Ilmiybaza.uz QADIMGI MISR SIVILIZATSIYASI Reja: 1. Misr sivilizatsiyasining asoslari. 2. Misr sivilizatsiyasining taraqqiyot bosqichlari. 3. Qadimgi Misr madaniyati va uning jahon sivilizatsiyaisda tutgan o’rni. Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Nomlar, Yuqori va Quyi Misr, Sulolalikkacha davr, Ilk podsholik davri, Qadimgi podsholik davri, O’rta podsholik davri, Yangi podsholik davri, Sais sulolasi davri, ierogliflar. 2.1. Sivilizatsiya tug’ilgan qadimgi markazlardan biri Nil vodiysi bo’lgan. Nil vodiysi aholisi o’z erlarini Ta kemet (Qora er) deb atashgan. Qadimgi yunonlar Memfisning nomlaridan biri bo’lgan, qiyin talaffuz etiladigan Xet-ka-Ptaxni Aygyuptos Egipet deb o’zgartirishgan. Eng qadimgi sivilizatsiyalardan biri qulay tabiiy – geografik joylashuvga, boy tabiiy resurslarga ega bo’lgan, savdo, siyosiy va madaniy aloqalar chorrahasida joylashgan yerda vujudga kelgan. Sivilizatsiyaning moddiy asosini yaratish uchun zarur bo’lgan barcha narsalar Misrning o’zida yoki unga yondosh erlarda mavjud bo’lgan. Metallar, asosan mis Arabiston sahrolari va Sinay yarim orolidan, oltin Efiopiyadan keltirilgan. Nilni g’arbdan sharqqa tomon o’rab turuvchi tog’lardan chaqmoqtosh, Qohira atrofidagi Tur tosh konlaridan ohaktosh, Asuan yaqinidan marmarning qimmatbaho navlari qazib olingan. Mamlakat o’simlik va hayvonot dunyosi ham boy bo’lib, misrliklar xo’jalik hayotida muhim o’rin tutgan. Ilk odamlar Nilning qayirlarida neolit davrlarida paydo bo’lishgan. Bu erga ularni tashqi sharoit boshlab kelgan: iqlim quruqlashib, sahro bostirib kela boshlagan. Dastlab Nil vodiysi chekkalariga joylashgan odamlar dehqonchilik, chorvachilik, ov, baliqchilik va termachilik bilan shug’ullanishgan. Ilk dehqon jamoalari m.a. VI-V ming yillikda Quyi Misrda Fayum vodiysida mavjud bo’lgan. Fayum manzilgohida g’alla ekinlari ekilgan, yirik va mayda qoramol boqilgan va baliq tutilgan. Vohaning qulay tabiiy sharoiti tufayli manzilgohlar rivojlanib, ularning aholisi turmushi farovonlashib borgan. Ilk dehqonchilik madaniyati shakllangan. Bunga misol tariqasida Badari madaniyatini ko’rsatish mumkin. Yuqori Misrdagi Ilmiybaza.uz Badari madaniyati (er. avv. IV ming yillik) ga tegishli aholi o’troq tarzda urug’ jamosi bo’lib yashab, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullanganlar. Erga motiga bilan ishlov berilib, kichik kanallar qazilgan. Ov va baliqchilik ham mavjud bo’lgan. Badariylar Ular hunarmandchilik sohasida katta yutuqlarni qo’lga kiritganlar. Mis va mis mehnat qurollarining paydo bo’lishi bilan Nil vodiysini o’zlashtirish boshlangan. M.a. IV ming yillikning birinchi yarmida misrliklar havza sug’orish tizimini yaratishgan. M.a. IV ming yillikning II yarmida qishlog’i nomidan) sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqqan. Ilk ijtimoiy tabaqalanish yuz bergan, ilk ibtidoiy qulchilik paydo bo’lgan. Mashaqqatli kechgan Nilni bo’ysundirish jarayonida misrliklar hayotida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Mehnat sharoitlari o’zgardi, uni tashkil etish bilan asosan qabila boshliqlari va kohinlar shug’ullanishgan. Bu