QADIMGI KICHIK OSIYO VA SHARQIY O‘RTA YER DENGIZ BO‘YI SIVILIZATSIYALARI (Kichik Osiyo va Sharqiy O‘rta yer dengiz bo’yining qadimgi madaniyat markazlari, Xett sivilizatsiyasi)

Yuklangan vaqt

2024-04-20

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

32,3 KB


Ilmiybaza.uz QADIMGI KICHIK OSIYO VA SHARQIY O‘RTA YER DENGIZ BO‘YI SIVILIZATSIYALARI Reja: 1. Kichik Osiyo va Sharqiy O‘rta yer dengiz bo’yining qadimgi madaniyat markazlari. 2. Xett sivilizatsiyasi. 3. Sharqiy O‘rta yer dengiz bo‘yi sivilizatsiyalari. Ilmiybaza.uz QADIMGI KICHIK OSIYO VA SHARQIY O‘RTA YER DENGIZ BO‘YI SIVILIZATSIYALARI Reja: 1. Kichik Osiyo va Sharqiy O‘rta yer dengiz bo’yining qadimgi madaniyat markazlari. 2. Xett sivilizatsiyasi. 3. Sharqiy O‘rta yer dengiz bo‘yi sivilizatsiyalari. Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Nomlar, Yuqori va Quyi Misr, Sulolalikkacha davr, Ilk podsholik davri, Qadimgi podsholik davri, O’rta podsholik davri, Yangi podsholik davri, Sais sulolasi davri, ierogliflar, Amarna davri, Exnotonning diniy islohotlari. Anatoliya, xettlar, Frigiya va Lidiya shohliklari, Falastin, Suriya, Livan, Bibl, Alalax, Ebla, Yamxad davlati, giksos birlashmasi, Finikiya, Karfagen, Damashq podsholigi, Isroil - YAhudiy podsholigi, yaxudo dini, Bibliya. Qadimgi yunonlar Kichik Osiyoni Anatoliya deb atashgan. XX asrning 20- yillaridan Turkiyaning Osiyo qismi ushbu nom bilan ataladi. Anatoliya dastlab qadimgi sivilizatsiyalar tadqiqotchilarini jalb etmagan. Ammo Chatal-Guyuk manzilgohining ochilishi bu hudud qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri ekanligini ko’rsatdi. Anatoliyada turli davrlarda Xett, Mitanni, Osuriya, Frigiya, Lidiya, Urartu kabi davlatlar gullab-yashnadi. Mitanni davlatiga m.a. XVI asrda xurrit qabilasi mitannilar asos soladi. Mitanni poytaxti yuqori Xaburdagi Vassokanda joylashgan edi. M.a. XVI asr Mitanni Zagros va Nineviyadan Shimoliy Suriyagacha bo’lgan hududni egallab, ulkan davlatga aylandi. Shu vaqtdan boshlab bir yuz ellik yil davomida Old Osiyoda Mitannidan kuchli bo’lgan qudratli davlat yo’q edi. Mitanni bu davrda Misr bilan Mesopotamiya va Sharqiy O’rta er dengizi havzasi uchun uzoq kurash olib bordi. XV asrda xalqaro vaziyat o’zgarib Misr bilan Mitanni o’rtasida ittifoqchilik munosabatlari o’rnatildi va sulolaviy nikohlar tuzildi. M.a. XIV asr boshlaridagi Mitannidagi sulolaviy nizo, saroy fitnalari davlatni zaiflashtirdi. Xettalar va Ossuriya tomonidan katta hududlari istilo qilingan Mitanni shimoliy Mesopotamiyadagi kichik bir davlatchaga aylanib qoldi. Qachonlardir qudratli davlat qoldig’i sifatida Mitanni Ossuriya tomonidan tugatildi. Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Nomlar, Yuqori va Quyi Misr, Sulolalikkacha davr, Ilk podsholik davri, Qadimgi podsholik davri, O’rta podsholik davri, Yangi podsholik davri, Sais sulolasi davri, ierogliflar, Amarna davri, Exnotonning diniy islohotlari. Anatoliya, xettlar, Frigiya va Lidiya shohliklari, Falastin, Suriya, Livan, Bibl, Alalax, Ebla, Yamxad davlati, giksos birlashmasi, Finikiya, Karfagen, Damashq podsholigi, Isroil - YAhudiy podsholigi, yaxudo dini, Bibliya. Qadimgi yunonlar Kichik Osiyoni Anatoliya deb atashgan. XX asrning 20- yillaridan Turkiyaning Osiyo qismi ushbu nom bilan ataladi. Anatoliya dastlab qadimgi sivilizatsiyalar tadqiqotchilarini jalb etmagan. Ammo Chatal-Guyuk manzilgohining ochilishi bu hudud qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri ekanligini ko’rsatdi. Anatoliyada turli davrlarda Xett, Mitanni, Osuriya, Frigiya, Lidiya, Urartu kabi davlatlar gullab-yashnadi. Mitanni davlatiga m.a. XVI asrda xurrit qabilasi mitannilar asos soladi. Mitanni poytaxti yuqori Xaburdagi Vassokanda joylashgan edi. M.a. XVI asr Mitanni Zagros va Nineviyadan Shimoliy Suriyagacha bo’lgan hududni egallab, ulkan davlatga aylandi. Shu vaqtdan boshlab bir yuz ellik yil davomida Old Osiyoda Mitannidan kuchli bo’lgan qudratli davlat yo’q edi. Mitanni bu davrda Misr bilan Mesopotamiya va Sharqiy O’rta er dengizi havzasi uchun uzoq kurash olib bordi. XV asrda xalqaro vaziyat o’zgarib Misr bilan Mitanni o’rtasida ittifoqchilik munosabatlari o’rnatildi va sulolaviy nikohlar tuzildi. M.a. XIV asr boshlaridagi Mitannidagi sulolaviy nizo, saroy fitnalari davlatni zaiflashtirdi. Xettalar va Ossuriya tomonidan katta hududlari istilo qilingan Mitanni shimoliy Mesopotamiyadagi kichik bir davlatchaga aylanib qoldi. Qachonlardir qudratli davlat qoldig’i sifatida Mitanni Ossuriya tomonidan tugatildi. Ilmiybaza.uz Qadimgi Osuriya markazi Ashshur bo’lgan kichik hududni o’z ichiga olgan edi. M.a. XVIII asr o’rtalarida Ashshur Bobilga qaram bo’lib qoldi. M.a. XVI asrda Bobil sulolasi qulagach, Ashshur qudratli qo’shni davlat Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan diplomatik aloqa o’rnatadi. Bunga qarshi m.a. XV asr o’rtalarida Mitanni Ashshurni bosib oladi. Keyingi davrda Ashshur Bobilning hukmronligini tan olish evaziga Mitanni zulmidan ozod bo’ladi va bir qancha vaqt o’tgach Bobildan to’la mustaqil bo’ladi. M.a. XIV asrda Osuriya qudratli davlatga aylandi. Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga qarshi Osuriyaga ittifoqchi sifatida chiqadi. Tez orada Osuriya xettlarni yuqori Mesopotamiyadan haydab chiqarib, Frot daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu yerdagi diniy markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham Osuriya ta’siri ostiga tushib qoldi. Osuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, etti yuz yil davomida o’zining yurishlari bilan qo’shni hududlarga dahshat tug’dirdi. M.a. I ming yillikda Xett va Mitanni kabi qudratli davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdi, Bobil va Misr ichki va tashqi siyosatda tushkunlikka yuz tutdi, natijada Yaqin Sharqda Osuriya etakchi o’ringa chiqib oldi. Ossuriya m.a. X-VII asrlarda o’zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta tikladi, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka erishdi. Osuriya bu davrda faol istilochilik urushlari olib bordi. M.a. VIII asrga kelib, Osuriya davlati Shimoliy Mesopotamiyada o’z hokimiyatini mustahkamlaydi. Osuriya katta-katta hududlarni bosib olishi natijasida hududlar, shaharlarda savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik rivojlanadi. Metallurgiya, qurolsozlik sohalari yuqori darajada taraqqiy qiladi. Talonchilik urushlardan olingan ko’plab o’ljalar va qullardan Osuriya Kichik Osiyo va asosan, O’rtaer dengizining sharqiga o’z ta’sirini kuchaytirishga urindi. Bu davrda Osuriya davlati chegaralari Nil daryosining birinchi ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron past tog’idan Kichik Osiyogacha, O’rtaer dengizidan Fors qo’ltig’igacha cho’ziladi. M.a. VII –asr o’rtalarida Osuriya siyosiy tushkunlikka uchradi va m.a. VIII asrda barbod bo’ldi. Osuriya shahar va qal’alarni qurishda keng foydalaniladi. M.a. XIII asr o’rtalarida Bolqon yarim orollaridagi o’zini frigiyali deb atagan qabilalar Kichik Osiyoga kirib Ilmiybaza.uz Qadimgi Osuriya markazi Ashshur bo’lgan kichik hududni o’z ichiga olgan edi. M.a. XVIII asr o’rtalarida Ashshur Bobilga qaram bo’lib qoldi. M.a. XVI asrda Bobil sulolasi qulagach, Ashshur qudratli qo’shni davlat Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan diplomatik aloqa o’rnatadi. Bunga qarshi m.a. XV asr o’rtalarida Mitanni Ashshurni bosib oladi. Keyingi davrda Ashshur Bobilning hukmronligini tan olish evaziga Mitanni zulmidan ozod bo’ladi va bir qancha vaqt o’tgach Bobildan to’la mustaqil bo’ladi. M.a. XIV asrda Osuriya qudratli davlatga aylandi. Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga qarshi Osuriyaga ittifoqchi sifatida chiqadi. Tez orada Osuriya xettlarni yuqori Mesopotamiyadan haydab chiqarib, Frot daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu yerdagi diniy markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham Osuriya ta’siri ostiga tushib qoldi. Osuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, etti yuz yil davomida o’zining yurishlari bilan qo’shni hududlarga dahshat tug’dirdi. M.a. I ming yillikda Xett va Mitanni kabi qudratli davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdi, Bobil va Misr ichki va tashqi siyosatda tushkunlikka yuz tutdi, natijada Yaqin Sharqda Osuriya etakchi o’ringa chiqib oldi. Ossuriya m.a. X-VII asrlarda o’zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta tikladi, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka erishdi. Osuriya bu davrda faol istilochilik urushlari olib bordi. M.a. VIII asrga kelib, Osuriya davlati Shimoliy Mesopotamiyada o’z hokimiyatini mustahkamlaydi. Osuriya katta-katta hududlarni bosib olishi natijasida hududlar, shaharlarda savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik rivojlanadi. Metallurgiya, qurolsozlik sohalari yuqori darajada taraqqiy qiladi. Talonchilik urushlardan olingan ko’plab o’ljalar va qullardan Osuriya Kichik Osiyo va asosan, O’rtaer dengizining sharqiga o’z ta’sirini kuchaytirishga urindi. Bu davrda Osuriya davlati chegaralari Nil daryosining birinchi ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron past tog’idan Kichik Osiyogacha, O’rtaer dengizidan Fors qo’ltig’igacha cho’ziladi. M.a. VII –asr o’rtalarida Osuriya siyosiy tushkunlikka uchradi va m.a. VIII asrda barbod bo’ldi. Osuriya shahar va qal’alarni qurishda keng foydalaniladi. M.a. XIII asr o’rtalarida Bolqon yarim orollaridagi o’zini frigiyali deb atagan qabilalar Kichik Osiyoga kirib Ilmiybaza.uz keldilar. Yuz yildan keyin boshqa Bolqon qabilasi Qora dengiz bo’yi briglari Kichik Osiyoga kelib bu yerdagi birinchi to’lqin frigiyaliklarni qisman assimilyasiya qilib, qisman siqib chiqardi. Yangi birlik frigiyaliklar Ilion (Troya) shahrini to’la buzib tashladilar. M.a. VIII asr o’rtalarida Frigiya davlati amalda butun Kichik Osiyoni Egey dengizidan Tavr va Urartugacha bosib olib o’zini gullab yashnagan pallasiga kirdi. M.a. 675 yilda kimmeriy va Urartu ittifoqchi qo’shinlarini zarbasi ostida Frigiya davlati quladi. Frigiyada o’ziga xos madaniyat shakllangan edi. Frigiya mabudalari Attisa va Buyuk ona Kibela antik madaniyatga kuchli tasirini o’tkazdilar. Poytaxti Sard bo’lgan Lidiya podsholigi taxminlarga ko’ra eramizdan avvalgi XII asrda Anatoliyaga egey-bolqon bosqinlaridan keyin xett kolonistlari, mahalliy liviya qabilasi bo’lgan meonlar tomonidan tashkil etilgan. Eramizdan avvalgi VIII asrda Lidiya Frigiyaga bo’ysunadi. 