya'ni tejab-tergab sarflash;
2. Xalq to'qligini ta'minlash;
3. Ortiqcha mahsulotlarni saqlash zarurligi.
Yetarlicha ta'minot tamoyili insonning jamiyatdagi o'rniga bog'liq holda
belgilangan (ya'ni sinfiylik tamoyili mavjud). Ekspluatatsiya qo'llab-quvvatlanadi,
jamiyatda hammaning o'z aniq joyi bo'lishi kerak, deyilgan, ya'ni hukmdor, tobe',
ota, o'g'il. Boshqarish ma'lum qonun asosida emas, balki oddiy odat bo'yicha bo'lishi,
og'ir soliq va majburiyatlar bo'lmasligi ta'kidlanadi.
Miloddan avvalgi VI-III asrlarda legistlar (qonuniy degani) oqimi paydo
bo'ldi, ular boshqarishni aniq qonunlar asosida (oddiy odatlarga qarshi) olib borish
tarafdori edilar (namoyandalari TSzi-Chap, Li-Kuy), markaziy davlat kuchli,
mamlakat esa yagona birlashgan bo'lishini qo'llab-quvvatlashgan. Legistlar (Shan
Yan) ayniqsa qishloq xo'jaligi, dehqonchilik, donchilikni rivojlantirishga alohida
e'tibor berishgan. Don masalasini hal etish bosh masala deb bilingan. Shan Yanning
fikricha, davlat ravnaqi uchun ikki masalani hal etish zarur: don va urush (atrofdagi
erlarni bosib olish). Dehqonlar ro'yxatini o'tkazish, qonun yo'li bilan yig'ilgan don
miqdoriga bog'liq yagona soliq tizimini kiritish taklif etiladi. Qonun yo'li bilan turli
«ishyoqmaslar»ni «erga qaytarish», ya'ni dehqonchilik bilan shug'ullanishga, ya'ni
mehnat qilishga majbur etish siyosatini qo'llash kerak deganlar (Xitoydagi 1960
yillar davomida ro'y bergan madaniy inqilob davrida shu siyosat amalga oshirildi).
Undan tashqari qishloq xo'jaligi mahsulotlari bilan savdo qilishni qat'iy cheklash
ham talab qilingan (go'yoki savdogarlar bundan katta foyda olishlari mumkin).
Savdogarlar savdoni tashlab, dehqonchilikka intilishlari kerak. Erkin sohibkorlik
taqiqlangan, umumiy er egaligi va javobgarlik joriy etilgan(m.a.351 y.)
«Guan-TSzi» (m.a. IV a.) asarida ham xo'jalikni davlat tomonidan tartibga
solishning tizimlari ancha mukammal bayon etilgan. Bunda legistlardan farqli,
tovar-pul munosabatlarini cheklashga intilmasdan, bu munosabatlarni o'rganib,
undan xo'jalikni barqarorlashtirishda ma'lum mexanizm sifatida foydalanish taklif
etiladi. Xalq xo'jaligini barqaror saqlash uchun tovarlar baholarini ushlab turish
g'oyasi ilgari suriladi. Davlat hokimi non, pul, metallni tartibga solish yo'lini qo'lida
saqlasa, mamlakat rivoji nisbatan tekis boradi, deyilgan. Bu asarda ham agrar soha,
ayniqsa donchilikka alohida urg'u berilgan. Agar legistlar hunarmandchilik, ayniqsa
savdoni befoyda soha deb hisoblagan bo'lsalar, bu asarda esa o'sha sohalarga ham
ijobiy baho berilgan. «Yerni boshqarish» uchun davlat yerning tabiiy xususiyatlarini
yaxshi bilishi kerak. Yer maydonlari nisbatan tekis taqsimlanishi zarur, dehqonlarni
ish qizigan davrda boshqa yumushlarga jalb etmaslik, soliq tizimi sharoitiga qarab
(yer unumiga bog'liq ravishda) bo'lishi taklif etilgan. Bu erda gap Yer kadastrini
tuzish to'g'risida boradi, ya'ni bu ishda hisob-kitob bo'lishi qayd etiladi. Asarda er va
suv (tog' va dengiz) larni davlat ixtiyoriga o'tkazish va ulardan daromad yo'lida
foydalanish, baholarni tartibga solish yo'li va boshqa ko'pgina iqtisodiy g'oyalar
ilgari suriladi. Bu g'oyalar amalda ham qo'llanildi va yaxshi samara berdi.