esa mulkiy tengsizlikni boshlab berdi. Har bir sug’orish xo’jaligi insonlarni qandaydir hududiy birlikka, o’ziga xos qo’shnichilik jamoasiga – nomlarga birlashtirdi. Davlat tashkil etilishidan oldingi davrda Misrda 40 ga yaqin shu kabi nomlar mavjud edi. Ularning birlashtirilishi oqibatida o’zaro raqobatchi ikki podsholik – Yuqori va Quyi Misr vujudga keldi. Ular o’rtasidagi uzoq davom etgan kurash Quyi va Yuqori Misrning homiylari bo’lgan xudolar Gor va Set o’rtasida borgan kurash to’g’risidagi diniy afsonada o’z aksini topgan. Misr sivilizatsiyasi tarixi davomida mavjud bo’lgan ikki mamlakat fir’avni unvoni va davlat ma’muriyatining ikkiga bo’linishi ham Yuqori va Quyi Misrning alohida podsholik sifatida uzoq muddat mavjud bo’lganligini ko’rsatadi. Misrning bu ikki qismining birlashishi bilan ularning ramzi bo’lgan qizil va oq ranglardan iborat toj Misr sivilizatsiyasining yakuniga qadar podsholik ramziga aylandi. Har ikkala podsholik butun mamlakatda hukmronlik uchun kurash olib borar ekan, o’z navbatida iqtisodiy jihatdan bir-birini to’ldirgan. Yuqori Misr dehqonchilikning markazi bo’lgan bo’lsa, Quyi Misr – chorvachilik, uzumchilik va bog’dorchilik markazi edi. Ilmiybaza.uz 2.2. Qadimgi Misr tarixi m.a. IV ming yillikning II yarmidan - davlat va sinfiy jamiyatning paydo bo’lishidan er.avv. VI asrda Misrning Ahmoniylar davlatiga qo’shib olingan davrigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Qadimgi Misr tarixi quyidagi davrlarga bo’linadi: 1. Sulolalargacha bo’lgan davr (m.a. IV ming yillik). Urug’chilik munosabatlari emirilishining boshlanishi, ijtimoiy tengsizlikning, ilk sug’orish inshootlarining paydo bo’lishi, ilk nom birlashmalarining tashkil topishi. Davr oxirida Yuqori va Quyi Misr davlatlarining paydo bo’ldi. 2. Ilk podsholik (m.a. XXX - XXVIII asrlar, I-II sulolalar). 3. Qadimgi podsholik davri (m.a. XXVIII-XXIII asrlar, III-IV sulolalar). 4. O’rta podsholik davri (m.a. XXII-XVIII asrlar, XII sulola). 5. Yangi podsholik davri (m.a. XVI-XI asrlar, XVIII-XX sulolalar) 6. So’nggi podsholik (m.a. XI-V asrlar XXII -XXV sulolalar) Tarixiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida Misr sivilizatsiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan. Ilk podsholik davrida mamlakatni birlashtirish tugallangan va taxminan m.a. 3000 yilda Nil vodiysida yagona davlat vujudga kelgan. Bu voqea birinchi sulola asoschisi bo’lgan Menes (Mina) nomi bilan bog’liq. U Yuqori va Quyi Misr tutashgan strategik muhim nuqtada yangi poytaxt mustahkamlangan shahar Memfis shahriga asos soldi. Ilk podsholik davrida Misr I va II sulolalar tomonidan boshqarilgan. Ilk podsholik davrida sun’iy sug’orishning xo’jalik madaniyati asosida Misr sivilizatsiyasining iqtisodiy va siyosiy tizimlari shakllana boshlagan. Bu davr asosiy funksiyasi Nil vodiysida sug’orish ishini tashkil etish bo’lgan umummisr davlat aparati tashkil topish davri edi. Yuqori mahsuldor bo’lgan qishloq xo’jaligi moddiy madaniyatning taraqqiy etishiga asos bo’ldi. Hunarmandchilik rivoj topdi. Ilk podsholik davridayoq misrliklar papirus tayyorlashni