675-yildan Lidiya mustaqil bo’ldi. Biroz vaqt o’tmay Lidiyaga kimmeriylar bostirib kirdi. Lidiya podshosi Ossuriyaga yordam so’rab murojaat qildi va uning hokimiyatini rasman tan oldi. M.a. 654-yil Lidiya zaiflashgan Osuriya tarkibidan chiqib Misr bilan ittifoq tuzdi. Eramizdan avvalgi 644 yilda kimmeriylar Sardni bosib oldilar. Skif-Osuriya urushi Lidiyaning mustaqil bo’lishiga imkon yaratdi. Lidiya Likiyadan tashqari Galis daryosidan g’arbdagi butun Kichik Osiyoni bo’ysundirdi. Lidiya dunyoda birinchi bo’lib oltin va kumushning tabiiy qo’shilmasi-elektradan (m.a. VII asr) tanga zarb qildi va oltin tanga VI asrda zarb qilindi. M.a. VI asrda Lidiya fors davlati tarkibiga kirdi. Xurritlarga qarindosh bo’lgan Urartu qabilalari m.a. 1300-yillar atrofida qabilalar ittifoqiga birlashganlar. M.a. IX asr o’rtalarida bu ittifoq Biayneli (“Van”; osurlar Urartu deb atagan) nomli davlatni barpo qildilar. Uning markazi Tushpa bo’lib, Van ko’lini sharqida joylashgan edi. Davlat xo’jaligining asosi sug’orma dehqonchilik bo’lib, ekinzorlarda erkin dehqonlar mehnat qilganlar. Asir qullar ko’p sonli bo’lgan. Ular podshoh xo’jaligi, dehqonchilik va hunarmandchilik sohalarida ishlaganlar. Urartuni davlat boshqaruvi podshoning yakka hukmronligiga asoslangan. Podsholarning eng birinchi vazifasi mamlakatni qudratli dushman Osuriya bosqinidan himoya qilish edi. Ilmiybaza.uz keldilar. Yuz yildan keyin boshqa Bolqon qabilasi Qora dengiz bo’yi briglari Kichik Osiyoga kelib bu yerdagi birinchi to’lqin frigiyaliklarni qisman assimilyasiya qilib, qisman siqib chiqardi. Yangi birlik frigiyaliklar Ilion (Troya) shahrini to’la buzib tashladilar. M.a. VIII asr o’rtalarida Frigiya davlati amalda butun Kichik Osiyoni Egey dengizidan Tavr va Urartugacha bosib olib o’zini gullab yashnagan pallasiga kirdi. M.a. 675 yilda kimmeriy va Urartu ittifoqchi qo’shinlarini zarbasi ostida Frigiya davlati quladi. Frigiyada o’ziga xos madaniyat shakllangan edi. Frigiya mabudalari Attisa va Buyuk ona Kibela antik madaniyatga kuchli tasirini o’tkazdilar. Poytaxti Sard bo’lgan Lidiya podsholigi taxminlarga ko’ra eramizdan avvalgi XII asrda Anatoliyaga egey-bolqon bosqinlaridan keyin xett kolonistlari, mahalliy liviya qabilasi bo’lgan meonlar tomonidan tashkil etilgan. Eramizdan avvalgi VIII asrda Lidiya Frigiyaga bo’ysunadi. 675-yildan Lidiya mustaqil bo’ldi. Biroz vaqt o’tmay Lidiyaga kimmeriylar bostirib kirdi. Lidiya podshosi Ossuriyaga yordam so’rab murojaat qildi va uning hokimiyatini rasman tan oldi. M.a. 654-yil Lidiya zaiflashgan Osuriya tarkibidan chiqib Misr bilan ittifoq tuzdi. Eramizdan avvalgi 644 yilda kimmeriylar Sardni bosib oldilar. Skif-Osuriya urushi Lidiyaning mustaqil bo’lishiga imkon yaratdi. Lidiya Likiyadan tashqari Galis daryosidan g’arbdagi butun Kichik Osiyoni bo’ysundirdi. Lidiya dunyoda birinchi bo’lib oltin va kumushning tabiiy qo’shilmasi-elektradan (m.a. VII asr) tanga zarb qildi va oltin tanga VI asrda zarb qilindi. M.a. VI asrda Lidiya fors davlati tarkibiga kirdi. Xurritlarga qarindosh bo’lgan Urartu qabilalari m.a. 1300-yillar atrofida qabilalar ittifoqiga birlashganlar. M.a. IX asr o’rtalarida bu ittifoq Biayneli (“Van”; osurlar Urartu deb atagan) nomli davlatni barpo qildilar. Uning markazi Tushpa bo’lib, Van ko’lini sharqida joylashgan edi. Davlat xo’jaligining asosi sug’orma dehqonchilik bo’lib, ekinzorlarda erkin dehqonlar mehnat qilganlar. Asir qullar ko’p sonli bo’lgan. Ular podshoh xo’jaligi, dehqonchilik va hunarmandchilik sohalarida ishlaganlar. Urartuni davlat boshqaruvi podshoning yakka hukmronligiga asoslangan. Podsholarning eng birinchi vazifasi mamlakatni qudratli dushman Osuriya bosqinidan himoya qilish edi. Ilmiybaza.uz Urartu davlati uzoq vaqt Osuriya davlatining bosqiniga uchradi. Osuriyaning ko’p sonli qo’shinlari Urartu qal’a, shaharlarini talon-taroj qildilar. M.a. VIII asr oxirida Urartularning diniy markazi Musasin Osuriya qo’shinlari tomonidan bosib olingan. Bundan tashqari ko’chmanchi kimmeriylar Urartu shahar, qishloqlarini taladilar. Zaiflashib qolgan Urartu m.aVI asrda Midiya tomonidan bosib olindi. Urartuni madaniyati va iqtisodi to’g’risida arxeologik qazishmalar boy ma’lumot beradi. Teyshebani (Karmir Bilur) va Eribuni (qadimgi Erevan) shaharlari kuchli fortifikatsiya inshootlari bilan o’rab olingan. M.a. XX-XVIII asrlarda Kichik Osiyodagi Nesa (Kanish), Burusxan, Kussar va Xattusi kabi shaharlarni o’z ichiga olgan siyosiy birlashmalar vujudga kela boshlaydi. Kichik Osiyoning bu siyosiy birlashmalarining ilk birlashuvi eramizdan avvalgi XVIII asrning birinchi yarmida yuz beradi. Qadimgi Xett davlatida urug’-jamoa qoldiqlari hali kuchli bo’lgan. Xett podsholari o’z hokimiyatlarini xalq kengashlariga tayanib amalga oshirganlar. Qurol ko’tarishga qobiliyatli bo’lgan barcha erkaklar podsho chiqaradigan «pankus» deb ataladigan yig’ilishga muntazam ishtirok etganlar. Zodagonlar davlat boshqaruvda faol qatnashib, o’zlarini kuchli tayanchi bo’lgan zodagonlar kengashi (Tuliya) orqali xalq yig’iniga boshchilik qilganlar. Xett davlatining