Qadimgi Xitoy ijtimoiy hayotida daosizm (aynan - yo'l) g'oyalari alohida
o'rinni egallaydi, uning asoschisi Lyao-TSzi bo'lib, Konfutsiy davrida yashab, ijod
etgan (e.a. IV-III asrlar). U taqiqlovchi qonunlarga amal qilmaslikni taklif etdi,
qonunlar ko'pligi tufayli «xalq kambag'allashmoqda», degan edi u. Daosizm
g'oyalari konfutsiylikka qarama-qarshi bo'lib, insoniyat avvalgi majburiyatlaridan
voz kechishi, oddiy tabiiy hayotga qaytishi kerak, degan fikrni ilgari suradi. Bu
g'oyaga ko'ra inson ibtidoiy davrga qaytishi, yangi mehnat qurollaridan
foydalanmasligi kerak. Ko'rinib turibdiki, unda reaktsionlik elementlari bor, ammo
bu g'oyada xalq ommasining noroziligi ham aks etgan, chunki tsivilizatsiya yutuqlari
ekspluatatsiya manfaatlariga ham xizmat qilayotgan edi. Bunda kurashdan voz
kechish, davlatning xalq hayotiga aralashuvini inkor etish fikrlari ustun kelgan.
2. Qadimgi Yunonistondagi iqtisodiy ta'limotlar
Yuqorida qayd etilganidek, antik dunyo mamlakatlarida quldorlik klassik
shaklda rivoj topdi, m.a. II-I ming yilliklar davrida shakllandi. Qadimgi Gresiya
(Yunoniston) da ijtimoiy-iqtisodiy hayotning hamma jabhalarida quldorlik bevosita
ishlab chiqaruvchilarni ekspluatasiya qilishning asosiy shakliga aylangan edi. Ishlab
chiqarish asosan quldorlik munosabatlariga asoslanib olib borildi, qul asosiy ishlab
chiqaruvchi kuch hisoblangan (Sharq bilan solishtiring). Dastlabki iqtisodiy g'oyalar
Gomerning «Iliada» va
«Odisseya» poemalarida aks ettirilgan bo'lib,
iqtisodiyotning natural xo'jalik konsepsiyasi ilgari surilgan. Yunon shoiri Gesiad
(m.a.8-7 asrlar) ning «Mehnat va qonunlar» asarida boylikning kuchi, hokimiyati
aks ettirilgan. U dehqonchilikni ulug'laydi, bu sohada qisman qullar mehnati ham
ishlatilgan. U davrda oddiy xalq orasida mehnat ancha qadrlangan. Qulchilik
ofatining bosib kelayotganligidan xavfsiragan shoir go'yoki ilgari hukm surgan
«oltin asr», ijtimoiy jabr va og'ir jismoniy mehnatga ehtiyoj bo'lmagan davrni ham
yoritgan.
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda polis (shahar) sistemasi shakllanib bo'lgach,
qulchilik keng tus oladi, urug'chilik mulki xususiy mulkchilik tomonidan siqib
chiqariladi, savdo, sudxo'rlik tez rivojlanadi. Solon (m.a. 640/635-559 yy.)
islohotlari pul xo'jaligining afzalligini ko'rsatib berdi (m.a. 594 y.). Islohot tufayli
kulni qarzga berish taqiqlandi. Afinada Perikl (m.a. 444/443-429 yy.) tomonidan
olib borilgan ishlar muhim ahamiyat kasb etdi. Qurilish, hunarmandchilik, savdo
o'sdi. Shu davrda fuqarolar va fuqaro bo'lmagan aholini bir-biriga qarama-qarshi
qo'yadigan qonunlar qabul qilindi. Bu ishlar qullarni hunarmandchilik va savdo
sohalarida beayov ekspluatasiya qilish, savdo va pul xo'jaligini rivojlantirish
hisobiga amalga oshirildi.
Qulchilik o'z tabiatiga ko'ra insonga yot, u majburiylikni talab etgan, oqibatda
ma'lum davrdan inqirozga uchray boshlagan. Shu davrda iqtisodiy g'oyalar tobora
reaksionlashib, davlatni, aristokratiyani himoya qilish, natural xo'jalikni yoqlash
yo'lini tanlaydi, ya'ni sinfiy xarakterga ega bo'la boradi. Bu yo'nalish Ksenofont
(taxminan m.a. 430-354 yy.), Platon (Aflotun, taxminan m.a. 427-347 yy.),
Aristotel (Arastu, m.a. 384-322 yy.)larning iqtisodiy qarashlarida yaqqol namoyon
bo'ldi.