bilishgan. Papirusning paydo bo’lishi sivilizatsiya rivojining asosiy omillaridan biri bo’lgan yozuvning keng tarqalishiga turtki bo’ldi. Qadimgi podsholik davri 500 yildan ortiq davom etdi ( m.a.2800-2300 yy). Bu davrda Misr qo’shnilari bilan muvaffaqiyatli urushlar olib borayotgan yirik Ilmiybaza.uz markazlashgan davlatga aylandi, Misr sivilizatsiyasining ideallari va asosiy qadriyatlari shakllandi. Mamlakatning mustahkam yaxlitligi uning iqtisodiy gullab-yashnashiga asos bo’ldi. Qadimgi podsholik davri iqtisodida oliy amaldorlar xo’jaligi katta rol o’ynagan. Podsho va ibodatxona xo’jaliklari ham amaldorlar xo’jaligiga o’xshash bo’lgan. Ularni birlashtirgan xususiyat ko’psonli xizmatchilar ustidan o’rnatilgan kuchli nazorat, mehnat va uning natijasini qattiq hisob-kitob qilish bo’lgan. Shakllangan Misr davlatining tepasida yunonlar fir’avn (misrcha pero – “ulug’ uy”, “katta xonadon” so’zidan kelib chiqqan) deb atagan hukmdor turgan1. Fir’avn odam qiyofasidagi xudo deb tasavvur qilingan. U cheklanmagan iqtisodiy, siyosiy va oliy kohinlik hokimiyatiga ega bo’lgan. Qadimgi podsholik davridagi Misr sivilizatsiyasi Qadimgi Sharq despotiyasining noyob namunasidir. Despotiyaning moddiy timsoli fir’avnlarning muhtasham dahmalari – piramidalar bo’lgan. Davlat boshqaruvi tizimi yakka hukmronlikka, cheklanmagan hokimiyatga ega podshoning ilohiyligini targ’ib etuvchi diniy mafkuraga asoslangan. Fir’avnning eng yaqin yordamchisi oliy amaldor-chati (bosh vazir) bo’lgan. U bir vaqtning o’zida bosh sudya, fir’avn nomidan mamlakat xo’jaligining umumiy nazoratini amalga oshiruvchi, bir qator davlat amallarining egasi bo’lgan. Bu yuksak amalni odatda podshoning o’g’li egallagan. Davlat boshqaruvi uch bo’g’indan iborat bo’lgan: markaziy, viloyat (nom), mahalliy (qishloq-jamoa). Nomlar boshqaruvi markaziy boshqaruvning kichikroq ko’rinishidagi nusxasi bo’lgan. Ko’p hollarda nomarxlar separatizmi mavjud bo’lgan. M.a. III ming yillik o’rtalaridan zodagonlar hokimiyati mustahkamlanib borgan. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va mahalliy zodagonlarning kuchayishi m.a. 2200 yilda Misrning mustaqil nomlarga bo’linib ketishiga olib kelgan. Tarqoqlik va nomlar o’rtasdagi kurash Misr sivilizatsiyasi farovonligi va taraqqiyotining asosi bo’lgan sug’orish tizimi holatiga salbiy ta’sir 1 Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи, - Т., 1965. Ilmiybaza.uz ko’rsatdi. Birlashish jarayoniga ikkita markaz boshchilik qildi: shimoldagi Gerakleopol va janubdagi Fiva. Kurashda yakuniy g’alabani Fiva podshosi Mentuxotep I qo’lga kiritdi va mamlakat yaxlitligini tikladi. Ushbu hodisadan O’rta podsholik davri boshlandi (m.a. 2050-1700 yy). Bu Misr sivilizatsiyasi tarixidagi murakkab, shu bilan birga ahamiyatli davr edi. Taxminan m.a. 2000 yilda Amenemxet I ning fir’avn bo’lishi bilan O‘rta podsholikning gullab-yashnash davri boshlandi. Mamlakatni birlashtirishga va markaziy hokimiyatni kuchaytirishga intilgan fir’avnlar nomarxlarni o’z ta’sir doiralariga olishga urindilar. Amenemxet va Senusert nomlari bilan 8 ta fir’avn hukmronlik qilgan bu