1 TARIX FAKULTETI KURS ISHI “QADIMGI RIMDA ARXIV ISHI” REJA: Kirish I – bob. Qadimgi Rimda arxiv ishining shakllanishi 1.1 Rimda dastlabki arxivlarning vujudga kelishi 1.2 Qadimgi Rim arxivlarida boshqaruv tizim II – bob. Qadimgi Rimda arxivlar turlari. 2.1 Senat arxivi faoliyati 2.2 Respublika arxivlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 2 Kirish. Rim hududini kamida 5000 yildan beri bosib olganligi to'g'risida arxeologik dalillar mavjud, ammo ancha yosh qoldiqlarning zich qatlami paleolit va neolit davrlarini yashiradi. Shaharning qadimiy poydevorini ko'rsatadigan dalillar, shuningdek, Rimning boshlanishi haqidagi afsona bilan yashiringan Romul va Remus uchun an'anaviy sana Rimning tashkil topishi miloddan avvalgi 753-04-21 yillar, quyidagilar Markus Terentius Varro, va shahar va uning atrofidagi viloyat Latium o'sha vaqtdan beri ozgina uzilishlarsiz yashashni davom ettirmoqda. 2014 yilda olib borilgan qazishmalar natijasida shaharning rasmiy tashkil etilgan yilidan ancha oldin qurilgan devor aniqlandi. Arxeologlar miloddan avvalgi 9-asr va miloddan avvalgi 8-asrning boshlariga oid tosh devor va sopol buyumlarning parchalarini topdilar va odamlar bu erga kelishganiga oid dalillar mavjud. Palatin tepalik miloddan avvalgi X asrda yoq Sant'Omobono hududi bog'liq bo'lgan monumentalizatsiya jarayonlarini tushunish uchun juda muhimdir, urbanizatsiya Oxirgi Arxaik davrda va Rimda davlat shakllanishi. Sant'Omobono ibodatxonasi miloddan avvalgi VII-VI asrlarga tegishli bo'lib, bu eng qadimgi ma'bad Rimda saqlanib qolgan. Shahar nomining kelib chiqishi taniqli asoschi va birinchi hukmdor, afsonaviy bo'lgan deb o'ylashadi Romulus. Aytishlaricha Romul va uning egizak ukasi Remus, xudo Marsning aniq o'g'illari va troyan qahramonining avlodlari Eneylar, tashlab ketilganidan keyin bo'ri uni emgan, keyin shahar qurishga qaror qilgan. Birodarlar janjallashishdi, Romulus Remusni o'ldirdi va keyin shaharni Rim nomi bilan o'z nomiga qo'ydi. Rimga asos solganidan va nomini berganidan keyin (voqeada aytilganidek), u har qanday sinfdagi erkaklarga Rim fuqarolari sifatida, shu jumladan qullar va erkin odamlarni hech qanday farq qilmasdan kelishlariga ruxsat berdi. O'z fuqarolarini xotinlar bilan ta'minlash uchun Romul qo'shni qabilalarni Rimdagi festivalga taklif qildi, u erda ularning ko'plab yosh ayollarini o'g'irlab ketdi (nomi bilan tanilgan) Sabina ayollarini zo'rlash). Bilan keyingi urushdan keyin Sabines, Romulus shohlikni 3 Sabine King bilan bo'lishgan Titus Tatius. Romulus eng yaxshi odamlardan 100 nafarini tanlab oldi Rim senati qirolga maslahat kengashi sifatida. Bu odamlarni u patres deb atagan va ularning avlodlari patrislar. U uchta yaratdi asrlar ning teng huquqli: Ramnes (Rimliklarni nazarda tutadi), Titsalar (Sabin shohidan keyin) va Lyuserlar (Etrusklar). U shuningdek, umumiy aholini o'ttizga ajratdi kuriya, Romul va Tatius o'rtasidagi urushni tugatishga aralashgan sabin ayollaridan o'ttiztasining nomi bilan atalgan. Kuriyae ovoz berish birliklarini tashkil etdi Komitiya Kuriata. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Rim tarixini o‘rganish uyg‘onish davridan lotin va yunon matnlarini to‘plash va chop etishdan boshlandi. Antik mualliflarning asosiy asarlari XIV–XVI asrlarda izlab topildi. XVII asr oxirida fransuz olimi Abbat Tillemonning 16 tomli «Cherkov tarixi» kitobining 6 tomi Rim imperiyasi tarixiga bag‘ishlangan. XVIII asrda fransuz olimi Monteske «Rimliklarning buyukligi va halokati to‘g‘risida mushohadalar» asarini Rim tarixini tahlil qilishga bag‘ishladi. Eduard Gibbon (1737–1794-yillar) «Rim imperiyasining tushkunligi va yemirilishi» nomli asarida Rim tarixini Antoninlar davridan Konstantinopolning halokatigacha – 1453-yilgacha tasvirladi. Bu asar juda ko‘p manbalar asosida yaratilgan. Navbatdagi asar Bartold Georg Niburning (1776–1831-yillar) 3 tomli «Rim tarixi» bo‘lib, asar jamoa davridan birinchi Puni urushigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan. Teodor Mommzen (1817–1903-yillar) 3 tomli «Rim tarixi», 3 tomli «Rim davlat huquqi» asarlarini yozdi. Birinchi asarda Rim hayotining barcha tomonlari yoritiladi, asosiy e’tibor siyosiy tarixga qaratiladi. Ikkinchi asarda Rim davlat muassasalari (magistratura, komisiyalar, senat, munisepial kengashlar) tizimli yoritiladi. XIX– XX asrlarda E.Meyer, E.Paysa, G.Ferrero va boshqa olimlarning asarlarida Rim tarixining turli muammolari yoritiladi. Bu asarlarda Rim davlati va jamiyati taraqqiyoti masalalari bo‘yicha turli konsepsiyalar ilgari suriladi. «Kembrij qadimgi tarixi» ko‘p jildli kitobning VII tomidan Rim tarixi bayon qilinadi. IX jilddan XII jildgacha to‘la qadimgi Rim tarixiga bag‘ishlangan. 4 Kurs ishining obyekti Qadimgi Rim Davlati arxivlarining tarixiga oid adabiyotlar, aniq faktlarga asoslangan holda Qadimgi Rim davridagi arxivlarni mavzusini yoritish. Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Ma’lumki, Rim juda qadim va katta davrni hamda juda keng geografik mintaqani, shuningdek, tub burilish, yuksalish va inqiroz bosqichlarini ham o‘z ichiga oladi. U xilma-xil ijtimoiy voqea va hodisalarga, har xil diniy va madaniy qatlam, g‘oyaviy dunyoqarash, falsafiy oqimlarga boy, jahon sivilizatsiyasining eng qadimiy va navqiron o‘choqlaridan biri hisoblanadi. Rim arxivlarini o’rganishning maqsadi ham tarixni yoritish, jamiyat hayotidagi o‘rnini ko‘rsatib berish, talabalarning tarixiy tafakkurini yuksaltirish, arxiv ishi tarixi hamda tarixiy taraqqiyotini ilmiy-nazariy tahlil etish, arxivlarning ijtimoiy-ma’naviy hayotdagi o‘rni hamda arxivlarga nisbatan maqsadli yo‘naltirilgan jamoatchilik fikrini shakllantirishdan iborat. Kurs ishining ahamiyati. Turli manba va adabiyotlarni tahliliy solishtirish va qiyoslash vositasida Rim davlatini tarixiy hayot tarsi va hozirgi kunda ularning tarixini o’rganishda amalga oshirilayotgan keng va tizimli islohotlar, hamda ularning samaradorlik darajasi haqida atroflicha ma’lumotlar shakllantiriladi, tarixiy hujjatlarning elektron nusxalarini yaratish va bugun va o’tmish amaliyotidagi yutuq va kamchiliklarning, shuningdek, barcha iqtisodiy, siyosiy va madaniy bosqichlari haqida to‘liq va batafsil ma’lumotlar beriladi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, to‘rtta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi – 35 bet. 1.1 Rimda dastlabki arxivlarning vujudga kelishi. Eramizdan avvalgi II ming yillik oxirlari va I ming yillik boshlarida Italiya aholisining (ayniqsa janubda va markazda yashovchi aholining) sharqiy O‘rtaer dengiz mamlakatlari bilan savdo va madaniy aloqalari doimiy bo‘lgan. Eng qadimgi mikena yozuvlariga o‘xshagan qisqacha yozuvlar («graffit») solingan grek 5 idishlarining qoldiqlari ana shu aloqalardan guvohlik beradi.Qadimgi Italiya xalqlari orasida eng rivoj topgan etrusklar bo‘lgan (rimliklar ularni «tusklar» deb, greklar «tirrenlar» deb,o‘zlarini esa ular «rasenlar»deb ataganlar). Eramizdan avvalgi VIII—VI asrlarda etrusklar Apeinin yarim orolining anchagina qismini band qilib yashaganlar. Ularning shaharlari Padus daryosinint quyi oqimida delta va janubiy sohildan tortib Italiyaning g‘arbiy qirg‘oqlarigacha, Arnus daryosining dengizga quyadigan etagidan tortib Tibr daryosi qirg‘oqlarigacha tarqoq holda joylashgan bo‘lgan. Bundan tashqari etrusklar Qorsika orolining sharqiy sohillarini, Ilva orolini va Kampaniyaning bir qismini ham ishg‘ol qilganlar. Ular ittifoqqa birlashgan mustaqil shaharlarda jamoa bo‘lib yashaganlar. Ittifoqlar siyosiy birlashma bo‘lishdan ko‘ra diniy birlashma xarakterida bo‘lgan1. Eramizdan avvalgi 1 ming yillik o‘rtalaridayoq etrusklarning o‘z yozuvlari bo‘lgan. Hozirgi zamon tadqiqotchilarining fikriga ko‘ra, ular o‘z alfavitlarini finikiyaliklar alfaviti asosida tuzganlar. Juda ko‘p Etrusk yozuvlari (9 mingtacha) saqlangan. Ammo filologlarning zo‘r berib qilgan harakatlariga qaramay, hozirgacha bu yozuvlar to‘la o‘qib chiqilgan emas. Etrusklarning tili ham o‘rganilmagan. Yozuvlari o‘qib chiqarilgan biron qadimgi tildagi tarjimasi bilan etrusk yozuvlari hozirgacha topilgani yo‘q, shuning uchun ham bu yozuvlarni o‘qib chiqish qiyin bo‘lyapti. Faqat keyingi yillarDagyana Tirren dengizi sohilida Tibr daryosining etagidan shimoli-g‘arb tomonda joylashgan Port shahri Pirgidagi qadimgi etrusk ibodatxonalaridan birining xarobalarini qazish paytida uchta oltin lavha topildi, u lavhalarda mazmuni bir xil etrusk va finikiy tilida yozuvlar bor. Mana shu lavhalar etrusk yozuvlarini o‘qib chiqarishdagi qiyinchiliklarni yengishga yordam berar degan umid bor2. 