«Ekonomiya» so'zi («oykonomiya»: - «oykos» - uy, xo'jalik va «nomos» -
qonun, qoida) tom ma'noda uy xo'jaligi to'g'risida qoida mazmuniga ega bo'lib,
Ksenofontning maxsus asarining sarlavhasi bo'lgan. Ksenofont quldorlar
mafkurasining himoyachisi hisoblanadi, qulchilikni tabiiy, ob'ektiv jarayon deb
baholaydi, qul mehnatiga asoslangan natural xo'jalikni ulug'laydi. U ayniqsa qishloq
xo'jaligi, dehqonchilikni farovonlik manbai deb bilgan. Dehqonchilik tufayli
odamlar o'zlariga hayot uchun kerakli hamma narsani oladilar. Dalada ishlash sog'liq
uchun ham foydali (toza havo), ham iqtisodiy naf keltiradi. U rahbarlar va ijrochilar
mehnatini farqlaydi. Uningcha ijrochilar jismoniy mehnat bilan shug'ullanadilar.
Rahbarlar mehnati bilan erkin odamlar, jismoniy mehnat bilan esa qullar band
bo'lishlari kerak. Xo'jalik faoliyati davomida foydali buyumlar, ya'ni iste'mol
qiymatlari yaratiladi. Qadimgi yunon olimlari ichida birinchi bo'lib, mehnat
taqsimotining ahamiyatini tushundi, ko'proq, ortiqcha foyda olish, «xo'jalikni
boyitish» uchun qullar talabini imkon boricha kamroq qondirishni tavsiya etgan.
Mehnat taqsimoti bilan bozor kattaligi, mahsulotning almashuv qiymati orasida
uzviy bog'lanish borligiga e'tibor bergan. Pulning muomala vositasidan tashqari,
kapital sifatida jamg'arish funksiyasini ham tan olgan (pulning boshqa funksiyalari
inkor etiladi). Platon (Aflotun) «Davlat» va «Qonunlar» asarlarida ideal davlat
qanday bo'lishi kerakligini ochib bermoqchi bo'ldi. Uningcha bu davrda xususiy
mulk va erkin xo'jalik tashabbusiga o'rin yo'q. U aholini uch toifaga ajratgan:
1. Faylasuflar - davlatni boshqaruvchilar;
2. Harbiylar - davlatni boshqarish apparatining bir qismi
bo'lib, ular biror mulk egasi bo'lish huquqiga ega emas,
iste'mol qilish esa ijtimoiy xarakterga ega bo'lishi kerak.
3. «Qora» toifa - dehqon, hunarmand va savdogarlardan
bo'lib, ular mulk egasi bo'lishi kerak. Bu olimning mehnat
taqsimoti, tovar, pul va savdogarlarning ajralib chiqishi
o'rtasidagi aloqadorlik to'g'risidagi fikrini o'sha davr uchun
buyuk kashfiyot deb baholash mumkin. Ammo Aflotun qulchilikka asoslangan
natural xo'jalikni himoya qildi, Platon pul funksiyasini muomala doirasidagina deb
bilishga harakat qildi, pulni jamiyatdagi dushmanlikning bosh sababchisi deb bildi;
u sudxo'rlik operasiyalarini inkor etdi va baholarni me'yorda saqlash yo'li bilan
savdogarlarning foydasini chegaralashni talab qildi. Aflotun qullarni fuqarolar deb
tan olmadi va ularni biror toifaga kiritmadi (demak, ular mulk egasi hambo'lishi
mumkin emas). Qullar mayda ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar bilan birga 2-
toifa ahlining cheklanmagan talab-ehtiyojlarini to'la-to'kis qondirishlari kerak edi.
Shunday qilib, Aflotun o'zining ideal, ya'ni bekamu-ko'st davlatini barpo etar ekan,
qulchilikni abadiy saqlash tarafdori edi. Aristotel (Arastu) Aristotel qadimgi
Gresiyadagi quldorlarning eng yirik mafkurachisi edi. Uni jahongir Iskandar
Zulqarnaynning
tarbiyachisi
va
o'qituvchisi
ekanligini
alohida
ta'kidlab
o'tmoqchimiz. Avval Makedoniyada yashagan olim, keyin Afinaga ko'chib o'tgan.
Olimning iqtisodiy g'oyalari «Nikomaxov ahloqi» va «Siyosat» kitoblarida mavjud.