davrda misrliklar o’z qo’shnilari bilan muvaffaqiyatli urushlar olib bordilar, bronza quyish va shisha tayyorlashni o’zlashtirdilar. Bu davrda hunarmandchilik, jumladan to’qimachilik rivoj topdi. Yagona Misrning tashkil topishi tashqi savdoning yanada taraqqiy etishiga olib keldi. Misr moddiy boyligining asosiy yaratuvchisi bo’lgan mehnatkash xalq “podsho odamlari” deb nomlangan. Ularning asosiy majburiyati qaysi er- mulkka biriktirilganidan qat’iy nazar o’z kasblari doirasidagi ishni bajarish edi. Kasb va hunar bo’yicha taqsimlanish misrliklarning ixtiyorida emas edi. O‘rta podsholik davrida mayda mulkdorlar qatlami – nejeslar shakllana boshladi. Boyib ketgan nejeslar kohinlar va amaldorlar safiga kira boshladilar. Fir’avnlar eski aslzodalarni mavqeini pasaytirishga urunib, davlat mansablariga o’rta qatlam vakillarini tayinlay boshladilar. Misr sivilizatsiyasi Fayyum vohasidagi ulkan sug’orish ishlarini yakunlagan va yunonlar Labirint deb nom bergan ulkan tosh imoratni barpo etgan Amenemxet II davrida gullab – yashnadi. M.a. 1700 yil atroflarida sharqdan Misrga Janubiy Suriya va Shimoliy Arabiston qabilalarining ittifoqidan iborat giksoslar bostirib keldi. Shimoliy Misrda o’rnashib olgan bosqinchi giksoslar misrliklarni yilqichilik, jang aravasi, janglarda otliq qo’shindan foydalanish bilan tanishtirdilar. Giksoslarga qarshi kurashni tashkil etgan Fiva nomining hukmdori Yaxmos nafaqat bosqinchilarni quvib chiqdi, balki Ilmiybaza.uz mamlakatni birlashtirdi. Shu tariqa m.a. 1600 yil atroflarida Misr sivilizatsiyasi Yangi podsholik davriga qadam qo’ydi. Yangi podsholik davrida (m.a. 1580-1085 yy) Misr iqtisodiy ko’tarilishni boshidan kechirdi va Sharqiy O’rtaer dengizida hukmron mavqeni qo’lga kiritdi. Temir paydo bo’ldi, ammo u hali noyob metall sifatida qabul qilinardi. Yangi podsholik davrida metallurgiya taraqqiy etdi, yangi texnika va texnologiyalar joriy etildi. Masalan, teri bosqon, takomillashgan omoch, shaduf va h.k. Yangi podsholikning iqtisodiy yuksalishi fir’avnlarning bosqinchilik siyosati bilan bog’liq edi. Janglarda toblangan qo’shin Misr podsholarining tayanchiga aylandi. Jangchilar davlat ta’minotida edi. Fir’avn Tutmos I Misrni o’sha davrdagi kuchli davlatga aylantirdi. Tutmos II dan so’ng taxtni uning bevasi Xatshepsut egallab oldi. Taxminan m.a. 1500 yilda Tutmos III taxtga o’tirib, Tutmos I boshlagan yurishlarni g’olibona davom ettirdi. Qaram erlar va Misr aholisini talanishi natijasida hukmron tabaqa, ayniqsa ko’p sonli yaxshi uyushgan kohinlar tabaqasi boyib ketgan. XVIII sulola davrida Fivadagi Amon ibdoatxonasi nihoyatda katta obro’ – e’tiborga ega bo’lgan. Mamlakatda Amon ibodatxonasi kohinlarining mavqei kuchayib, ular Misr iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotiga kuchli ta’sir ko’rsata boshlaganlar. Bu holat davlat hokimiyatiga katta muammolarni tug’dirgan. Natijada Amenxotep IV diniy islohot o’tkazgan. Amenxotep IV (m.a 1372-1354 yy) davrida “quyosh shu’lasi” xudosi Aton birinchi o’ringa qo’yila boshlangan. Bu fir’avnning o’z nomini Exnaton deb o’zgartirishida ham o’z ifodasini topgan. SHu