hukmdorlari mamlakatni birlashtirib, istilochilik yurishlari olib boradilar va davlat chegaralarini “dengizdan- dengizgacha” kengaytiradilar. Poytaxt xettlarning sobiq bosh markazi Xattusiga ko’chirilgach keyin davlat rasmiy ravishda “Xatti”, zamonaviy fanda “Xett” deb atala boshlandi. M.a. XVIII- XVI asrlar qadimgi Xett podsholigi davri deb ataladi. Xett davlatining tushkunlik davri bo’lgan m.a. XV asr o’rta Xett podsholigi davri deb nom oldi. M.a. XIV asr boshlarida Old Osiyoda Misr, kassitlar Bobili va Mitanni davlatlari zaiflashib, xalqaro munosabatlarda Xett davlatining kuchayishi uchun qulay shart-sharoit tug’iladi. YAngi Xet podsholigi davri sanalgan m.a. XIV -XII asrlarda ushbu davlat yana yuksaldi. YAngi sulola podsholari qadimgi xett buyuk davlatchiligi g’oyalarini qaytarishga da’vo qilib, harbiy-byurokratik monarxiyani tashkil qildilar. Podsho Ilmiybaza.uz Urartu davlati uzoq vaqt Osuriya davlatining bosqiniga uchradi. Osuriyaning ko’p sonli qo’shinlari Urartu qal’a, shaharlarini talon-taroj qildilar. M.a. VIII asr oxirida Urartularning diniy markazi Musasin Osuriya qo’shinlari tomonidan bosib olingan. Bundan tashqari ko’chmanchi kimmeriylar Urartu shahar, qishloqlarini taladilar. Zaiflashib qolgan Urartu m.aVI asrda Midiya tomonidan bosib olindi. Urartuni madaniyati va iqtisodi to’g’risida arxeologik qazishmalar boy ma’lumot beradi. Teyshebani (Karmir Bilur) va Eribuni (qadimgi Erevan) shaharlari kuchli fortifikatsiya inshootlari bilan o’rab olingan. M.a. XX-XVIII asrlarda Kichik Osiyodagi Nesa (Kanish), Burusxan, Kussar va Xattusi kabi shaharlarni o’z ichiga olgan siyosiy birlashmalar vujudga kela boshlaydi. Kichik Osiyoning bu siyosiy birlashmalarining ilk birlashuvi eramizdan avvalgi XVIII asrning birinchi yarmida yuz beradi. Qadimgi Xett davlatida urug’-jamoa qoldiqlari hali kuchli bo’lgan. Xett podsholari o’z hokimiyatlarini xalq kengashlariga tayanib amalga oshirganlar. Qurol ko’tarishga qobiliyatli bo’lgan barcha erkaklar podsho chiqaradigan «pankus» deb ataladigan yig’ilishga muntazam ishtirok etganlar. Zodagonlar davlat boshqaruvda faol qatnashib, o’zlarini kuchli tayanchi bo’lgan zodagonlar kengashi (Tuliya) orqali xalq yig’iniga boshchilik qilganlar. Xett davlatining hukmdorlari mamlakatni birlashtirib, istilochilik yurishlari olib boradilar va davlat chegaralarini “dengizdan- dengizgacha” kengaytiradilar. Poytaxt xettlarning sobiq bosh markazi Xattusiga ko’chirilgach keyin davlat rasmiy ravishda “Xatti”, zamonaviy fanda “Xett” deb atala boshlandi. M.a. XVIII- XVI asrlar qadimgi Xett podsholigi davri deb ataladi. Xett davlatining tushkunlik davri bo’lgan m.a. XV asr o’rta Xett podsholigi davri deb nom oldi. M.a. XIV asr boshlarida Old Osiyoda Misr, kassitlar Bobili va Mitanni davlatlari zaiflashib, xalqaro munosabatlarda Xett davlatining kuchayishi uchun qulay shart-sharoit tug’iladi. YAngi Xet podsholigi davri sanalgan m.a. XIV -XII asrlarda ushbu davlat yana yuksaldi. YAngi sulola podsholari qadimgi xett buyuk davlatchiligi g’oyalarini qaytarishga da’vo qilib, harbiy-byurokratik monarxiyani tashkil qildilar. Podsho Ilmiybaza.uz ilohiylashtirilgan mutlaq hukmdorga aylandi. Xett hukmdorlari bu davrda SHarqiy O’rtaer dengizi qirg’og’i mayda davlatchalarini va Mitanni davlatini bosib oldilar. Mitanniga tegishli Suriya viloyatlarini va shaharlarini, Kichik Osiyodagi janubiy Frigiya va Lidiya, Milavan (Milet) hokimlarini bo’ysundiradilar. Ammo Misr XIX sulola davrida yanada kuchayib va SHarqiy O’rtaer dengizi qirg’ogi uchun Xett davlati bilan yana raqobat boshlaydi. Xettlar Falastin, Finikiya va Suriyani katta qismidan siqib chiqariladi. Oxir oqibatda Misr va Xett davlati eramizdan avvalgi 1280 yilda tinchlik shartnomasini imzolaydilar. Shartnoma bo’yicha Suriyaning bir qismi, Shimoliy Finikiya Xett davlati ta’siri ostida qoladi. Endilikda Xett davlati kuchayib borayotgan Osuriyaning harbiy tazyiqiga qarshi Bobil bilan ittifoq bo’lishga harakat qiladi, lekin Osuriyani Yuqori Mesopotamiyadan siqib chiqara olmadi. Xett davlati kuchli qo’shinga ega bo’lgan Osuriya tazyiqini qiyinchilik bilan qaytaradi. So’ngi xett podsholari davrida axeylar, Bolqondan kelgan frigiyaliklarni Kichik Osiyoning g’arbida hujumini zo’rg’a qaytaradilar. Axeylar tor-mor qilinganidan keyin Kichik Osiyo g’arbidagi Ilion shahri bosib olinadi. M.a. XII asr oxirida Egey dengizi qirg’oqlari va orollarining «dengiz xalqlari» Xett davlatini tor- mor qiladilar. SHunday qilib, yangi Xett davlati tarix sahnasidan abadiy tushib ketdi. Markazlari Karhamesh va Melida bo’lgan so’nggi Xett podsholiklari qoldiqlari m.a. VIII asr oxirlarida Osuriya tomonidan tugatiladi. Xettlar xo’jaligining asosi dehqonchilik, chorvachilikning qo’ychilik sohasi bo’lgan. Dehqonchilikda sun’iy sug’orish sezilarli bo’lmagan. Hunarmandchilikning taraqqiyoti to’g’risida qonunlar va boshqa hujjatlarda temirchi, kulol, duradgor va tikuvchi kasblari tilga olinadi. Mehnat qurollari va harbiy aslahalar ishlab chiqarish uchun asosiy xom ashyo dastlab mis, keyinchalik qalay edi. Temirdan faqat diniy marosimlar uchun haykalcha va boshqa buyumlar yasashda oz miqdorda foydalanilgan. Xett