1 R.Rajabov – Qadimgi duny tarixi. T. – 2009. 116-b. 2 L.B.Qodirova - Jahon Sivilizatsiyalari Tarix. Guliston.2015. 220-b. 6 Qadimgi yozuvlarni o‘rganishda epigrafikaga oid manbalar muhim o‘rin tutadi. Qadimgi yozuvlar asosan keyingi respublika va imperiya tarixini o‘rganish uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi, Ammo undan oldingi davrlarga oid yozuvlar, Tit Liviy bergan ma’lumotga ko‘ra, eramizdan avvalgi 390-yili Galliya yong‘inida yo‘q bo‘lib ketgan. Ular asosan qadimgi mualliflar bergan ma’lumotlardai ma’lumdir. Eng qadimgi yozuvlar eramizdan avvalgi VSh—VII asrlardagi etrusklarga mansubdir. Eramizdan avvalgi VII—VI asrlardagi etrusklarga aloqasi bo‘lmagan yozuvlar Pitsendan topilgan. Eramizdan avvalgi VI asrga mansub ilk lotin qadimiy yozuvlari—odatda Prenestin to‘qasi deb ataladigan oltin to‘qadagi yozuv, Rim maydonidan, afsonaviy Romul qabri joylashgan yerdan topilgan «Qora tosh» dagi yozuv lotin tilining kelib chiqishi masalasini o‘rganish uchun muhimdir. Eramizdan avvalgi III—I asr yozuvlari har xildir. Bag‘ishlangan yozuvlar, biron muhim voqeaga yoki tarixiy shaxsga bag‘ishlab o‘rnatilgan faxrli yozuvlar (masalan, eramizdan avvalgi 260 yili konsul Duiliyning rostr(notiqlar chiqib gapiradigan keng supa) ustunidagi yozuvda Rim flotining Karfagen floti ustidan g‘alaba qilganligi aytilgan), hujjatli yozuvlar (ko‘pincha shahar maydonlariga o‘rnatilgan faxriy lavhalarga yozilgan, konsullar va mansab egalarining dekretlari, qonunlari, farmoyishlari), qabr toshlaridagi yozuvlar. Bu xil yodgorliklarning eng qadimgisi eramizdan avvalgi 298 yili konsul L, Korneliy Ssipion Barbatning qabr toshiga bitilgan arxaik yozuvdir. Bu yozuv ilk Rim respublikasining siyosiy arboblarini, qadimgi Rim mafkurasini tavsiflash uchun muhimdir.G‘ishtlarga o‘yilgan shtempellar, ro‘zg‘or buyumlaridagi tamg‘a va yozuvlar yana qo‘shimcha ma’lumotlar beradi. Tosh taxta (stela)larga o‘yilgan qishloq xo‘jalik qurollari, hunarmandlarning ish qurollari, maishiy hayot manzaralarini ko‘rsatuvchi suratlar, shahar va qishloqlarda yashovchi ijtimoiy guruhlarning mashg‘ulotlari, turmush tarzi to‘g‘risida hukm yuritishga imkon beradi. Yozuvlar ko‘pincha bir tomonlama, uziq parchalardan iborat bo‘lsa-da, bevosita manba 7 bo‘lganligidan ular boshqa xil ma’lumotlar bilan solishtirilganda qadimgi Italiya aholisining etnik tarkibi to‘g‘risida, Rim davlatining siyosiy, ma’muriy va sudlarning hayoti to‘g‘risida, aholining mafkurasi to‘g‘risida, shahar, qishloq va qabilalarning chegaralari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar berishi mumkin. Rim tarixini o‘rganish eramizdan avvalgi II asrdan boshlangan, bu davrda Rim davlati O‘rta yer dengizi mamlakatlari o‘rtasida eng qudratli davlat bo‘lib olgan. Rimning Gresiyani va ellinistik davlatlarni zabt qilishi Rimda greklar ta’sirining kuchayishiga sabab bo‘lgan, Rim shaharlarida qul va asirlar ichidan chiqqan bilimdon kishilar paydo bo‘lgan. Rim Nobillari (zodagon senatorlar) grek tilini, grek ilm-fani va san’atini bilishga majbur bo‘lgan. Biroq Rim jamiyati ellinistik dunyo madaniyatini o‘ziga to‘la o‘zlashtirib, singdirib olgan emas. U bu madaniyatdan Rim davlati hayotiga, uniig an’analari va odob-axloq qoidalariga yaqin bo‘lgan tomonlarinigina qabul qilgan. 1Rim yilnomalari ham muhim yozma manbalar sifatida ahamiyatga ega bo‘lib, Rim davlatining yuzaki qudratini mafkuraviy jihatdan mustahkamlash ehtiyoji yilnomachilarning dastlabki tarixiy-adabiy asarlarni yaratishlariga sabab bo‘lgan. Rimning ilk tarixchilari Rimning haqiqiy tarixini bunyod qilish to‘g‘risida bosh qotirib ko‘rmaganlar. Ular faqat amaliy maqsadni: o‘tmishdan zamondoshlarga o‘rnak bo‘ladigan eng yaxshi namunalarni topish, zodagon tabaqalarning qahramonliklarini maqtab, shu bilan respublikani mustahkamlashga yordam berish maqsadini ko‘zlaganlar, xolos.Rim yilnomachilarining tarixning faqat yuzaki tomoni bilangina qiziqish sababi ham shundadir. Yilnomachilar yaratgan asarlarni biz xiyla keyingi davrlardagi mualliflarning asarlarida keltirilgan parchalardangina bilamiz. Ularning an’analari va xususiyatlarini tushunish uchun ularning manbalari bo‘lmish fastlar va yilnomalarni tavsiflash zarur. Fastlar —bosh kohinlar tuzgan kalendar yozmalardir. Ular jamoalarning diniy hayoti bilan bog‘liq bo‘lib, zamondoshlari uchun amaliy ahamiyat kasb etgan. Unda xususiy va davlat ishlarini yurgizishga yo‘l 1 R. Rajabov - Qadimgi Sharq, Yunoniston, Rim. T. 2015. 117-b. 8 qo‘yilgan kunlar, diniy bayramlar o‘tkaziladigan kunlar qayd qilingan. Gallar istilosi vaqtida (eramizdan avvalgi 390 yil) bu qadimgi yozmalar yo‘q qilib yuborilgan. Boshqa bir manba kohinlarning ob-havo to‘g‘risidagi yozmalaridir1. Bosh kohin o‘zi bino qilgan uyning devoriga har yili oq taxta osib qo‘yar va ko‘pchilik diqqatiga sazovor hodisalarni: tabiiy ofatlar, quyosh, oy tutilishini, urush boshlangan va tugagan kun va hokazolarni qisqacha yozib qo‘ygan. Eramizdan avvalgi 130 yili bosh kohin — bosh pontifik Publiy Mutsiy Ssevola qo‘l ostidagi pontifik—-kohinlarning barcha yozmalarini umumiy bitta yozmaga jamlab «Buyuk yilnomalar» nashr qilgan. Qisqacha yozilgan yilnomalarni xalqning og‘zaki ijodi to‘ldirishi, kengroq tariflab berishi mumkin bo‘lsa-da, og‘zaki poeziya yodgorliklarining ko‘pchiligi yo‘qolib ketgan. Rim tarixiga doir dastlabki manbalarning xususiyatlari eramizdan avvalgi III—II asrlardagi tarixchilarning asarlari xarakteriga ham ta’sir qilgan. Bu tarixchilarni odatda katta yilnomachilar deb atash rasm bo‘lgan. sitseronning aytishicha: «ular qisqa qilib yozishni bayonotning birdan-bir fazilati deb bilib, faqat kunlar, kishilar, voqea va u yuz bergan joyni ko‘rsatib yozganlar, xolos». Katta yilnomachilardan eng mashhuri Kvint Fabiy Piktordir. U eramizdan avvalgi III asr oxirlarida yashagan. Piktor o‘z asari bo‘lmish «Yilnomalar»ni grek tilida yozgan. Bu asarda Rimning Italiyada Eney paydo bo‘lishidan boshlab to ikkinchi Puni urushigacha bo‘lgan tarixi bayon qilingan. Piktor asariiing manbalari undan oldingi yilnomalardagi ma’lumotlar, Fabiylar avlodining naqllari, muallifning shaxsiy kuzatishlari, ko‘rgan-bilgan kishilarning hikoyalari bo‘lgan bo‘lsa kerak. Lotin tilidagi birinchi tarixiy asarlarni (eramizdan avvalgi 234—149 yillarda yashagan) Mark Porsiy Katon yozgan. Shu kishi lotin prozasiga asos solgan. U mashhur davlat arbobi(konsul, senzor), tarixchi va notiq bo‘lgan. Katonning 1 Немировский А.И., Ильинская Л.С., Уколова В.И. История Древнего мира. Греция и Рим. 2 т. – М.: Дрофа, 1996. 85-87-b. 9 «Boshlang‘ichlar» nomi bilan yozgan yetti kitobdan iborat tarixiy asari birmuncha keyingi davrlardagi tarixchilarning asarlarida keltirilgan parchalar va bayonlaridagina bizgacha yetib kelgan. Katon o‘z asarida har xil italiy jamoalarining tarixini tasvirlagan. Katon manbalarga jiddiy e’tibor bilan yondoshgai: u pontifiklarning yilnomalaridan, yilnomachilarning asarlaridan, o‘zining shaxsiy kuzatishlaridan, ko‘rgan-bilgan kishilarning hikoyalaridan va og‘zaki naqllardan foydalangan. Katon Puni urushini bayon qilishdan avval urush harakatlari bo‘lgan joylarni borib ko‘rgan, Karfagenning davlat tuzumini o‘rgangan. Tarixiy ma’lumotlar bilan geografik ma’lumotlar o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘zdan kechirgan. Uning asarlarida ma’lum darajada ilmiy elementlar bor. Shunday bo‘lsa ham Katonning asarlari adabiyot ta’siridan holi emas. Katonshunos Korneliy Nepotning aytishicha, u «Italiya va Ispaniyada ajoyib ko‘ringan voqealarni» yozgan, ya’ni ertaklardan va afsonaviy materiallardan foydalangan. Katonning «Boshlang‘ichlar»i yilnomachilarning odatdagi asarlaridan farq qiladi. Katon «har bir Italiya davlatining qaerdan kelib chiqqanligini» ta’riflab bergan, ya’ni Italiyadagi qabilalar va shaharlarning tarixini bayon qilib, Rim qudratida Italiyaning tutgan o‘rnini ko‘rsatgan. Yilnomachilar voqealarni albatta yilma-yil ko‘rsatib tasvir qilgan bo‘lsalar, Katon bunday yo‘l tutmagan. Uning asarlaridagi yana bir xususiyat shundan iboratki, unda lashkarboshilari va davlat arboblarining nomlari tilga olinmagan1. Qadimgi mualliflarning ko‘pi Katonni uning ko‘p narsadan xabardorligi va tasvirlarining aniqligi uchun qadr-qimmatini baland tutganlar va uning asarlaridan keng foydalanganlar. sitseron: «Gresiya va Rim tarixida u bilmagan biron bir voqeani topish qiyin» deb yozgan. Katonning asarlari undan keyingi yilnomachilarning asarlariga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ularning asarlarida ham voqealar yilma-yil bayon qilingan. Afsonaviy materiallar haqiqiy materiallardan 1 Моммзен Т. История Рима – М.: 1999. 