bilan birga Exnaton Fiva kohinlari bilan uzil-kesil suratda aloqani uzib, Fivadan go’zal saroy va ibodatxonalar bilan bezalgan yangi poytaxt Axetaton (Aton shahri) ga butun saroy amaldorlari va yangi quyosh xudosining kohinlari bilan birga ko’chib kelgan va Aton Misrning yagona va oliy xudosi deb e’lon qilinadi. Exnaton Fiva kohinlari va nomlardagi quldor zodagonlarni qudratini vaqtincha bo’shashtirishga muvaffaq bo’lgan. Exnatondan keyin taxtga o’tirgan fir’avnlar uning diniy siyosatini davom ettira olmaganlar. Ulardan biri Tutanxaton Fiva kohinlariga yon berib, Amon e’tiqodini Ilmiybaza.uz qaytadan tiklashga va hatto o’z ismini ham shunga yarasha o’zgartirib «Tutanhamon» deb atashga majbur bo’lgan. Ramzese I va Ramzese II davrida davom etgan xettlar bilan urushlar m.a 1292 yilda tinchilik sulhi tuzish bilan yakunlandi. Ammo Ramzese II vorislari davrida Misr endi liviyalik qabilalar va dengiz xalqlari hujumidan himoyalanishga majbur bo’ldi. So’nggi davrda (m.a. XI-V asrlar) Misr sivilizatsiyasi og’ir damlarni boshidan kechirdi. Misr tarixining So’nggi davridagi beqarorlik temirning sekinlik bilan joriy etilishi, sudxo’rlikning avj olishi, jamiyatning erkinlar va qullarga yanada qat’iy bo’linishi, mamlakatning tarqoqligi, Liviyalik yollanma qo’shin harbiy tabaqasining shakllanishi, kohinlik lavozimlari uchun keskin kurash, janubdan efiopiyaliklar, sharqdan ossuriyaliklarning bosqini bilan ifodalanadi. Shunga qaramasdan Misr sivilizatsiyasi o’z yutuqlari va erishgan natijalarini saqlab qoldi. Misrning ozod etilishi va qayta birlashishi Sais sulolasi asoschisi, yunon va krit yollanshma qo’shiniga tayangan Psammetix I davrida yuz berdi. Misrliklarning Suriya va Falastindagi hukmronligi qisqa muddatga tiklandi, Kipr, Samos, Kirena bilan iqtisodiy aloqalar o’rnatildi. Ammo m.a. 525 yilda Misr forslar, m.a. 332 yilda Makedoniyalik Iskandar tomonidan bosib olindi. Fir’avnlar davridagi Misr sivilizatsiyasi davri tugadi. Yana markazlashgan yagona davlatga aylangan Misr uchun uch asrlik Ptolomeylar davri, ellinizm davri, siyosiy va iqtisodiy qudrat davri boshlandi. Ushbu sulolani Makedonskiyning sarkardasi Ptolomey I boshlab berdi va Kleopatra yakunladi. Ptolomeylar Misri uning davrida Rim tomonidan bosib olindi va Rim provinsiyalaridan biriga aylantirildi. 2.3. Qadimgi Misr madaniyatining o’ziga xosligi va betakrorligini uning geografik joylashuvi, Nil vodiysining nisbatan yopiqligi va tashqi hujumlardan himoyalanganligi, fir’avnlar hokimiyati va butun ijtimoiy tizimning barqarorligi, shuningdek misrliklarning yuqori turmush darajasi belgilab berdi. Misr madaniyatiga chuqur konservatizm va an’anaviylik xos. Misrliklar o’zlarining madaniy qadriyatlar tizimiga biror bir yangilik kiritishdan qochdilar. Aksincha, ularda o’zlariga ma’lum g’oya, qonun, badiiy uslublarni asrash va taqlid qilish uzoq Ilmiybaza.uz asrlar asosiy tamoyil bo’lib qoldi. Albatta bu hol yangi unsur, g’oya va uslublarni inkor qilmadi, ammo ular asta-sekin paydo bo’ldi. Shu sababli Misr ustalari doimo rioya qilgan an’anaviylik va konservatizm Misr san’ati uchun xos bo’lgan