U «Qul - tirik qurol, qandaydir tirik mulk» degan edi. Uning fikricha, jamiyatning
quldor va qullarga bo'linishi - bu tabiiy va qonuniy ahvol bo'lib, odamlarning
tabiatan turli-tumanligidandir. U «haqiqiy boylik» (tabiiy) ni tan olgan, uni iste'mol
qiymatlarining yig'indisi deb bilgan va bu bilan bog'liq faoliyatni iqtisodiyotga
tegishli soha deb bilgan. Quldorlik xo'jaligini mustahkamlash uchun o'rtacha
ta'minlangan quldorlar sinfini yuksaltirish kerak, buning uchun davlat tomonidan
odil almashinuvni ta'minlash zarur. Olim masalani ahloqiy ravishda hal etishga
urinsa-da, birinchi marta almashuv qiymatini tahlil etdi va qiymatning mehnat
nazariyasi kurtaklarini yaratdi. Tovarlarning almashuv qiymati tovar bahosining
yaratilish shakli ekanligini tushunib etdi. K.Marksning formulalarini qo'llaydigan
bo'lsak, T-T munosabati T-P-T ga aylanadi va 5 ta «loja» 1 uyga yoki ma'lum
miqdordagi pulga tenglashtirilishi mumkin. Platonga nisbatan Aristotel pulning
mohiyatini kengroq va chuqurroq anglab etdi. Ammo u tovar ishlab chiqarishining
rivojlanmaganligi va qiymatni to'la tushunmaganligi tufayli tovarlar pul tufayli bir-
biri bilan solishtirilishi mumkin degan xato qisqacha xulosalarga keldi. Natural
xo'jalik tarafdori bo'lgan olim muomalaning T-P-T shaklinigina tan olgan (talabni
qondirishga mo'ljallangan holat), savdo va sudxo'rlik tabiatga
zid bo'lib, bularni pul qilish san'atiga xos narsa deb bilgan va uni
xrematistikaga tegishli degan.
Aristotel uchun ideal (bekamu-ko'st) xo'jalik - bu uncha
katta bo'lmagan dehqonchilik xo'jaligi (unda albatta qullar
ishlagan) bo'lib, u deyarli kerakli barcha mahsulotni yaratuvchi
(natural
xo'jalik)
bo'lishi
shart
edi.
Ayrim
etishmagan
narsalarni
esa qo'shnilardan «odil almashuv» asosida olish kerak. Bu Aristotel olimning
xizmati shundaki, u birinchilardan iqtisodiyotning ayrim kategoriyalarini berdi va
ma'lum darajada ular o'rtasidagi o'zaro bog'lanishni aniqladi. Aristotelning iqtisodiy
tizimi bilan A.Smitning «Xalqlar boyligi» asaridagi fikrlar hamohangligini ko'rish,
qiymat qonunining hosil bo'lishi mexanizmini tushunish mumkin.
Qiymat (qimmat) iqtisodiyotning asosiy kategoriyasi hisoblanadi. Tarixan uni
talqin etishda ikki yo'nalish bor. Birinchi yo'nalishda tovar qiymati ob'ektiv bo'lib,
uning manbai shu tovarni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat hisoblanadi.
Ikkinchi yo'nalishda qiymat tushunchasi sub'ektiv narsa bo'lib, odamlar tomonidan
tovarning foydaliligi boshqa biron foydalilik bilan solishtirish tufayli yuzaga keladi.
Aristotelning g'oyalarida ikkala yo'nalish kurtaklari mavjud. U qiymat qonuni
muammosini qo'yadi, lekin unga to'la javob topa olmaydi. U almashuvda tovar
qiymatlari tenglashtirilishini ko'radi. «Nikomaxov ahloqi» asarida u shunday fikr
yuritadi: «Jamiyat ikki vrachdan tashkil bo'lmaydi, balki vrach va dehqondan,
umuman bir xil va teng bo'lmaganlardan tashkil topadi. Ana shunday odamlarni bir-
biriga tenglashtirish zarur. Shuning uchun almashuvga uchraydigan barcha
narsalarni tenglashtirish, solishtirish zarur. Xullas, hamma narsa biror narsa bilan
o'lchanishi
kerak.