105-b. 10 ajratilmagan, faqat faktlar, voqealar bayon etilgan. Ammo bu mualliflar o‘z asarlariga siyosiy o‘tkirlik bera bilganlar va nihoyat ko‘pgina naqllarning yo‘qolib ketmasligiga sababchi bo‘lganlar. Eramizdan avvalgi II asrning 30-yillaridan e’tiboran Rim respublikasida «yangi»s yoki «kichik» yilnomachilar deb atalmish avtorlarning, chunonchi Lutsiy seliy, Antipatr, Semproniy; Azellionlarning asarlari paydr bo‘la boshlagan.Kichik yilnomachilar odatdan tashqari sarguzashtlar va afsonalarga uchmagan. Ularning asarlaridagi yangilik shundan iborat bo‘lganki, ular materialni yilnoma tarzida bayon qilishdan voz kechganliklaridir. Kichik yilnomachilar voqealarning sabablarini, mag‘zini bayon qilishga harakat qilganlar.Biroq ular faktlarni bir yoqlama yoritganlar, latifanamo qiziq materiallardan foydalanishga uringanlar, xronologiya jihatidan xatolarga yo‘l qo‘yganlar. Qadimgi Rim tarixini an’anaviy xronologik chegarasi Rim shahrini barpo qilinishi miloddan avvalgi 754–753 yillardan boshlanib, G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi 476 yil bilan tugallanadi. Rim tarixini o‘rganishda turli xil manbalar: Rim va Yunon tarixchilarining asarlari, tabiiy, ilmiy va badiiy adabiyot, huquqiy yodgorliklar, arxeologiya, epigrafika, numizmatika va papirologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi. Qadimgi Rim tarixi bo‘yicha moddiy manbalar xilma-xil bo‘lib, Italiyaning paleolit va neolit davridan dalolat beradigan tosh qurollar, sopol idishlar, qoyatosh tasvirlari mavjud. Shimoliy va o‘rta Italiyada etrusk madaniyatiga tegishli bo‘lgan sag‘analar, uy-joy ibodatxona qoldiqlari topilgan. Rim shahrining o‘zida palatin, eskvilin va boshqa tepaliklarda hamda forumda ko‘p sonli qabrlar, ibodatxona poydevorlari, ona bo‘rining jez haykali, Serviy Tulliy davridagi shahar devori qoldiqlari qazib ochilgan. Italiyaning boshqa shaharlarida ko‘p sonli arxeologik yodgorliklar mavjud. Jumladan eramizning 79-yilida vulqon otilishi natijasida kul ostida qolib ketgan Pompey va Gerkulanum shaharlari arxeologlar tomonidan to‘la qazib ochilgan. Bu shaharlardagi ko‘chalar, uylar, ibodatxonalar to‘laligicha saqlanib qolgan va eramizdan avvalgi birinchi ming yillikdan eramizning II asrigacha mavjud bo‘lgan shahar me’morchiligi to‘g‘risida boy ma’lumotlar beradi. 11 Moddiy madaniyat yodgorliklarida ba’zida yozuvlar ko‘p bo‘lgan. Qazib ochilgan inshootlardan etrusk, latin, yunon yozuvlari topilgan. Bu yozuvlar bino devorlari, sopol idishlarda va toshlarga bitilgan. Rim tarixi bo‘yicha eng qimmatli manbalardan biri bu yozma adabiyotdir. Miloddan avvalgi III asrdan boshlanib Rim xalqaro siyosatda yetakchi rol o‘ynashi bilan uning tarixi to‘g‘risida boy ma’lumotlar to‘plana boshlandi. Miloddan avvalgi II asrda yashab o‘tgan Polibiy kabi yunon yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Rimdagi fuqarolar urushi davri Gay Sallyusiy Krispning tarixiy monografiyalarida aks etdi. Rim respublikasini so‘nggi davridagi yirik siyosiy arboblar sitseron va sezarning asarlari, ilk imperiya davrida Tit Liviyning Rim tarixi, eramizning I asrida Velley Patirkulning щam shu nomdagi asarlari yaratildi. Liviy tarixida Rimning ichki va tashqi siyosati, diniy hayoti to‘g‘risida boy ma’lumotlar berilgan. Velley Patirkulning ikki jildli asarida Rim butun dunyo tarixi markazi sifatida tasvirlangan. Miloddan avvalgi I asr so‘nggida Rimda yashagan yunon galikarnaslik Dionisiyning “Rim qadimiyatlari ” nomli 20 ta kitobdan iborat asarida Rimning ilk etnik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy tarixi batafsil tasvirlanadi. Bu kitoblardan 9 tasi to‘la saqlanib qolgan bo‘lib, er. avv. 442-yilgacha bo‘lgan voqealar bayon qilinadi. Rim tarixshunosligining eng yirik vakili Tatsit (eramizning I asrining 2-yarmi, II asrning boshlari) asarlarida eramizning I asridagi voqealar va Rim tarixiga oid german qabilalari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar berilgan. II-III asrlar tarixiga oid asarlar to‘la saqlanmagan. Ularni ichida IV asrda tuzilgan “Avgustlar tarixi yozuvchilari”, “imperatorlar tarjimai hollari” kabi to‘plamlarni ko‘rsatish mumkin. So‘nggi imperiyaning yirik tarixchisi Ammian Marsellin asarlarida tarixiy voqealar eramizning 378 yiligacha bayon qilingan. Qadimgi Rim tarixi bo‘yicha muhim ma’lumotlar yunon mualliflari: Plutarx, Appian(II asr), Dion Kassiy (III asr) asarlarida mavjud1. 1 Учебное пособие. – М.: 1999. 3. Ковалев С.И. История Рима. – Л.: 1948, 1986. 107-b. 12 Bundan tashqari tarixiy voqealarni borishini tiklash uchun Askoniy Pidian (eramizning I asri), Lutsiy Anney Flor (II asr) Evtropiy (IV asr) kabi imperiya davri yozuvchilarining yirik asarlari, har xil kompendiyalar, yozuvchilarning yirik asarlari, xronografiyalar va obzorlarni ko‘rsatish mumkin. Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida ahamiyatga ega. Bu yerdan topilgan qabrlar, uy – joylar, jamoat binolari, mudofaa devorlari, Rim forumi, suv quvurlari muhim arxeologik manba bo‘lib xizmat qildi. Italiyalik arxeologlar hozirgi kungacha bu yodgorliklarni tarixiy-madaniy jihatdan to‘la tadqiq qilib, Rim tarixini qayta tiklashda ilmiy jihatdan qimmatli bo‘lgan 100 ga yaqin tadqiqotlarni e’lon qildilar. Rimning etrusklar davri, respublika imperiya davrlari, diniy hayoti bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar qadimgi kohinlar kollegiya jadvallari, qabrtosh yozuvlari, nasroniy dini kitoblari, nasroniy tarixchilarning asarlari orqali bilib olish mumkin. Rim davlatiga oid davlat aktlari, senat qarorlari, va sud hujjatlari Rim kalendari kabi tarixiy hujjatlar mavjud. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot, komediya kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda katta miqyosda yetib kelgan. Shu bilan birga Rim imperiyasi qaramog‘ida bo‘lgan Italiyadan tashqari Yevropaning boshqa hududlarida, Osiyo, Afrikada ko‘p miqdorda me’moriy inshootlar: saroy- ibodatxona, mudofaa inshootlari qoldiqlari, ko‘priklar, portlar saqlanib qolgan1. Tayanch so‘z va iboralar: 300 urug‘, 3000 familiya, Forum Romanum, “To‘rt kvartalli” shahar, Serviy Tulliy, Kapitoliy, Aventin, ”Populyus Romanus”, saylov, “pater families”, patritsiy, plebey, “Vikus tuskuss”, Vervaktor, Vedator, Obarator, Saterkuliniy, Saturn, Semon, Segitiya, Lara, Penat, Yanus, avgurlar, kohin-folbin, Diana. 1.2 Qadimgi Rim arxivlarida boshqaruv tizim. 1 Qadimgi dunyo tarixi. YU.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., 1975. 92-93-b. 13 Rim davlatining ravnaq topgan davridagi siyosiy va xo‘jalik hayoti esa, albatta, eng avvalo, davlat muassasalariningarxivlarida o‘z aksini topgan. Rim respublikasining muhim arxivi Senat huzurida tashkil etilgan va “Erariy” ya’ni xazina, g‘azna deb nomlangan. Ushbu nom shundan dalolat beradiki, hali hujjatlar boshqa moddiy boyliklar bilan birga bir joyda saqlanagan paytdayoq mazkur arxiv vujudga kelgan. Ushbu arxiv, Senat binosiga yaqin yerda o‘rnashgan Saturn ibodatxonasi xonalaridan birida joylashgan. Erariyga eng avvalo Senatning o‘zini faoliyatiga oid materiallar: majlis va yig‘ilishlar bayonnomalari, Senatda muhokama qilish uchun taqdim etilgan qonunlarning loyihalari ularga berilgan sharhlari bilan, Senat qarorlari yozishmalari va ovoz berishdan so‘ng tasdiqlangan dekret(qonuniy kuchiga ega bo‘lgan qaror, farmoyish)lar kelib tushgan1. Vaqt o‘tgani sayin Erariyda Rimning chet el davlatlari bilan shartnomalari ham, ehtimol puni urushlariga tegishli hujjatlardan boshlab saqlana boshlangan; chunki Polibiy yozib qoldirgan ma’lumotga ko‘ra, u Erariydagi hujjatlar orasida Rimning Karfagen bilan tuzgan shartnomasini ko‘rgan. Shu xususda Erariy asta-sekin fesiallar arxivi o‘rnini egallagan, chunki u joyda qadimgi shartnomalarni saqlash davom ettirilgan. Erariyga Senatning o‘ziga tegishli materiallardan tashqari, boshqa muassasalar va amaldor shaxslarning arxivlaridagi hujjatlar ham taqdim etilgan. senzorlar arxivlari har besh yilda o‘z arxivlaridagi ishlarni Erariyga topshirishgan. Tributlar va senturiatlar komitsiylaridan magistratlarni saylanishiga doir va qonunlarni ovoz berib tasdiqlashga doir materiallar ham Erariyga kelib tushgan. Va nihoyat, magistratlar, o‘z lavozimlarini tark etayotganlarida faoliyatlariga tegishli “dalolatnoma”larni taqdim etishlari lozim bo‘lgan. Muassasalar o‘zlarini faoliyatiga tegishli barcha hujjatlarni emas, balki eng muhim hujjatlarni Erariyga topshirishgan2. Hozirga 1 Qadimgi dunyo tarixi. YU.