konseptuallik va yuqori malakalilik, mohirlik, uyg’unlikni o’zida aks ettirib nihoyasiga etkazib ishlangan. Misrda din ilk urug’chilik jamoalarida vujudga kelib, juda uzoq taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan. Diniy an’analar mustahkam va turg’un bo’lgan, fetishizm, totemizm, ayniqsa hayvonlarga topinish Misrda uzoq davom etgan. Misr xudolarining panteoni juda katta bo’lib, u ilk davrda vujudga kelgan madaniyatga borib taqaladi. Misrliklarning xudolari hayvon qiyofasida tasvirlangan. Xudolar mahalliy va umumisr miqyosida e’tiqod qilingan ilohlarga bo’lingan. Oddiy odamlarning himoyachisi va homiysi bo’lgan Amonga topinish umumisr xarakteriga ega bo’lgan. Quyosh xudosi Raning o’g’li Gorning yerdagi ifodasi sifatida qabul qilinadigan, o’limidan so’ng xudo bo’lib Osiris bilan tenglashtirilgan fir’avn shaxsini ilohiylashtirish alohida o’rin egallagan. Er osti saltanatining podshosi Osiris butun Misrda e’zozlangan. Misrda yagona xudoga sig’inish konsepsiyasi o’z o’rnini topmadi (Exnaton islohoti). Misr dinida u dunyodagi hayotga katta o’rin berilgan, o’limdan keyingi hayot bu hayotning davomi deb tushunilgan. Inson go’yoki, uch asosiy substansiya jismoniy tana, uning ma’naviy ko’rinishi («Ka») va uning ruhi («Ba») dan iborat. Faqat shu uch unsurning birligi boqiy yashashga imkon beradi. Mana shu boqiylikka intilish ko’mish marosimlarining shakllanishiga, inson tanasini abadiy saqlash uchun mumiyolashning paydo bo’lishiga olib kelgan. Qadimgi Misr dini san’at taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Misr sivilizatsiyasi o’ziga xos, tuzilishi bo’yicha murakkab, mazmunan boy madaniyat yaratdi. Bu jahon madaniyati xazinasiga ko’plab durdonalarni etkazib berdi. Bular qadimgi Misr yozuvi, yozuv uchun dunyodagi ilk material bo’lgan papirus, bugungi kungacha saqlanib qolgan afsonalar, ertaklar, nasihatlar, ulug’vor piramidalar va ibodatxonalar, fir’avnlar va amaldorlar dahmalaridagi suratlardir. Misrliklar yozuvning uch ko’rinishidan foydalanishgan: muqaddas hisoblangan ieroglif yozuv, Ilmiybaza.uz ieratik yozuv va demotik yozuv. Misrliklar dunyoda eng qadimgi qiziqarli g’oyalar, badiiy obrazlar bilan sug’orilgan boy adabiyotni yaratdilar. Adabiyot uchun qulay omil bo’lib xalq og’zaki ijodi xizmat qildi. Ilk abadiy asarlar m.a. IV ming yillikda paydo bo’ldi. Ertaklar, didaktik nasihatnomalar, zodagonlar tarjimai hollari, diniy matnlar va poetik asarlar Qadimgi podsholik davridayoq paydo bo’ldi. O’rta podsholik davrida janrlarning xilma-xilligi ko’paydi. Yuqori darajada yozilgan prozaik asarlar paydo bo’ldi (Sinuxet hikoyasi). Yangi podsholik davrida Misr adabiyoti g’oyaviy-badiiy tugallanish davrini boshdan kechirdi. Misr adabiyotida nasihatnoma va bashoratlar didaktik janri to’laroq aks etgan. Nasihatnomalardan «Ptaxotep nasihatnomasi», «Gerakleopol podshosi Axtoyning o’gli Merikaraga nasihati», «Fir’avn Amenxemxet I ning nasihatnomasi» kabi asarlarda davlatni boshqarish qoidalari bayon qilingan. «Axtoyning o’g’li Dauafaga nasihati»da mirzolikni boshqa kasblardan afzalligi ko’rsatiladi. «Ani nasihati», «Amenemope