Etikdo'z
mahsulotining
dehqon
mahsulotiga,
dehqon
mahsulotining etikdo'z mahsulotiga bo'lgan to'g'ri munosabati, to'g'ri tenglamasi
topilishi kerak». Lekin o'sha narsa nima ekanligi aytilmaydi. Savolga javob izlab u
o'z fikrini shunday davom ettiradi: «biz nima uchun almashamiz, chunki menga
sening tovaring, senga esa mening tovarim kerak», degan oddiy qisqacha
xulosalarga keladi. Tovarlarning tengligi pul tufayli amalga oshadi, deydi u. Hamma
narsa biron narsa bilan o'lchanishi kerak. Bu avvalo ehtiyoj, u barcha narsani
bog'lovchi asos. Ehtiyojni almashtirish uchun (odamlar kelishuvi bilan) pul - chaqa
paydo bo'ldi. Aristotelning bu fikrida hozirgi zamon marjinalizm g'oyalari yotadi,
ya'ni tovarlarning foydaliligi asosiy o'ringa chiqadi.
Bu olimning iqtisodiyot (ekonomika) ni xrematistikaga qarama-qarshi
qo'yishi xarakterlidir. U o'ylab topgan «xrematistika» matni «xrema» so'zidan
olingan bo'lib, mulk, egalik mazmuniga ega. Aristotel iqtisodiyot (ekonomika)
deganda hayot uchun zarur bo'lgan mahsulotlar (iste'mol qiymatlari) ni ishlab
chiqarish bilan bog'liq bo'lgan tabiiy xo'jalik faoliyatini tushunadi (dehqonchilik,
hunarmandchilik va mayda savdo). Bu almashuvni ham o'z ichiga oladi, ammo zarur
shaxsiy talab-ehtiyojlarni qondirish chegarasidan chiqmasligi kerak. Bu faoliyat
chegaralari ham tabiiy soha bo'lib, insonning ongli shaxsiy iste'moli doirasida
bo'lishi kerak.
Xrematistika esa (amaliyotda kam qo'llaniladi) «mulk orttirish san'ati», ya'ni
ayniqsa pul shaklida foyda orttirish, boylik (pul) to'plashga yo'naltirilgan faoliyatdir.
Boshqacha aytganda, xrematistika - bu kapital qo'yish, sudxo'rlik va jamg'arish
«san'ati»dir.
Antik davrda hali sanoat kapitali mavjud emas edi, ammo savdo va sudxo'rlik
(pul) kapitali sezilarli rolni o'ynagan. Shularni hisobga olib, olim savdo bilan bog'liq
bo'lgan mol-mulk orttirish san'atida maqsadga erishish borasida hech qachon
chegara bo'lmaydi, chunki cheksiz boylik va pulga egalik asosiy maqsaddir, deydi.
Pul oboroti bilan shug'ullanuvchilarning hammasi o'z kapitalini cheksiz o'stirishga
intiladilar (notabiiy soha).
Aristotel bularni notabiiy deb hisoblagan, ammo sof «ekonomika» ham
bo'lmasligini etarli tushungan, ming afsuslar bo'lsinki, ekonomikadan doimo
xrematistika o'sib chiqadi va bu asta-sekin tabiiy holatga aylangan. Aristotelning bu
g'oyasi tarix sinovidan o'tmadi. Olimlar qanchalik urinmasinlar (bu harakat o'rta
asrda ham bo'lgan), xrematistikani qanchalik notabiiy deb hisoblamasinlar,
kapitalizm munosabatlari rivoji bilan u «tabiiy huquq»ka aylana boshladi. Hatto
XVII-XVIII asrlarda iqtisodiy odam etishib chiqdi, uning barcha hatti-harakatlari
faqat boyish bilan bog'liq edi.
«Ekonomiya» so'zi dastlab uy xo'jaligini yuritish san'ati sifatida yuzaga
kelgan bo'lsa, keyingi davrda u ko'proq va asosan «ekonomika» ma'nosida
qo'llaniladi va odatda harajatlarni qisqartirish, ma'lum resurslarni sarflashda
tejamkorlikni anglatadi. Hozirgi davrda bu matn ko'proq quyidagilarni anglatadi:
1. Tuman, hudud, mamlakat, mamlakatlar guruhi yoki jahon xo'jaligi
(masalan, jahon iqtisodiyoti, O'zbekiston iqtisodiyoti va boshqalar);
2. Xalq xo'jaligining, to'la ishlab chiqarishning ayrim shart-sharoitlari va
elementlari (aholi, mehnat, boshqarish va boshqalar), ayrim tarmoqlar (sanoat,
mashinasozlik, qishloq xo'jaligi, chorvachilik, ta'lim va boshqalar) ni tadqiq etadigan
ilmiy soha;