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., 1975. 99-b. 2 Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi, T. 1975. 135-b. 14 qadar saqlanib qolgan manbalar, Erariyga topshirilgan kirish hujjatlarini tarkibi to‘g‘risida ma’lum bir darajada tushuncha beradi, biroq Erariy arxividan tashqariga jo‘natilgan chiqish hujjatlarini qayd etilishi shakli to‘g‘risida ma’lumotlar saqlanmagan.Qadimgi Rim respublikasida faoliyat yuritgan ayrim muassasalarga tegishli arxivlarning orasida boshqalarga nisbatan eng mashhuri senzorlar arxivi hisoblanadi. Mazkur mansabdor shaxslarning vazifalariga tegishli bo‘lgan arxivda, aholini tabaqalarga bo‘linishini hisobga olish va bir vaqtning o‘zida o‘tkaziladigan harbiy harakatlarda qatnashadigan qurolli kuchlarning tarkibini belgilash bo‘yicha, shuningdek senzorlarning aholining yurish-turishlarini kuzatib borish va davlat mulklarini boshqarishni nazorat qilishlariga doir saqlangan. Binobarin: grajdanlarning toifalar va senturiyalar bo‘yicha tuzilgan ro‘yxati; mol-mulk va yosh senzini belgilash bilan bog‘liq bilan bog‘liq qasamyodlar, ma’lumotlar va bayonotlar; senatorlar, suvorilar, harbiy xizmat yoshidagi kishilar va o‘sib ulg‘ayayotgan erkak aholining ro‘yxati; grajdanlarning xulq atvori to‘g‘risidagi ma’lumotlar; soliq ro‘yxatlari; davlat mulklarining majmui; davlat pudrati va ijarasiga doir shartnomalar kabi materiallar jamlab borilgan senzorlar arxivi Nimf ibodatxonasida joylashgan bo‘lib, u joyda saqlanayotgan materiallar juda ham muhim hujjatlar hisoblangan va ko‘pchilik shaxslarning manfaatlariga dahldor bo‘lgan. Masalan, Katilina fitnasi vaqtida, uning bir nechta qatnashchilari, ularning salbiy qilmishlariga taalluqli bo‘lgan ma’lumotlarni yo‘q qilish maqsadida, behudaga qasddan Nimf ibodatxonasiga o‘t qo‘yishmagan. Patritsiylar bilan plebeylar o‘rtasidagi kurash davrida, yuqorida aytib o‘tilgan arxivlarning barchasi patritsiylar qo‘lida bo‘lgan, va plebeylar bu arxivlardan foydalanish huquqiga ega bo‘lmagan. Biroq o‘zaro kurashlar davomida plebeylar serera ibodatxonasida o‘zlarining arxivini tashkil etishgan(u joyda miloddan avvalgi 494 yilda mashhur qasamyod qabul qilingan); u joyda plebeylar ayniqsa manfaatdor bo‘lgan hujjatlar saqlangan. Mazkur arxivga rim demokratiyasi manfaatlarini himoya qilgan vakillari – tribunlar va edillar o‘zlarining rasmiy hujjatlarini saqlash uchun topshirishgan. 15 Miloddan avvalgi 449 yilda plebeylar Senat qabul qiladigan qarorlarning nusxalarini bundan buyon serera ibodatxonasi arxiviga topshirilishiga erishdilar. Bu bilan esa, senat faoliyatiga tegishli bo‘lgan hujjatlardan foydalanish taqiqlangan (maxfiylik) sharoitida amalga oshirilgan o‘z amalidan foydalanib suiistemolliklar orqasidagi jinoyatlar va o‘zboshimchaliklar hamda zo‘ravonliklarga barham berilgan. Endilikda esa tribunlar, Senat tomonidan ilgari tasdiqlangan qonunlar va qarorlarga binoan, Senatning va oliy magistrlarning harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Plebeylar davlatning barcha mansablariga kirish huquqiga ega bo‘lganlariga qadar serera ibodatxonasidagi arxiv o‘z ahamiyatini saqlab qolgan. Bu vaqtga kelib, Rim davlatining kuch-qudratini o‘sgani va uning chegaralarining kengayib borgani sari, davlat hokimiyatining muhim arxivi sifatida Erariyning ahamiyati ham yanada oshib bordi. Shu bilan bog‘liq holda miloddan avvalgi I asrda arxivning nomlanishida va turgan joyi bo‘yicha katta ahamiyatga ega bo‘lgan o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi: endilikda Erariyning o‘rniga "tabulyariy" (tabule so‘zidan- xat yozish uchun cho‘p, qalam) deb nomlangan. Bu esa ko‘p jihatdan mazkur muassasaning faoliyatini hususiyatiga mos kelgan va uni ilgari davlat xazinasi bilan bir joyda saqlangani haqidagi xotirani o‘chirgan. Miloddan avvalgi 78 yilda u boshqa joyga, ushbu arxiv uchun maxsus qurilgan binoga ko‘chirilib joylashtiriladi, bu esa davlat apparatini mustahkamlanishi sharoitida, arxivlarni ibodatxonalarda saqlashning eski an’analaridan voz kechishni anglatgan1. Tabulyariy, hamon Senatning tasarrufida turgani holda, boshqalardan farqli ravishda alohida o‘rin tutgan, aniq soha bo‘yicha faoliyat ko‘rsatadigan shaxsiy tarkibga ega va o‘ziga xos xususiyatga ega mustaqil muassasaning belgilariga ega bo‘lgan. Erariyni, keyinchalik esa Tabulyariyni, ya’ni davlat qadriyatlari saqlanadigan mazkur arxivni kvestor mansabidagi shaxs boshqargan. Biroq xuddi saylab qo‘yiladigan magistratlar singari, kvestorlarni har yilda almashtirilishi, ularning arxiv bilan aloqasini beqaror munosabatlarga 1 A.Kabirov – Qadimgi sharq tarixi. Nashr “Tafakkur”. T. -2016. 230-b. 16 aylantirdi: ular arxiv ishiga moslashishga va arxivlarning faoliyatini o‘rganishga ulgurishmagan. Tabulyariyda hal qiluvchi rolni, amaldorlarning rahbarlik qiladigan guruhi – skriblar (mirza-kotiblar, biroq ushbu an’anaviy atama o‘sha vaqtda oddiy ijrochilarni anglatmagan)egallashgan. Aynan mirza- kotiblar arxivdagi barcha ishlarga boshchilik qilib, boshqarishgan va muassasalar hamda xususiy kishilarga beriladigan barcha ma’lumotnomalar va hujjatlarning nusxalari ularning qo‘lidan o‘tgan. Darvoqe, bu holat, manfaatparastlik, ta’magirlik va o‘zboshimchalik uchun keng imkoniyat ochib bergan, va behudaga skriblar poraxo‘rlar deb dong qozonishmagan. Egallab turgan mansablar ierarxiyasi bo‘yicha skriblardan keyin quyi pog‘onada tabulyariylar turishgan, tabulyariylar arxivdagi hujjatlarni saranjom-sarishtalik bilan asrash, ularni saqlovxonaga tartib bilan joylashtirish, zarurat bo‘lib qolganda kerakli hujjatlarni qidirib topish va ulardan nusxalar olish singari asosiy ishlarni bajarishgan. Skriblar va tabulyariylar, xuddi boshqa muassasalarning xizmatchilari singari, davlat amaldorlarining umumiy birlashmasiga mansub bo‘lgan. Bundan tashqari arxivlarda, yozuv ishlariga o‘qitilib o‘rgatilgan, davlat qullarining mehnatidan ham ko‘chirib yozuvchi, nusxa ko‘chiruvchi kotib, xat-hujjat tashuvchi chopar, xabarchi sifatida va jismoniy mehnat ishlarini bajarishda foydalanilgan. Arxiv materiallari, mum surtilgan yupqa yog‘och taxtalar va ularning bog‘lam dastalari, va papirusga yozilib, bir-birlariga yelimlab yopishtirilgan o‘rog‘lik xatlardan, hamda ayniqsa muhim hujjatlarni tuzishda ko‘proq ishlatiladigan pergament o‘ramlaridan iborat bo‘lgan. Pergamentdan, shuningdek, daftarlar va kitoblar ham tayyorlangan. Qadimgi Rimda faoliyat yuritgan tarixchi va huquqshunoslarning asarlarida birlamchi manbalardan dalillar keltirilgan, shularga ko‘ra, arxiv materiallari kitoblar shakliga keltirilgan. Ushbu kitoblar arxiv saqlovxonalarida muassasalar bo‘yicha, mansabdor shaxslar va hujjatlarning turlariga binoan taxlab, tizib terib qo‘yilgan ("Senat qarorlari kitoblari", "Senatning sharhlari va izohlari", "senator Agrippaning kitobi” va shu kabilar); ushbu turkumlarning orasidagi hujjatlar yilma-yil joylashtirilgan; kitoblar va varaqlarga raqamlar qo‘yib chiqish tartibi mavjud bo‘lgan. Aftidan, arxiv 17 hujjatlarini inventarizatsiya(hisobga olish, ro‘yxatdan o‘tkazish) qilish shakli mavjud bo‘lgan, aks holda juda ko‘p materiallar orasidan kerakli hujjatlarni topishni imkoni bo‘lmas edi. Qadimgi Rim davlatining ijtimoiy hayoti va fuqarolarning turmush tarzida arxivlarning tutgan o‘rni va ahamiyati juda ham katta o‘rin egallagan. Muassasalar, magistratlar, poytaxtdan uzoqdagi shaharlar, ayrim fuqarolar ma’lumotlar olish uchun arxivlarga murojaat qilishgan. Arxivlar barcha darajadagi mansabdor shaxslarning faoliyatlariga tegishli, ham ularning foyda keltirgan, xuddi shuningdek, yomon, nojo‘ya xatti-harakatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni saqlab qolgan. Aynan sitseron, “arxivlarda magistratlarni juvonrmarg, xalok qiladigan ayblov hujjatlari ham joy olgan” degan so‘zni aytgani bejizga emas. Umuman olganda, rim mualliflarining boshqa birortasi ham sitseron kabi tez-tez arxivlar va u joydagi hujjatloarga xizmat yuzasidan murojaat qilgan emas, chunki u huquqshunos sifatida ko‘p marotaba arxiv hujjatlari bilan to‘qnashishiga