nasihati»da turmush ahloqi va an’anaviy ahloq qoidalari batafsil bayon qilinadi. Ertaklar Misr adabiyotida alohida bir janr sifatida shakllandi. Ulardan eng mashhurlari: «Fir’avn Xufu va sehrgarlar», «Kema halokatiga uchraganlar to’g’risida», «Egri va to’g’ri to’g’risida», «Ikki aka- uka to’g’risida». Sivilizatsion tuzilmaning tarkibiy qismi sifatida maorif ilk sivilizatsiyalardayoq birinchi o’ringa chiqqan. Misr sivilizatsiyasi savodxonlik va savodli odamlarni yuqori qadrlagan. Yozuv, xudo va xo’jayin ma’nolarini anglatuvchi tushunchalar bitta ieroglif bilan ifodalangan. Kohinlar bir vaqtning o’zida olimlar ham bo’lishgan. Misr sivilizatsiyasida ulkan bilim xazinasini yaratdi, ammo u tor doirada foydalanildi. Misr fani asosan matematika, astronomiya, tibbiyot yo’nalishlarida rivojlandi. Dunyodagi birinchi Quyosh kalendari bo’lgan Misr kalendari osmon jismlari va Nil daryosi rejimi asosida tuzilgan. Misrliklar Quyosh va oy tutilishini oldindan ayta olganlar, yulduzlarning aniq xaritasini tuzganlar, suv va quyosh soatlarini kashf qilganlar, o’nlik tizimga yaqin hisobni yaratganlar, qo’shish, ayirish, bo’lish va ko’paytirishni bilganlar. Ilmiybaza.uz Misr tabiblari butun Old Osiyoga mashhur bo’lganlar. Bizgacha 10 tibbiyot papirusi etib kelgan. Tabiblar 100 ga yaqin kasalliklarni davolash usullarini bilganlar, qon aylanishi va yurak faoliyati to’g’risida bilimga ega bo’lganlar. Qadimgi Misr san’ati misrliklarning kundalik hayoti, ularning qadriyatlari va estetik qarashlarini aks ettiradi. Piramidalar Misr sivilizatsiyasining ramziga aylandi, shaharlarning paydo bo’lishi esa varvalik va sivilizatsiyaning chegarasi bo’lib xizmat qildi. Yirik madaniy markazlar bo’lgan Memfis, Fiva kabi shaharlar nafaqat boy moddiy madaniyatni, balki sivilizatsiyalashgan jamiyatining universal ma’naviy madaniyatini ham yaratdi. Misr sivilizatsiyasining qudrat, kuch va donishmandligini aks ettiruvchi Fivadagi Luksor va Karnak ibodatxonalari bugungi kungacha etib kelgan. Me’morchilikda fir’avnlarning piramida-qabrlari, ibodatxonalar qurish ustivor ahamiyat kasb etdi. Dahmalarning ikki xili: er usti dahmalari va qoyaga o’yilgan dahmalar keng tarqaldi. Piramida va dahmalar qurish uchun I-II sulola fir’avnlari dafn qilingan mastabalar namuna bo’lib xizmat qildi. III sulola fir’avni Joser uchun balandligi 60 m bo’lgan zinapoyasimon ilk piramida mastaba o’rnida qurildi. IV sulola fir’avni Xufu, Xafra va Menkaura piramidasini qoyadan o’yib yasalgan 20 metrlik sfinks qo’riqlab turibdi. Dayr-al Baxrdagi malika Xatshepsut ibodatxonasi va Ramzes III ning Madinat Abudagi (Fiva) ibodatxonalari ulug’vor tarzda qurilgan. Yana shunday ibodatxonalar qoyalarga o’yib yasalgan (Ramzes III ning Nubiyadagi Abu Simbel ibodatxonasi). Yana bir me’morchilik san’ati namunasi podsho saroyi qarorgohi monumental shaklda qurilgan. Barcha ibodatxona va saroylar rel’eflar, boy devoriy rang tasvirlar bilan bezatilgan. Misrda mahobatli haykaltaroshlikning eng qadimgi namunalarini ko’rish mumkin masalan, Ramzes II ning ulug’vor haykali, hayotga to’la Nefertiti haykalchalari. Ilmiybaza.uz