davlatida podsho oilasi va podsho bosh koxin sifatida juda katta miqdorda erga egalik qilgan. Podsho va ibodatxona erlarida ishlovchilar o’z erlariga berkitib qo’yilib, turli soliq va majburiyatlarni o’taganlar. Xett jamiyatida barcha aholi ikki guruhga bo’lingan. Soliq to’lovlari va boshqa Ilmiybaza.uz ilohiylashtirilgan mutlaq hukmdorga aylandi. Xett hukmdorlari bu davrda SHarqiy O’rtaer dengizi qirg’og’i mayda davlatchalarini va Mitanni davlatini bosib oldilar. Mitanniga tegishli Suriya viloyatlarini va shaharlarini, Kichik Osiyodagi janubiy Frigiya va Lidiya, Milavan (Milet) hokimlarini bo’ysundiradilar. Ammo Misr XIX sulola davrida yanada kuchayib va SHarqiy O’rtaer dengizi qirg’ogi uchun Xett davlati bilan yana raqobat boshlaydi. Xettlar Falastin, Finikiya va Suriyani katta qismidan siqib chiqariladi. Oxir oqibatda Misr va Xett davlati eramizdan avvalgi 1280 yilda tinchlik shartnomasini imzolaydilar. Shartnoma bo’yicha Suriyaning bir qismi, Shimoliy Finikiya Xett davlati ta’siri ostida qoladi. Endilikda Xett davlati kuchayib borayotgan Osuriyaning harbiy tazyiqiga qarshi Bobil bilan ittifoq bo’lishga harakat qiladi, lekin Osuriyani Yuqori Mesopotamiyadan siqib chiqara olmadi. Xett davlati kuchli qo’shinga ega bo’lgan Osuriya tazyiqini qiyinchilik bilan qaytaradi. So’ngi xett podsholari davrida axeylar, Bolqondan kelgan frigiyaliklarni Kichik Osiyoning g’arbida hujumini zo’rg’a qaytaradilar. Axeylar tor-mor qilinganidan keyin Kichik Osiyo g’arbidagi Ilion shahri bosib olinadi. M.a. XII asr oxirida Egey dengizi qirg’oqlari va orollarining «dengiz xalqlari» Xett davlatini tor- mor qiladilar. SHunday qilib, yangi Xett davlati tarix sahnasidan abadiy tushib ketdi. Markazlari Karhamesh va Melida bo’lgan so’nggi Xett podsholiklari qoldiqlari m.a. VIII asr oxirlarida Osuriya tomonidan tugatiladi. Xettlar xo’jaligining asosi dehqonchilik, chorvachilikning qo’ychilik sohasi bo’lgan. Dehqonchilikda sun’iy sug’orish sezilarli bo’lmagan. Hunarmandchilikning taraqqiyoti to’g’risida qonunlar va boshqa hujjatlarda temirchi, kulol, duradgor va tikuvchi kasblari tilga olinadi. Mehnat qurollari va harbiy aslahalar ishlab chiqarish uchun asosiy xom ashyo dastlab mis, keyinchalik qalay edi. Temirdan faqat diniy marosimlar uchun haykalcha va boshqa buyumlar yasashda oz miqdorda foydalanilgan. Xett davlatida podsho oilasi va podsho bosh koxin sifatida juda katta miqdorda erga egalik qilgan. Podsho va ibodatxona erlarida ishlovchilar o’z erlariga berkitib qo’yilib, turli soliq va majburiyatlarni o’taganlar. Xett jamiyatida barcha aholi ikki guruhga bo’lingan. Soliq to’lovlari va boshqa Ilmiybaza.uz majburiyatlarni o’tovchi (podsho, ibodatxona eki xususiy shaxs foydasiga) kishilar erkin bo’lmagan mavqega ega bo’lib, kamsitilganlar. To’la ma’noda erkin kishilar deb zodagonlar, amaldorlar, kohinlar va katta er egalari hisoblanganlar. Xett davlati bosib olgan hududlarni boshqarmagan, faqat ulardan xiroj olish bilan cheklagan. Xett jamiyati o’z madaniy tarqqiyotida Misr va Mesopotamiyaning yuksak madaniyatlari ta’siri yaqqol seziladi. Xett dini o’ziga xos belgilarga ega edi. Xettlarning ming ma’bud va ma’budalari to’g’risida manbalarda eslatishlar mavjud. Amalda esa, cheklangan miqdorda ilohlarga sig’inilgan. Podsho quyoshga o’xshatilib ilohiylashtirilgan. Xett podsholigining boshqa xalqlar bilan yaqin aloqasi mavjudligidan dalolat beradigan yana bir madaniy yutuq uch tilli shumer-bobil-xett lug’atlarining tuzilishidir. Xett haykal va rel’eflari vazmin va ulug’vorligi bilan ajralib turadi. Mamlakatda ayniqsa, mudofaa inshootlari qal’a devorlari qurish yuqori darajada bo’lgan. Xett madaniyati ko’p asrlik shimoliy Mesopotamiyada va unga yaqin boshqa hududlarda yashagan qabila va xalqlarning madaniyatini o’zida aks ettirgan va boshqa madaniyatlarga ham o’z ta’sirini o’tkazgan. Xettlarning madaniy merosi Xett davlati halokatidan keyingi asrlarda ham boshqa qo’shni mamlakatlar madaniyatiga ijobiy ta’sir o’tkazadi. M.a. III – II ming yilliklardagi davlat uyushmalari - Tavr tog’laridan va Frot daryosining o’rta oqimining Misrgacha bo’lgan Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’i hududi va Suriyani qadimda yunonlar Finikiya va Falastin deb nomladilar. Qadimda bu hududning katta qismini Xanaan deb atalgan dengiz qirg’og’i tashkil etardi. M.a. IV ming yillik oxirida Sharqiy o’rta yer dengizi qirg’og’i jamoalarida hunarmandchilik va dehqonchilik rivojlanadi. Dastlab shimol keyin janubda kulolchilik charxi va sopol kuydirish uchun maxsus o’choqlar tadbiq etila boshlandi. Metalldan keng foydalana boshlandi, g’alla, zaytun daraxti va uzum etishtira boshlangan. Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdoni rivojlanishi m.a. III ming yillikda shahar tipidagi manzilgohlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. O’rtaer dengizi qirg’oqlarida Bibl, Ugarit, Sidon va Tir vujudga keldi. Mamlakat ichkarisida shimoliy Suriyada Alalax shahri (m.a. IV ming yilliklar oxiri III ming yilliklar I yarmida), m.a. III ming yilliklarda Ebla shahri shakllandi. M.a. III ming yillikda Ilmiybaza.uz majburiyatlarni o’tovchi (podsho, ibodatxona eki xususiy shaxs foydasiga) kishilar erkin bo’lmagan mavqega ega bo’lib, kamsitilganlar. To’la ma’noda erkin kishilar deb zodagonlar, amaldorlar, kohinlar va katta er egalari hisoblanganlar. Xett davlati bosib olgan hududlarni boshqarmagan, faqat ulardan xiroj olish bilan cheklagan. Xett jamiyati o’z madaniy tarqqiyotida Misr va Mesopotamiyaning yuksak madaniyatlari ta’siri yaqqol seziladi. Xett dini o’ziga xos belgilarga ega edi. Xettlarning ming ma’bud va ma’budalari to’g’risida manbalarda eslatishlar mavjud. Amalda esa, cheklangan miqdorda ilohlarga sig’inilgan. Podsho quyoshga o’xshatilib ilohiylashtirilgan. Xett podsholigining boshqa xalqlar bilan yaqin aloqasi mavjudligidan dalolat beradigan yana bir madaniy yutuq uch tilli shumer-bobil-xett lug’atlarining tuzilishidir. Xett haykal va rel’eflari vazmin va ulug’vorligi bilan ajralib turadi. Mamlakatda ayniqsa, mudofaa inshootlari qal’a devorlari qurish yuqori darajada bo’lgan. Xett madaniyati ko’p asrlik shimoliy Mesopotamiyada va unga yaqin boshqa hududlarda yashagan qabila va xalqlarning madaniyatini o’zida aks ettirgan va boshqa madaniyatlarga ham o’z ta’sirini o’tkazgan. Xettlarning madaniy merosi Xett davlati halokatidan keyingi asrlarda ham boshqa qo’shni mamlakatlar madaniyatiga ijobiy ta’sir o’tkazadi. M.a. III – II ming yilliklardagi davlat uyushmalari - Tavr tog’laridan va Frot daryosining o’rta oqimining Misrgacha bo’lgan Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’i hududi va Suriyani qadimda yunonlar Finikiya va Falastin deb nomladilar. Qadimda bu hududning katta qismini Xanaan deb atalgan dengiz qirg’og’i tashkil etardi. M.a. IV ming yillik oxirida Sharqiy o’rta yer dengizi qirg’og’i jamoalarida hunarmandchilik va dehqonchilik rivojlanadi. Dastlab shimol keyin janubda kulolchilik charxi va sopol kuydirish uchun maxsus o’choqlar tadbiq etila boshlandi. Metalldan keng foydalana boshlandi, g’alla, zaytun daraxti va uzum etishtira boshlangan. Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdoni rivojlanishi m.a. III ming yillikda shahar tipidagi manzilgohlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. O’rtaer dengizi qirg’oqlarida Bibl, Ugarit, Sidon va Tir vujudga keldi. Mamlakat ichkarisida shimoliy Suriyada Alalax shahri (m.a. IV ming yilliklar oxiri III ming yilliklar I yarmida), m.a. III ming yilliklarda Ebla shahri shakllandi. M.a. III ming yillikda Ilmiybaza.uz Falastinda Megiddo, Quddus va Laxesh shaharlari shakllanadi. M.a. III ming yillikda Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’i aholisi o’z tarkibiga ko’ra xilma-xil edi. M.a. XVIII asrda shimoliy Suriyaga bostirib kirgan amoriy qabilalaridan biri tashkil etgan, bir necha shahar va davlatlarni birlashtirgan siyosiy birlashma YAmxad nomini oldi. Dastlab bu birlashma qabilalar ittifoqi shaklida bo’lgan. U shimolda Karxemishda janubda Oront daryosigacha bo’lgan bepoyon hududga hukmronlik qilgan. (tax. M.a. XVII asrning II yarmida) Xalpa (hozirgi Aleppo) shahri poytaxt vazifasini o’tadi. M.a. XVII asrda Yamxad zaiflashib tushkunlikka yuz tutadi. M.a. 1600-yillar atrofida Yamxad davlatini xettlar bosib oladilar. M.a. XIII-XVII asrda Yamxaddan janubroqda bir qancha shaharlarni birlashtirgan qudratli giksoslar ittifoqi vujudga keladi. Zarbdor qism jang aravalari bo’lgan qo’shinga ega bo’lgan giksoslar o’z hokimiyatlarini Misrda o’rnatdilar, Falastin va Suriyada ham egalik qildilar. Giksoslar ittifoqiga Kadesh va Megiddo shaharlari ham kiradi. Giksoslar davlati qurama bo’lib, unga semit qabilalari etakchi o’rin egallab, bu davlat birlashmasiga xurrit va xett qabilalari qo’shildilar. Giksoslar Misrdan haydalgach, Falastin va Suriyaga chekinib bu yerda qariyib yuz yil hukmronlik qildilar. Shimoliy Suriyada xettlar hokimiyatni qo’lga oldilar, lekin tez orada Mitanni davlati bu hududni egallab oladi. Er. avv. XVI asr oxiriga kelib, Sharqiy o’rtaer dengizi Misr va Mitanni tomonidan bo’linib olinadi. M.a. XV-XIV asrlarda Sharqiy O’rtaer dengizi siyosiy tarqoqlik, o’zaro urushlar girdobida qoldi. M.a. XIII-XII asr boshlarida Suriya va Falastin O’rtaer dengizi qirg’og’i egey- anatoliya xalqlari («dengiz xalqlari») bosqiniga uchraydi. Shundan so’ng ular Misrga hujum qiladilar, lekin misrliklar hujumni qaytaradilar. Misrdan uloqtirib tashlangan kelgindilar Falastin qirg’og’iga o’rnashib, Filistim (“Peleset”) nomi bilan davlat tuzdilar. Tez orada ular bu yerdagi mahalliy aholining tili va madaniyatini o’zlashtirdilar, ularning nomidan “Falastin” nomi kelib chiqdi. M.a. II ming yillik oxiri I ming yillik boshlarida Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’i shaharlari qayta tiklandilar. Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’ida finikiyaliklar xalqaro savdoda etakchi o’rinni egalladilar. Finikiya shaharlarida kemasozlik, dengizchilik yuqori darajada rivojlanadi. Finikiyaliklar O’rtaer dengizi Ilmiybaza.uz Falastinda Megiddo, Quddus va Laxesh shaharlari shakllanadi. M.a. III ming yillikda Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’i aholisi o’z tarkibiga ko’ra xilma-xil edi. M.a. XVIII asrda shimoliy Suriyaga bostirib kirgan amoriy qabilalaridan biri tashkil etgan, bir necha shahar va davlatlarni birlashtirgan siyosiy birlashma YAmxad nomini oldi. Dastlab bu birlashma qabilalar ittifoqi shaklida bo’lgan. U shimolda Karxemishda janubda Oront daryosigacha bo’lgan bepoyon hududga hukmronlik qilgan. (tax. M.a. XVII asrning II yarmida) Xalpa (hozirgi Aleppo) shahri poytaxt vazifasini o’tadi. M.a. XVII asrda Yamxad zaiflashib tushkunlikka yuz tutadi. M.a. 1600-yillar atrofida Yamxad davlatini xettlar bosib oladilar. M.a. XIII-XVII asrda Yamxaddan janubroqda bir qancha shaharlarni birlashtirgan qudratli giksoslar ittifoqi vujudga keladi. Zarbdor qism jang aravalari bo’lgan qo’shinga ega bo’lgan giksoslar o’z hokimiyatlarini Misrda o’rnatdilar, Falastin va Suriyada ham egalik qildilar. Giksoslar ittifoqiga Kadesh va Megiddo shaharlari ham kiradi. Giksoslar davlati qurama bo’lib, unga semit qabilalari etakchi o’rin egallab, bu davlat birlashmasiga xurrit va xett qabilalari qo’shildilar. Giksoslar Misrdan haydalgach, Falastin va Suriyaga chekinib bu yerda qariyib yuz yil hukmronlik qildilar. Shimoliy Suriyada xettlar hokimiyatni qo’lga oldilar, lekin tez orada Mitanni davlati bu hududni egallab oladi. Er. avv. XVI asr oxiriga kelib, Sharqiy o’rtaer dengizi Misr va Mitanni tomonidan bo’linib olinadi. M.a. XV-XIV asrlarda Sharqiy O’rtaer dengizi siyosiy tarqoqlik, o’zaro urushlar girdobida qoldi. M.a. XIII-XII asr boshlarida Suriya va Falastin O’rtaer dengizi qirg’og’i egey- anatoliya xalqlari («dengiz xalqlari») bosqiniga uchraydi. Shundan so’ng ular Misrga hujum qiladilar, lekin misrliklar hujumni qaytaradilar. Misrdan uloqtirib tashlangan kelgindilar Falastin qirg’og’iga o’rnashib, Filistim (“Peleset”) nomi bilan davlat tuzdilar. Tez orada ular bu yerdagi mahalliy aholining tili va madaniyatini o’zlashtirdilar, ularning nomidan “Falastin” nomi kelib chiqdi. M.a. II ming yillik oxiri I ming yillik boshlarida Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’i shaharlari qayta tiklandilar. Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’ida finikiyaliklar xalqaro savdoda etakchi o’rinni egalladilar. Finikiya shaharlarida kemasozlik, dengizchilik yuqori darajada rivojlanadi. Finikiyaliklar O’rtaer dengizi Ilmiybaza.uz havzasida o’zlarining o’nlab koloniyalarini barpo qiladilar. Tir va Sidon shaharlari bu yo’nalishda faol harakat qiladilar va o’zaro birlashib yagona davlat tuzadilar. Damashqning yuksalishi m.a. II ming yillik oxirida Arabistondan kelgan somiy qabilalaridan biri oromiylar bilan bog’liq. M.a. II ming yillik oxirlarida savdo yo’llari kesishgan nuqtada oromiylarning Suriyadagi bosh markazi - Damashq shahri kuchayib ketadi. Damashq podsholigining iqtisodiyoti rivojlangan chorvachilik, butun Yaqin Sharqqa mashhur bo’lgan qurolsozlik va oliy navli jun bilan vositachilik savdosiga asoslangan. M.a. IX asr oxirida beto’xtov urushlar sababli zaiflashib qolgan Damashq Osuriya tomonidan bosib olindi. M.a. XII asrda Falastin hududida kelgindi ko’chmanchi isroil qabilalari va mahalliy xananlar birlashib 12 qabila ittifoqini shakllantiradilar. M.a. XI asr boshlarida Falastinda temir qurollar ishlab chiqarishda etakchi bo’lgan filistimlar hukmronligi o’rnatiladi. Isroil qabilalari filistimlarga qarshilik ko’rsata olmaydi. Falastinda isroil qabilalari Misrdan kelib o’rnashadilar. M.a. XIII asrda o’n ikki yahudiy qabilalari Falastinga bostirib kirib, mahalliy Xanaan shahar-davlatlarini bo’ysundirganlar. M.a. XI asrning oxirida yahudiy jamiyatida ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy jamiyatga o’tish yuz bergan. Saylab quyiladigan yo’lboshchilar o’rniga merosiy podsho hokimiyati shakllanadi. Dovud (1010-970 yillar) podsholigi davrida markazlashgan davlat tuziladi. Bosib olingan Quddus yangi davlatning poytaxti bo’lgan. Dovudning o’g’li Sulaymonning shafqatsiz siyosatidan norozi bo’lgan 10 shimoliy yahudiya qabilalari ajralib chiqib, Isroil podsholigini tashkil qiladilar. Uning poytaxti yangi qurilgan Samariya shahri bo’lgan. Dovud sulolasi hukmdor bo’lgan Quddus podsholigi uning bosh qabilasi nomi bilan Yahudiya deb atalgan. Ikkala podsholik ham bir-biri bilan dushmanchilik munosabatida bo’lib vaqti-vaqti bilan konfederatsiya tashkil qiladilar. Yahudiyani parchalanganidan foydalangan Misr Falastinga yurish qilib Yahudiya va Isroilni bosib oladi. M.a. VIII asr o’rtalarida Osuriya Damashq va Isroil davlatlarini tor-mor qiladi. Tir-Sidon podsholigining katta qismi Osuriya tomonidan bosib olinib, tobe hududga aylantiriladi. Osuriyaning g’arbiy qismiga skiflarning hujumi Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’ida Osuriya hukmronligiga chek qo’yadi. Ossuriyaning Ilmiybaza.uz havzasida o’zlarining o’nlab koloniyalarini barpo qiladilar. Tir va Sidon shaharlari bu yo’nalishda faol harakat qiladilar va o’zaro birlashib yagona davlat tuzadilar. Damashqning yuksalishi m.a. II ming yillik oxirida Arabistondan kelgan somiy qabilalaridan biri oromiylar bilan bog’liq. M.a. II ming yillik oxirlarida savdo yo’llari kesishgan nuqtada oromiylarning Suriyadagi bosh markazi - Damashq shahri kuchayib ketadi. Damashq podsholigining iqtisodiyoti rivojlangan chorvachilik, butun Yaqin Sharqqa mashhur bo’lgan qurolsozlik va