to‘g‘ri kelgan. sitseronni davridagi sud muhokamasi jarayonlaridagi ko‘pchilik holatlarda, ayniqsa moliyaviy masalalarga bog‘liq ishlar ko‘rilganda, arxiv hujjatlariga murojaat qilishga to‘g‘ri kelgan. Shu ma’noda Sitsiliyaning noibi Verres tomonidan o‘z manfaatini ko‘zlab ta’magirlik va yulg‘ichlik hamda davlat boyligini talash va g‘azna pulini o‘g‘irlash holatlariga yo‘l qo‘yilgani uchun unga qarshi yuritilgan sud jarayoni materiallari qiziqarli hisoblanadi. sitseron, sud muhokamasi jarayonida Verresga qarshi davlat ayblovchisi sifatida ishtirok etgan sitseron, Verres noib lavozimida xizmat qilgan viloyatda, Verres tomonidan yuritilgan daromad-harajat kitoblarini keltirib, dalillardan biri sifatida mazkur hujjatlardan foydalangan; sudga ushbu hujjatlarning nusxalari taqdim qilingan. sitseronning nutqida bayon etilgan, hujjatlardan nusxa olish tartibi bo‘yicha rasmiy marosim ham qiziqish uyg‘otadi. Bu marosimga “okrugda yashovchi eng yaxshi insonlar” jalb etilgan, «kitoblardagi barcha harflar va dog‘lar, o‘chirib yozilgan (tuzatilgan) joylar sinchiklab, puxtalik bilan nusxalarga ko‘chirilib, kiritib qo‘yilgan; so‘ngra barchasi aniq va vijdonan o‘qib berildi, solishtirildi va to‘la 18 hurmatga loyiq insonlar tomonidan muhrlangan»1. Verres yuritgan kitoblar uning vijdonsiz va noinsof davlat xizmatchisi bo‘lgani to‘g‘risida bevosita dalil sifatida xizmat qiladi – sitseron o‘zining ayblov nutqida dalillar keltirib ta’kidlagan: «Qo‘limdagi kitoblardagi yozuvlarni ustidan olib borgan surishtiruv – tekshirish ishlari vaqtida, men kitobdagi yozuvlarni ba’zi bir joylari sal pal qirib tushirilganini, tozalanganini, kitobga yangi yozuvlar tushirilganini payqab, sezib qoldim...». Ko‘pincha hujjatlarni qalbakilashtirish, qalbaki(soxta) hujjatlar tuzish holatlari bilan to‘qnashgan sitseron, ushbu hujjatlarning ishonchli, asl hujjat ekanligiga juda ehtiyotlik bilan munosabat bildirgan, va umidsizlikka tushib, xafsalasi pir bo‘lgan daqiqalarda arxivlarni “Qalbaki hujjatlar fabrikasi” deb atagan. Amalda skriblarning faoliyatini hech kim nazorat qilmaganini nazarda tutib, sitseron: “Bizdagi qonunlar hech qanday qo‘riqlanmaydi, va bizning apparitores nimani hohlasa, o‘sha qonun bo‘ladi” deb gapirgan. Albatta, bu so‘zlarda ma’lum darajada oshirib yuborish bo‘lsada, biroq bu so‘zlarda arxivlarning ichki faoliyati ustidan nazorat olib borishda qiyinchiliklar bo‘lganligi o‘z aksini topgan2. Arxivlardan nafaqat amaliy maqsadlarda foydalanishgan, balki ularga davlat va tarixiy bilimlarning manbalari sifatida ham murojaat qilishgan. Qadimgi Rim davlati arxivlaridagi hujjatlar yuristlar, tarixchilar, davlat xizmatiga kirishga va siyosiy faoliyat yuritish uchun o‘zlarini tayyorlagan kishilar tomonidan ham o‘rganilgan. Masalan, Katon Kichik, magistrat lavozimini egallashga tayyorgarlik ko‘rgan vaqtida, bir necha yil davomida davlat daromadlari va xarajatlarini o‘sishi sur’atini tub mohiyatini o‘zi uchun aniqlash maqsadida ularning ro‘yxatidan Erariyda nusxa ko‘chirgan. Tatsit esa Erariyda rim qonunchiligini ya’ni qonunlar tuzish va chiqarish tarixini o‘rganib chiqqan; Tatsit, boshqa rim tarixchilari - Tit Liviy, Polibiy, Svetoniy singari, o‘zining tarixiy asarlari uchun bir necha marta Erariydagi hujjatlardan ma’lumotlar olib, yig‘ib, to‘plagan va 1 Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., 1962. 55-b. 2 Ostrovskiy A.V. Istoriya sivilizatsiy. Sankt-Peterburg. 2000. 85-87-b. 19 o‘z asarlarida yoritgan. Bu holatda vijdonli va malakali tarixchilar o‘zlarining ma’lumotlarida arxiv manbalarini ham keltirib o‘tishgan – «Magistratlar kitoblari», «Qaysidir yildagi Senat kitoblari» va shu kabilar. Tarixchilar tomonidan kohinlar arxivlari materiallaridan ham foydalanilgan: fesial arxivlarida saqlanayotgan pontifiklar annallari, qadimgi shartnomalar shular qatoriga kiradi.Respublika tuzumi qulaganidan va imperatorlar hokimiyati o‘rnatilganidan keyin, arxivlarni tuzish va yuritishning umumiy asoslari o‘zgarmasdan qolaverdi, biroq ayrim arxivlarning tutgan o‘rni va mavqei o‘zgardi. Senatning tanazzulga yuz tutgani tufayli Tabulyariy ham o‘zining ilgarigi ahamiyatini yo‘qotdi. Qadimgi Rim davlatida imperator arxivi muhim va nufuzli arxivga aylandi, imperator arxivi imperatorning kanselyariyasi bilan birga uning saroyida joylashgan. Mazkur arxivning imperiyaning so‘nggi davriga oid, arxivni imperator Konstantin tomonidan Konstantinopolga ko‘chirilganidan keyin uning ichki faoliyatini tashkil etilishi bo‘yicha ma’lumotlar manbalarda saqlanib qolgan. Undagi materiallar, imperator kanselyariyasining tuzilishiga mos tarzda to‘rtta bo‘limlar bo‘yicha saqlangan: 1) imperator edikt(farmon)lari va dekret(qaror, farmoyish)lari, yer-mulklarni in’om etilishi va lavozimlarga tayinlanishi haqidagi yorliqlar; 2) imperator nomiga berilgan arznoma va iltimosnomalarni asl nusxalari; 3) chet davlatlar, viloyatlar va muassasalar bilan olib borilgan yozishmalar; 4) imperator kanselyariyasining yozishma ishlarini olib borish bo‘yicha materiallari. Bu joyda arxivlarning faqat ayrim toifalari, eng muhimlari va mashhur, nomdorlari ko‘rib chiqildi; umuman olganda esa Rim imperiyasidagi turli arxivlarning miqdori juda ko‘pchilikni tashkil etgan. Rimning o‘zida esa, eslab o‘tilganlardan tashqari, turli muassasalarning arxivlari, shuningdek magistratlar, savdogarlar, sudxo‘rlar, zamindorlarga qarashli katta yer-mulklar va hunarmandchilik ustaxonalari egalarining, yuristlar, yozuvchilar va olimlarning xizmat xonalarida – har bir boy xonadonda mavjud bo‘lgan - tabliniumlarda - ham mavjud bo‘lgan. Poytaxt Rimdan tashqari xududlarda, viloyatlar noiblarining, davlat muassasalarining, shahar munitsipiylarining, turli dinlarga qarashli ibodatxonalarining arxivlari va turli xildagi xususiy mulk egalarining arxivlari 20 mavjud bo‘lgan1. Rim tomonidan istilo qilingan xududlarda, ellinizm davrida buyod etilgan kutubxonalar ham saqlab qolingan, Rimning o‘zida ham kutubxonalar tashkil etilgan. Masalan, imperatorlar saroyi qoshida kitoblarga boy kutubxona bo‘lgan. Miloddan avvalgi I asrda yashagan yana bir tarixchi Gay Krisi Sallyustiy g‘oyaviy jihatdan ham, uslubi jihatdan ham tamomila boshqacha asarlar qoldirgan. U sezar tarafdori bo‘lib, uning konsulligida bir qancha muhim lavozimda bo‘lgan sezarning o‘limidan keyin Sallyustiy siyosiy faoliyatini tashlab, qolgan butun umrini tarixiy asarlar yaratishga bag‘ishlagan. U «Sezarga xatlar», «Katilina fitnasi», «Yug‘urta urushi» va «Tarix» asarlarini yozgan. «Tarix»ning ayrim parchalarigina bizgacha yetib kelgan. Sallyustiy bu asarlarida respublika tarafdorlarining, ya’ni nobillar bilan plebs o‘rtasidagi mavqeni egallagan o‘rtacha badavlat doiralarning mafkurachisi sifatida maydonga chiqqan. Sallyustiy o‘zining ilk asarlarida, chunonchi «Sezarga xatlar» va tarixiy monografiya bo‘lmish «Katilina fitnasi» da Polibiyning axloq tushkunligi nazariyasiga amal qilib, butun Rim tarixini uch bosqichga bo‘lgan. Ulardan biri —podsho davri — podsho hokimiyati, zolimona hukmronlikka aylanishi bilan tamom bo‘ladi. «Oltin davr» deb atalmish ikkinchi bosqich ikkinchi Puni urushi davridan tortib miloddan avvalgi 146 yili Karfagenning vayron qilinishigacha cho‘zilgan. Bu davrning muhim xislatlari hokimiyatlarning saylanib qo‘yilishi, erkinlik bo‘lishi, xushfe’llik va shu bilan birga poraga uchmaslikdir: tan jonga bo‘ysunganday xalq senatga bo‘ysunadi. Senatorlar esa donolik va andishaliklari bilan mashhurdir. Bundan keyingi uchinchi davrda axloq tushkunligi tez avj oladi, natijada davlat ham tez tanazzulga yuz tutadi. Zeb-ziynat ichiga ko‘milib buzilgan ochko‘z Rim nobillarining shuhratparastligi, ta’magirligi va zulmga intilishi davlatni ana shunday tanazzulga olib keladi. «Yug‘urta urushi» nomli ikkinchi monografiyada urush harakatlari plebs va senat o‘rtasidagi qattiq 1 Машкин Н.А. История древнего Рима. – М.: «Высшая школа» 2006. 45-b. 21 ijtimoiy kurash bilan chambarchas bog‘lab ko‘rsatilgan. Bu kurash esa asarda tarixiy jarayonni harakatlantiruvchi kuch sifatida berilgan. So‘nggi «Tarix» asarida miloddan avvalgi 78-yildan 67-yilgacha bo‘lgan davr bayon qilingan. Besh kitobdan iborat bu asarning ayrim parchalarigina bizgacha yetib kelgan. Bu asarda Rim xalqi fisq-fujur ichiga ko‘milib qolgan buzuq nobillarga qarshi turadigan birdan-bir kuch ekanligi ta’kid etilgan, bu esa boshqa asarlarda ko‘rilmagan yangilikdir. Eramizdan avvalgi I asrda grajdan urushlari vaqtidagi fojiali «voqealar tasvirida o‘sha davr arboblarining afti angorlariga berilgan tavsiflar diqqatga sazovordir. 2.1 Senat arxivi faoliyati. Qadimgi Rimning ijtimoiy tuzumi masalasida aytish mumkinki, qabilalar— «tribalar» urug‘lar, ya’ni «kuriya»lar birlashmasidan tashkil topgan. Har bir kuriyada o‘ntadan urug‘, tribada esa o‘ntadan kuriya bo‘lgan. Shunday qilib uchta tribadan har birida yuztadan urug‘, butun jamoaning aholisi esa uch yuzta urug‘dan iborat bo‘lgan. Urug‘ birlashmalariga kirgan grajdanlar dastlab jamoa a’zolari bo‘lib hisoblangan. Ular aholining o‘z otalarini bilgan asosiy qismni tashkil etgan. «Patritsiy»lar, ana o‘shalardir1. Dastlab faqat ular to‘la huquqli grajdanlikni tashkil etgan. Har bir urug‘ning alohida nomi bo‘lgan, urug‘ birlashmasining har bir a’zosi o‘z oti va o‘zining yoki oilaning laqabi bilan birga urug‘ nomi bilan ham atalgan. Shuning uchun ancha keyingi tarixiy davrlarda ham rimliklarning nomlari uch qismdan iborat bo‘lgan. Masalan, Gay Yuliy sezar: Yuliylar urug‘i, sezarlar oilasidan chiqqan Gay va hokazo. Har bir urug‘ning boshlig‘i oqsoqollar kengashiga—senatga a’zo bo‘lib kirgan. Senat sud vazifasini ham bajargan. Rim jamoasi dastlab uch yuzta urug‘dan tashkil topganligidan eng qadimgi zamonlarda senat ham uch yuz senatordan iborat bo‘lgan. Senat o‘ziga umrbod yo‘lboshchi («gex»—«podsho») saylab qo‘ygan. Podsho senatda raislik qilgan, butun jamoa 1 A.Kabirov – Qadimgi sharq tarixi. Nashr “Tafakkur”. T. -2016. 56-57-b 22 nomidan xudolarga qurbonliklar bergan va grajdanlar lashkari—«legion»ga boshchilik qilgan. Qo‘shni xalqlar bilan urush qilish yoki sulh tuzish, senatning qarorlarini tasdiqlash va boshqa shu kabi muhim masalalar kuriyalarning vakillari majlisiga («kuriyalar komitsiyasiga») qo‘yilgan. Zamon o‘tishi bilan urug‘ga qarashli chek yerlarga egalik qilgan, zahira ekin yerlari— aset («jamoat dalalari»)ni o‘zaro bo‘lib olgan va shahar lashkarini tashkil qilgan patritsiylar, ya’ni eski grajdanlar bilan birga erkin aholining boshqa tabaqasi—«plebey»lar paydo bo‘lgan. «Plebey» nomini tadqiqotchilar «rleo», ya’ni «men to‘ldiraman» degan fe’ldai olingan deydilar1. Plebeylar patritsiylarning urug‘ birlashmasiga kirmagan. Qadim zamonlarda plebeylar shahar yeriga egalik qilish huquqidan mahrum bo‘lgan, yosh patritsiylarga o‘xshab ular jamoat dalalarida zapas yerlardan ham chek ololmagan. Plebeylarning ko‘pchiligi hunarmandchilik va savdo bilan shug‘ullangan, ba’zilari ayrim patritsiylar yoki butun urug‘ homiyligiga o‘tib o‘z homiylari («patron»lari) dan chek yer olgan. Bu qaram kishilar («klient»— «mushtari»lar) patronga, ya’ni xo‘jayinga itoat qilishi, urush vaqtida ham, tinchlik paytlarida ham xo‘jayini bilan birga uni kuzatib yurishi, omma oldida uni e’zozlashi loezim bo‘lgan. Eng qadimgi Rim tarixining hozirgi zamon tadqiqotchilari fikricha aholining plebeylar tabaqasi qisman Rimga ko‘chib kelgan erkin kishilardan, qisman ozod qilingan qullardan va qisman rimliklar Rimga ko‘chib kelishga majbur etgan qo‘shni shaharliklardan tashkil topgan. Plebeylar grajdanlik huquqidan foydalanmagan, ammo zamon o‘tishi bilan ular Rim harbiy lashkari safiga jalb qilina boshlagan. Qullar Rim aholisining quyi tabaqasini tashkil etgan. Ularning ko‘pi harbiy asirlardan bo‘lib, boshqalari qo‘shni qabilalardan yoki chetdan kelgan qulfurush savdogarlardan sotib olingan. Nihoyat, qullar qatorini asoratga solingan kishilar 1 Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi, T. 1975. 95-b. 23 to‘ldirib turgan. Qadimgi sud odatlariga ko‘ra don, chorva, yoki biron qurol-asbob, yo bo‘lmasa (birmuncha keyingi davrlarda) qadimgi Italiyada pul o‘rnini bosgan misni qarz olgan kishi olgan hamma narsasiga yana ma’lum protsent qo‘shib qarz bergan kishiga muddatida qaytarib berishi lozim bo‘lgan. Aks holda qarz bergan kishi qarz olganni sud oldiga olib kelishga va qarz olgan narsalarni qaytarib berishni yoki qarz evaziga biron boshqa narsa to‘lashni — bolalarini, xotinini va nihoyat qarzdorning o‘zini ham qul qilib sotishni talab qilishga haqli bo‘lgan. Qullarning ko‘pi qarzlarni va qarzlarpipg protsentini o‘z vaqtida to‘lashga qurblari yetmaganligi sababli, oila a’zolari yoki ularning o‘zlari qullar qatorini to‘ldirib borganlar. Qarz huquqining ana shunday shafqatsiz bo‘lishidan plebeylar norozi bo‘lgan. Rim va uning oblasti etrusklar hukmronligi ostiga tushib qolgandan keyin plebeylariipg norozilygi ayniqsa kuchaygan. Hozirgi zamon tadqiqotchilari eramizdan avvalgi VII asrda Tarkviniy shahrining etrusk hokimlari Rimni o‘zlariga bo‘ysundirgan deb hisoblaydilar. So‘nggi Rim podsholari (Tarkviniy Prisk, Serviy Tulliy, Tarkviniy Superb) haqiqiy shahslar bo‘lgan deyishga asos bor, ammo ularning afsonaviy ta’riflaridagi konkret tafsilotlar keyinchalik to‘qilgan bo‘lishi ham mumkin. Tarixiy ma’lumotlar eramizdan avvalgi VI asr o‘rtalarida muhim islohot yuz berganini ta’kidlaydi, bu islohotni Serviy Tulliy podsho amalga oshirgan deyiladi. Serviy Tulliy islohotlariga doir manbalardagi hujjatlargako‘ra, Tit Liviyning . aytishicha Serviy Tulliy xalq majlisida plebeylarning ishtirok qilishiga yo‘l ochib bergan. Serviy Tulliy eski tribalarga bo‘linishni tashqi nazarda saqlab qolgan bo‘lsa-da,ularni qabilalar ittifoqidan territorial bo‘laklarga aylantirgan. U faqat ma’muriy okrug bo‘lgan to‘rtta territorial triba ta’sis qilgan. Keyinchalik, eramizdan avvalgi I asrda bunday tribalarning soni 35 taga yetgan. Plebeylarning Rim lashkari saflariga kirishlariga go‘yo yo‘l qo‘ygan Serviy Tulliy kuriyalar bo‘yicha chaqiriladigan qadimgi grajdanlarning majlisini saqlagan holda harbiylar majlisini — «Senturiya komitsilari»ni barpo qilgan. Harbiylar mulkiy belgilariga qarab besh toifaga bo‘lingan. Mulki 100 ming mis ass turadigan eng badavlat 24 kishilar birinchi toifaga kiritilgan. Ular to‘la qurollangan 18ta otliq va 80 ta piyoda yuzlik berishi lozim bo‘lgan. Mulki ozroq (75 ming ass) bo‘lgan grajdanlar ikkinchi toifaga mansub bo‘lib, ular sal yengilroq qurollar bilan qurollanib, uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi toifalarga kiradigan (50 ming, 25 ming va 12,5 ming ass) grajdanlar esa yengil qurollar bilan qurollanib qo‘shinda o‘zlari xizmat qiladigan bo‘lgan. senturiyalar komitsiyasida ovozlar yuzliklar («senturiya» — yuzlik) bo‘yicha berilgan1. Bir yuzlik bitta ovozga ega bo‘lgan. Dastlab birinchi toifa grajdanlaridan fikr so‘ralgan, ular (yuzliklar soni hisobidan) 98 ovozga molik ekan, ammo qolgan toifalarning hammasi 95 ovozga ega bo‘lgan. Eng kambag‘al grajdanlar eng keyingi toifaga birlashgan. Ular rgolez lar, ya’ni «bola-chaqasidan boshqa hech nimasi yo‘q» kishilar («proletarlar») deb atalgan. Ular harbiy xizmatga yaqinlashtirilmagan. Aholining eng badavlat qismidan iborat birinchi toifa yuzliklarida odam ko‘p bo‘lmagan, ko‘pincha har bir yuzlik o‘n—yigirma kishidan iborat bo‘lgan. Aksincha kyoyingi sinflarning har bir yuzligidagi grajdanlar soni yuzdan ancha ortiq bo‘lgan, so‘nggi senturiyada esa (proletarlar) to‘rt mingga yetgan. Tarix, notiqlik san’ati, falsafa, geografiya, huquqshunoslik va matematika bilan qiziqqan Rim adibi Mark Terensiy Varron (eramizdan avvalgi 116—27-yillar) o‘z zamonining eng mashhur olimi bo‘lgan. Ko‘p rimliklar singari u ham eramizdan avvalgi I asrda yuz bergan qizg‘in voqealar ichida qaynagan. Senat partiyasi tarafdori bo‘lmish Varron Pompey tomonida turib grajdanlar urushida qatnashgan, ammo sezar uni kechirgan va uning topshirig‘i bilan Varron Rimda xalq kutubxonasini tashkil qilgan. Varron grajdanlar urushi tamom bo‘lgandan keyin qolgan butun umrini ilmiy ishga bag‘ishlagan. Uning «Qadimgi yodgorliklar»i ensiklopediya xarakteridagi katta asardir. U lotin tilini tadqiq qilgan, o‘z zamonidagi 1 Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi, T. 1975. 