oliy navli jun bilan vositachilik savdosiga asoslangan. M.a. IX asr oxirida beto’xtov urushlar sababli zaiflashib qolgan Damashq Osuriya tomonidan bosib olindi. M.a. XII asrda Falastin hududida kelgindi ko’chmanchi isroil qabilalari va mahalliy xananlar birlashib 12 qabila ittifoqini shakllantiradilar. M.a. XI asr boshlarida Falastinda temir qurollar ishlab chiqarishda etakchi bo’lgan filistimlar hukmronligi o’rnatiladi. Isroil qabilalari filistimlarga qarshilik ko’rsata olmaydi. Falastinda isroil qabilalari Misrdan kelib o’rnashadilar. M.a. XIII asrda o’n ikki yahudiy qabilalari Falastinga bostirib kirib, mahalliy Xanaan shahar-davlatlarini bo’ysundirganlar. M.a. XI asrning oxirida yahudiy jamiyatida ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy jamiyatga o’tish yuz bergan. Saylab quyiladigan yo’lboshchilar o’rniga merosiy podsho hokimiyati shakllanadi. Dovud (1010-970 yillar) podsholigi davrida markazlashgan davlat tuziladi. Bosib olingan Quddus yangi davlatning poytaxti bo’lgan. Dovudning o’g’li Sulaymonning shafqatsiz siyosatidan norozi bo’lgan 10 shimoliy yahudiya qabilalari ajralib chiqib, Isroil podsholigini tashkil qiladilar. Uning poytaxti yangi qurilgan Samariya shahri bo’lgan. Dovud sulolasi hukmdor bo’lgan Quddus podsholigi uning bosh qabilasi nomi bilan Yahudiya deb atalgan. Ikkala podsholik ham bir-biri bilan dushmanchilik munosabatida bo’lib vaqti-vaqti bilan konfederatsiya tashkil qiladilar. Yahudiyani parchalanganidan foydalangan Misr Falastinga yurish qilib Yahudiya va Isroilni bosib oladi. M.a. VIII asr o’rtalarida Osuriya Damashq va Isroil davlatlarini tor-mor qiladi. Tir-Sidon podsholigining katta qismi Osuriya tomonidan bosib olinib, tobe hududga aylantiriladi. Osuriyaning g’arbiy qismiga skiflarning hujumi Sharqiy o’rtaer dengizi qirg’og’ida Osuriya hukmronligiga chek qo’yadi. Ossuriyaning Ilmiybaza.uz halokatidan keyin Sharqiy o’rtaer dengizi Misr va Bobil o’rtasidagi raqobat maydoniga aylanadi. Misr va Bobil o’rtasidagi raqobat oxir-oqibatda m.a. 587-yilda Yahudiyani halokati, yahudiylarning Mesopotamiyaga asir qilinib olib ketilishi, butun Sharqiy O’rtaer dengizini Bobilga tobe bo’lishi bilan yakunlanadi. M.a. 539- yilda ahamoniylar tomonidan Bobilni bosib olinishi bilan bu hududda forslar hukmronligi o’rnatiladi. Sharqiy o’rtaer dengizi hududining eng katta yutug’i alifboli yozuvning yaratilishi edi. M.a. XV-XII asrlardayoq Ugaritda o’ttiz belgili mixxat alifbosi qo’llanilgan. Finikiya alifbosi yanada takomillashgan tizim bo’lib, yunonlar tomonidan qabul qilinib, keyinchalik barcha zamonaviy alfavitlarga asos bo’ldi. Sharqiy O’rtaer dengizi xudolar panteoni tabiat kuchlarini aks ettiradi. Har bir shaharni o’z homiy ma’budi bor edi. Falastinda m.a. VIII-VI asrlarda monoteistik ta’limot keng tarqaldi. Yahudiyada vujudga kelgan monoteistik ta’limot Yaxvani yagona xudo deb e’lon qiladi. Yaxudo dini insoniyat tarixidagi birinchi yakka xudolikka asoslangan dindir. Yahudiylik va xristianlikda muqaddas hisoblangan diniy kitoblar va risolalar majmuasi bo’lmish Bibliyaning “Qadimgi ahd” qismi o’sha davrda yaratila boshlangan. “Bibliya” eng qadimgi adabiy yodgorliklardan biri bo’lib, diniy pand- nasihatlar, aqidalar, bashoratlar, duolar, solnomalar, masallar, ishqiy va falsafiy dostonlar, hikoyat, rivoyat va maktublardan iborat. Bibliya jahon bo’yicha keng tarqalgan, asrlar mobaynida ko’pgina xalqlarning axloqi, ma’naviyati, madaniyati, adabiyoti, musiqa va rangtasvir san’ati ga barakali ta’sir ko’rsatgan. Ilmiybaza.uz halokatidan keyin Sharqiy o’rtaer dengizi Misr va Bobil o’rtasidagi raqobat maydoniga aylanadi. Misr va Bobil o’rtasidagi raqobat oxir-oqibatda m.a. 587-yilda Yahudiyani halokati, yahudiylarning Mesopotamiyaga asir qilinib olib ketilishi, butun Sharqiy O’rtaer dengizini Bobilga tobe bo’lishi bilan yakunlanadi. M.a. 539- yilda ahamoniylar tomonidan Bobilni bosib olinishi bilan bu hududda forslar hukmronligi o’rnatiladi. Sharqiy o’rtaer dengizi hududining eng katta yutug’i alifboli yozuvning yaratilishi edi. M.a. XV-XII asrlardayoq Ugaritda o’ttiz belgili mixxat alifbosi qo’llanilgan. Finikiya alifbosi yanada takomillashgan tizim bo’lib, yunonlar tomonidan qabul qilinib, keyinchalik barcha zamonaviy alfavitlarga asos bo’ldi. Sharqiy O’rtaer dengizi xudolar panteoni tabiat kuchlarini aks ettiradi. Har bir shaharni o’z homiy ma’budi bor edi. Falastinda m.a. VIII-VI asrlarda monoteistik ta’limot keng tarqaldi. Yahudiyada vujudga kelgan monoteistik ta’limot Yaxvani yagona xudo deb e’lon qiladi. Yaxudo dini insoniyat tarixidagi birinchi yakka xudolikka asoslangan dindir. Yahudiylik va xristianlikda muqaddas hisoblangan diniy kitoblar va risolalar majmuasi bo’lmish Bibliyaning “Qadimgi ahd” qismi o’sha davrda yaratila boshlangan. “Bibliya” eng qadimgi adabiy yodgorliklardan biri bo’lib, diniy pand- nasihatlar, aqidalar, bashoratlar, duolar, solnomalar, masallar, ishqiy va falsafiy dostonlar, hikoyat, rivoyat va maktublardan iborat. Bibliya jahon bo’yicha keng tarqalgan, asrlar mobaynida ko’pgina xalqlarning axloqi, ma’naviyati, madaniyati, adabiyoti, musiqa va rangtasvir san’ati ga barakali ta’sir ko’rsatgan.