65-b. 25 urf-odatlarii mazax qiluvchi satira yozgan. Afsuski, Varronning juda ko‘p asarlaridan faqat ba’zi birlari: «Lotin tili to‘g‘risida» va dalachilik, bog‘dorchilik, tomorqa xo‘jaligidan qo‘llanma bo‘lgan «Qishloq xo‘jaligi to‘g‘risida»gi ilmiy asarlarigina bizning zamonimizgacha saqlanib kelgan. Varronning keyingi bu asarida dalachilik xo‘jaligi to‘g‘risida, yangi ekin (bug‘doy, polba, ya’ni bug‘doyning bir navi) to‘g‘risida ma’lumotlar bor, unda qishloq xo‘jalik mehnat qurollari ta’riflab berilgan. Asarda tokchilik, bog‘dorchilik, yaylov chorvachiligi, parrandachilik, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Varronning imenieda ish kuchi —erkin kuchlar va qullardan foydalanish to‘g‘risidagi ma’lumotlari katta qimmatga egadir. Tarixchi qulga gapiradigan mehnat quroli sifatida antiqa tavsif bergan. Varronning bu ilmiy asari Italiyaning eramizdan avvalgi 1 asr qishloq xo‘jaligini o‘rganish uchun maroqli manbadir. Bu asardagi ma’lumotlarni Katonning «Dehqonchilik to‘g‘risida»gi asarida berilgan ma’lumotlar bilan taqqoslab ko‘rilganda eramizdan avvalgi II va I asrlarda Italiyadagi o‘rtacha imeniening evolyusiyasini, shuningdek ishlab chiqarishning quldorlik usuli rivojlanishidagi asosiy yo‘lni aniqlashga imkon tug‘iladi. 3. Rim imperiyasi davrining tarixchilari. Prinsipat davrida o‘z zamoni va Rim respublikasining so‘nggi asr tarixini yozgan lotin va grek adiblari yashagan. O‘zlari yashagan zamondagi siyosiy hayotni tasvirlab asar yozgan dastlabki lotin mualliflaridan biri Velley Paterkuldir (taxminan eramizdan avvalgi 20- va eramizning 30-yillari). Harbiy xizmatchi hamda Avgustning o‘gay o‘g‘li va vorisi bo‘lmish Tiberiyning yaqin kishisi Velley Rimning o‘tmish tarixiga qisqacha obzor berib, Avgust prinsipati va u idora qilgan dastlabki yillarning harbiy va siyosiy tarixini xayrihohlik bilan mufassal bayon qilgandir. Iosif Flaviyning (taxminan 37— 90-yillar) adabiy faoliyati eramizning I asriga mansubdir. Ellinlashgan yahudiy zodagonlaridan kelib chiqqan, Rimga 26 qarshi qo‘zg‘olonda ishtirok qilgan Iosif Flaviy keyinchalik rimliklar tomoniga o‘tib ketib imperator Vespasianning yaqin kishisi bo‘lib qolgan. Iosif Flaviy grek tilida «Yahudiylar urushi tarixi», «Tarjimai hol» va «Yahudiylar arxeologiyasi» ni yozgan. Iosif Flaviy o‘z asarlarida o‘z vatanining ellinistik va Rim davri tarixini mufassal tasvir qilgan. U eramizdan avvalgi I asrda bo‘lib o‘tgan grajdanlar urushi davri to‘g‘risida, Avgust va vorislarning sharqiy viloyatlarga va qo‘shni davlatlarga (Armaniston, Parfiyaga) nisbatan olib borgan siyosatlari to‘g‘risida muhim tafsilotlarni aytib bergan1. Rimda eramizning 41 yilida respublika tuzumini tiklash yo‘lidagi urinishlar to‘g‘risida bergan ma’lumotlari g‘oyat muhimdir. Korneliy Tatsit (taxminan 54—120-yillar) bu davrning eng mashhur tarixchilaridandir. Zodagon suvori oilasidan chiqqan Tatsit yoshligida Britaniyada harbiy xizmatda bo‘lgan. U mashhur lashkar boshi Yuliy Agrikolaning yaqin do‘sti bo‘lgan. Imperator Domitsian Agrikolani qatl qildirgandan keyin unga homiylik qilgan Tatsit imperatorning qahridan qo‘rqib bir necha vaqtgacha surgunda yurgan. Domitsian halok bo‘lgandan keyingina Tatsit Rimga qaytgan, So‘ng u senator bo‘lib olib, magistraturada buyuk lavozimii egallab kelgan. Uning adabiy faoliyati ham ana shu davrga mansubdir. Tatsit eramizning 68-yilidan to 96-yiligacha bo‘lgan davrni ichiga olgan «Tarixlar» ni, Avgustning o‘limidai (eramizning 14-yili) Neronning halokatigacha (eramizning 68-yili) bo‘lgan davrning «Yilnomalar»ini, shuningdek «Germaniya» nomli kichikroq asarini yozgan. Tatsit bu so‘nggi asarida german qabilalarining va Rim imperiyasi tuprog‘idan tashqari yashagan boshqa Yevropa qabilalari va elatlarining etnografiyasini mufassal bayon qilgan2. 1 Qadimgi dunyo tarixi. YU.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., 1975. 115-116-b. 2 Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., 1962. 150-b. 27 Tatsit o‘z asarlarida, ayniqsa «Yilnomalar»ida Rimning o‘tmish respublika davrini ko‘klarga ko‘tarib maqtagan bo‘lsa, o‘z zamonasining siyosiy tartibotini, Yuliy — Klavdiylar sulolasidan bo‘lgan imperatorlarningo‘zboshimchaligi va istibdodini qattiq qoralab yozgan. Tatsit siyosiy voqealarning borishini bayon qilar ekan, u o‘zining bayon qiladigan materialini asl hujjatlar asosida sinchiklab o‘rganib chiqqan. «Yilnomalar»ida keltirilgan nutqlar ham obidalardagi yozuvlar va arxeologiya ma’lumotlari bilan tasdiqlanadi. Tatsit asarlarining bir qismigina zamonamizgacha saqlanib qolgan. «Tarixlar»ining uchdan bir qismigina saqlangan. «Yilnomalar»ining ko‘p qismi saqlanmagan. Shunday bo‘lsa-da, Tatsitning tarixiy asarlari eramizning I asridagi Rim imperiyasi tarixi to‘g‘risidagi tasavvurimizning negizini tashkil etadi. Svetoniy Trankvilla (taxminan 70—160-yillar) asarlari Tatsit qissalariga muhim qo‘shimchadir. Pretoriy tribunning farzandi, advokat va bir necha vaqt davomida imperator Adrianning kotibi bo‘lmish Svetoniy joyidan mahrum bo‘lgandan keyin adabiy ijod bilan mashg‘ul bo‘lgan. U o‘z asarlarini kitobxonlarga manzur va mashhur qilish uchun xilma-xil mavzularda, shu jumladan mashhur arboblarning tarjimai hollarini ham yozgan. Uning asarlaridan eng mashhuri (Yuliy sezardan tortib Domitsian Flaviygacha) «O‘n ikki sezarning hayot qissasi»dir. Svetoniy siyosiy voqealarning borishini muntazam suratda bayon qilishga urinmagan. U tasvir qilingan shaxslarning urf-odatlarini, ularning illatlarini xarakterlab bergan; u yozgan tarjimai hollar latifanamo materiallar bilan to‘ldirilgan. Lekin Svetoniy imperator arxividan foydalanib ish qilgani tufayli, uning asarlarida mayda-chuyda narsalar bilan birga eramizning I asridagi Rim imperiyasi tarixining muhim xislatlari to‘g‘risida ilmiy tasavvur paydo qilish uchun qimmatli faktik materiallar ham bor.Plutarx ham tarixiy tarjimai hollar janrida yozgan. Lekin u 28 yozgan tarixiy tarjimai hollardan faqat ikki imperatorning — Oton bilan Galbaning hayot qissalarigina saqlangan. II asr bilan III asr o‘rtalarida (155-taxminan 235- yillar) qadim zamonning mashhur tarixchisi Dion Kassiy yashagan. U Nikiyada tug‘ilgan. Buvasi Dion Xrisostom mashhur notiq va adibdir. Dion Kassiyning otasi Rim senatori va viloyatlardan birida noib bo‘lgan. Dion Kassiyning o‘zi ham senat a’zosi bo‘lib, viloyatlarda noib va imperiyada katta ma’muriy lavozimlarni egallagan. Qarigandan keyin o‘z vataniga qaytib kelib, qadimgi zamonlardan to eramizning 235-yiligacha bo‘lgan davrni ichiga olgan mufassal «Rim tarixi»ni yozgan. Grek tilida yozilgan bu g‘oyat katta asardan ayrim parchalargina saqlangan. Dion Kassiy asarlaridan ba’zilari Vizantiyada yozilgan konspektlar tarzida davrimizgacha yetib kelgan. Avgust prinsipati bayoniga doir bo‘limlar juda qiziqarli bo‘lish bilan birga, eramizning I—II asrlaridagi Rim imperiyasining tarixiy taraqqiyoti asoslariga oid umumiy bayonlar ham hozirgi zamon tarixchisi uchun qimmatli material bo‘lib xizmat qiladi. Eramizning III asrida yuz bergan siyosiy tanglik adabiy mashg‘ulotlarga qulaylik bermagan. IV asr boshlarida imperiyaning siyosiy birligi tiklangandan keyingina yangi tarixiy asarlar paydo bo‘la boshlagan. «Avgustlar tarixini yozgan adiblar» to‘plami o‘sha davrdagi asardir. Bu to‘plamda imperator taxtini egallagan yoqi egallashga uringan hamma shaxslarning (hajmi, mazmuni va uslubi xilma-xil) tarjimai hollari kiritilgan.To‘plamga kirgan ocherklar bayoni g‘aliz, yuzaki va umuman primitiv bo‘lsa-da, III asrdagi imperiya krizisi davridagi ba’zi paytlar to‘g‘risida ko‘pincha yozma hujjat bo‘lib xizmat qiladi. Suriya Antioxiyasidan chiqqan grek Ammian Marsellin (taxminan 330—400-yillar) antik dunyoning mashhur tarixchisidir. Zodagon oiladan chiqqan Marsellin yigitlik yillarini harbiy xizmatda o‘tkazgan. U Yulian Murtad armiyasining Eronga qarshi urushida va boshqa urush harakatlarida qatnashgan. Harbiylikdan bo‘shagandan keyin Tatsitning asarini davom ettirishga qaror qilib «Amallar» degan nom bilan katta asar yozgan. Marsellining asari 96- yildan 378- yilgacha 'bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. U siyosiy tarixni, ayniqsa harbiy tarixni mufassal bayon qilgan. Hozirgi vaqtgacha muallif asarining faqat 29 tarixchi o‘zi yashagan zamondagi voqealarni tasvirlagan ikkinchi yarmi( 354—378- yillar) saqlangan xolos. Marsellin Rimning tarixiy roliga g‘oyat yuksak baho berib, Rim jamiyati va davlatining tanazzul xislatlarini g‘oyat afsuslanib ta’kid qilgan. Bu tanazzulning sababini u Rim zodagonlarining haddan tashqari illatlari, tantiqligida, fisq-fasodida deb bilgan. U ayniqsa saroy ahillarini va imperatorlarning o‘zlarini qattiq tanqid qilgan, IV asrning 70-yillar oxirlarida Rim imperiyasi boshiga tushgan kulfatlar uchun o‘shalarni javobgar deb hisoblagan. O‘z davrining vakili bo‘lmish Marsellin tarixiy voqealarga «taqdir»ning ta’sir etishiga ishongan, irimga ishongan, lekin uning bu kamchiliklari asarlarining ahamiyatini kamsita olmaydi, uning asarlari Rim imperiyasining tanazzul davridagi tarixining yorqin manbai bo‘lib qolaveradi. Geograflar (Strabon, Pomponiy Mela, Klavdiy Ptolemey)ning asarlarida Rim imperiyasi tarixiga oid muhim ma’lumotlar bor. I asrning ensiklopedisti — Katta Pliniyning «Tabiiy tarix»ida muhim material bor. Kichik Pliniy (I asr oxiri II asr boshlari) yozishmalarida, imperatorlar sharafiga aytilgan «madhiyalar»da, badiiy adabiyot asarlarida, qonunlar majmualarida ham muhim ma’lumotlar bor. IV asrda xristian adiblarining ham asarlari paydo bo‘la boshlagan. 2.2 Respublika arxivlari. Rim davlatining ravnaq topgan davridagi siyosiy va xo‘jalik hayoti esa, albatta, eng avvalo, davlat muassasalariningarxivlarida o‘z aksini topgan. Rim respublikasining muhim arxivi Senat huzurida tashkil etilgan va “Erariy” ya’ni xazina, g‘azna deb nomlangan. Ushbu nom shundan dalolat beradiki, hali hujjatlar boshqa moddiy boyliklar bilan birga bir joyda saqlanagan paytdayoq mazkur arxiv vujudga kelgan. Ushbu arxiv, Senat binosiga yaqin yerda o‘rnashgan Saturn ibodatxonasi 30 xonalaridan birida joylashgan. Erariyga eng avvalo Senatning o‘zini faoliyatiga oid materiallar: majlis va yig‘ilishlar bayonnomalari, Senatda muhokama qilish uchun taqdim etilgan qonunlarning loyihalari ularga berilgan sharhlari bilan, Senat qarorlari yozishmalari va ovoz berishdan so‘ng tasdiqlangan dekret(qonuniy kuchiga ega bo‘lgan qaror, farmoyish)lar kelib tushgan. Vaqt o‘tgani sayin Erariyda Rimning chet el davlatlari bilan shartnomalari ham, ehtimol puni urushlariga tegishli hujjatlardan boshlab saqlana boshlangan; chunki Polibiy yozib qoldirgan ma’lumotga ko‘ra, u Erariydagi hujjatlar orasida Rimning Karfagen bilan tuzgan shartnomasini ko‘rgan1. Shu xususda Erariy asta-sekin fesiallar arxivi o‘rnini egallagan, chunki u joyda qadimgi shartnomalarni saqlash davom ettirilgan. Erariyga Senatning o‘ziga tegishli materiallardan tashqari, boshqa muassasalar va amaldor shaxslarning arxivlaridagi hujjatlar ham taqdim etilgan. senzorlar arxivlari har besh yilda o‘z arxivlaridagi ishlarni Erariyga topshirishgan. Tributlar va senturiatlar komitsiylaridan magistratlarni saylanishiga doir va qonunlarni ovoz berib tasdiqlashga doir materiallar ham Erariyga kelib tushgan. Va nihoyat, magistratlar, o‘z lavozimlarini tark etayotganlarida faoliyatlariga tegishli “dalolatnoma”larni taqdim etishlari lozim bo‘lgan2. Muassasalar o‘zlarini faoliyatiga tegishli barcha hujjatlarni emas, balki eng muhim hujjatlarni Erariyga topshirishgan. Hozirga qadar saqlanib qolgan manbalar, Erariyga topshirilgan kirish hujjatlarini tarkibi to‘g‘risida ma’lum bir darajada tushuncha beradi, biroq Erariy arxividan tashqariga jo‘natilgan chiqish hujjatlarini qayd etilishi shakli to‘g‘risida ma’lumotlar saqlanmagan.Qadimgi Rim respublikasida faoliyat yuritgan ayrim muassasalarga tegishli arxivlarning orasida boshqalarga nisbatan eng mashhuri senzorlar arxivi hisoblanadi. Mazkur mansabdor shaxslarning vazifalariga tegishli bo‘lgan arxivda, aholini tabaqalarga bo‘linishini hisobga olish va bir vaqtning o‘zida o‘tkaziladigan 1 A.Kabirov – Qadimgi sharq tarixi. Nashr “Tafakkur”. T. -2016. 78-80-b. 2 L.B.Qodirova - Jahon Sivilizatsiyalari Tarix. Guliston.2015. 120-123-b. 31 harbiy harakatlarda qatnashadigan qurolli kuchlarning tarkibini belgilash bo‘yicha, shuningdek senzorlarning aholining yurish-turishlarini kuzatib borish va davlat mulklarini boshqarishni nazorat qilishlariga doir saqlangan. Binobarin: grajdanlarning toifalar va senturiyalar bo‘yicha tuzilgan ro‘yxati; mol-mulk va yosh senzini belgilash bilan bog‘liq bilan bog‘liq qasamyodlar, ma’lumotlar va bayonotlar; senatorlar, suvorilar, harbiy xizmat yoshidagi kishilar va o‘sib ulg‘ayayotgan erkak aholining ro‘yxati; grajdanlarning xulq atvori to‘g‘risidagi ma’lumotlar; soliq ro‘yxatlari; davlat mulklarining majmui; davlat pudrati va ijarasiga doir shartnomalar kabi materiallar jamlab borilgan senzorlar arxivi Nimf ibodatxonasida joylashgan bo‘lib, u joyda saqlanayotgan materiallar juda ham muhim hujjatlar hisoblangan va ko‘pchilik shaxslarning manfaatlariga dahldor bo‘lgan. Masalan, Katilina fitnasi vaqtida, uning bir nechta qatnashchilari, ularning salbiy qilmishlariga taalluqli bo‘lgan ma’lumotlarni yo‘q qilish maqsadida, behudaga qasddan Nimf ibodatxonasiga o‘t qo‘yishmagan. Patritsiylar bilan plebeylar o‘rtasidagi kurash davrida, yuqorida aytib o‘tilgan arxivlarning barchasi patritsiylar qo‘lida bo‘lgan, va plebeylar bu arxivlardan foydalanish huquqiga ega bo‘lmagan. Biroq o‘zaro kurashlar davomida plebeylar serera ibodatxonasida o‘zlarining arxivini tashkil etishgan(u joyda miloddan avvalgi 494 yilda mashhur qasamyod qabul qilingan); u joyda plebeylar ayniqsa manfaatdor bo‘lgan hujjatlar saqlangan. Mazkur arxivga rim demokratiyasi manfaatlarini himoya qilgan vakillari – tribunlar va edillar o‘zlarining rasmiy hujjatlarini saqlash uchun topshirishgan. Miloddan avvalgi 449 yilda plebeylar Senat qabul qiladigan qarorlarning nusxalarini bundan buyon serera ibodatxonasi arxiviga topshirilishiga erishdilar. Bu bilan esa, senat faoliyatiga tegishli bo‘lgan hujjatlardan foydalanish taqiqlangan (maxfiylik) sharoitida amalga oshirilgan o‘z amalidan foydalanib suiistemolliklar orqasidagi jinoyatlar va o‘zboshimchaliklar hamda zo‘ravonliklarga barham berilgan. Endilikda esa tribunlar, Senat tomonidan ilgari tasdiqlangan qonunlar va qarorlarga binoan, Senatning va oliy magistrlarning harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Plebeylar davlatning barcha 32 mansablariga kirish huquqiga ega bo‘lganlariga qadar serera ibodatxonasidagi arxiv o‘z ahamiyatini saqlab qolgan. Bu vaqtga kelib, Rim davlatining kuch-qudratini o‘sgani va uning chegaralarining kengayib borgani sari, davlat hokimiyatining muhim arxivi sifatida Erariyning ahamiyati ham yanada oshib bordi. Shu bilan bog‘liq holda miloddan avvalgi I asrda arxivning nomlanishida va turgan joyi bo‘yicha katta ahamiyatga ega bo‘lgan o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi: endilikda Erariyning o‘rniga "tabulyariy" (tabule so‘zidan- xat yozish uchun cho‘p, qalam) deb nomlangan. Bu esa ko‘p jihatdan mazkur muassasaning faoliyatini hususiyatiga mos kelgan va uni ilgari davlat xazinasi bilan bir joyda saqlangani haqidagi xotirani o‘chirgan. Miloddan avvalgi 78 yilda u boshqa joyga, ushbu arxiv uchun maxsus qurilgan binoga ko‘chirilib joylashtiriladi, bu esa davlat apparatini mustahkamlanishi sharoitida, arxivlarni ibodatxonalarda saqlashning eski an’analaridan voz kechishni anglatgan. Tabulyariy, hamon Senatning tasarrufida turgani holda, boshqalardan farqli ravishda alohida o‘rin tutgan, aniq soha bo‘yicha faoliyat ko‘rsatadigan shaxsiy tarkibga ega va o‘ziga xos xususiyatga ega mustaqil muassasaning belgilariga ega bo‘lgan. Erariyni, keyinchalik esa Tabulyariyni, ya’ni davlat qadriyatlari saqlanadigan mazkur arxivni kvestor mansabidagi shaxs boshqargan. Biroq xuddi saylab qo‘yiladigan magistratlar singari, kvestorlarni har yilda almashtirilishi, ularning arxiv bilan aloqasini beqaror munosabatlarga aylantirdi: ular arxiv ishiga moslashishga va arxivlarning faoliyatini o‘rganishga ulgurishmagan. Tabulyariyda hal qiluvchi rolni, amaldorlarning rahbarlik qiladigan guruhi – skriblar (mirza- kotiblar, biroq ushbu an’anaviy atama o‘sha vaqtda oddiy ijrochilarni anglatmagan)egallashgan1. Aynan mirza-kotiblar arxivdagi barcha ishlarga boshchilik qilib, boshqarishgan va muassasalar hamda xususiy kishilarga beriladigan barcha ma’lumotnomalar va hujjatlarning nusxalari ularning qo‘lidan o‘tgan. Darvoqe, bu holat, manfaatparastlik, ta’magirlik va 1 L.B.Qodirova - Jahon Sivilizatsiyalari Tarix. Guliston.2015. 126-128-b. 33 o‘zboshimchalik uchun keng imkoniyat ochib bergan, va behudaga skriblar poraxo‘rlar deb dong qozonishmagan. Egallab turgan mansablar ierarxiyasi bo‘yicha skriblardan keyin quyi pog‘onada tabulyariylar turishgan, tabulyariylar arxivdagi hujjatlarni saranjom-sarishtalik bilan asrash, ularni saqlovxonaga tartib bilan joylashtirish, zarurat bo‘lib qolganda kerakli hujjatlarni qidirib topish va ulardan nusxalar olish singari asosiy ishlarni bajarishgan. Skriblar va tabulyariylar, xuddi boshqa muassasalarning xizmatchilari singari, davlat amaldorlarining umumiy birlashmasiga mansub bo‘lgan. Bundan tashqari arxivlarda, yozuv ishlariga o‘qitilib o‘rgatilgan, davlat qullarining mehnatidan ham ko‘chirib yozuvchi, nusxa ko‘chiruvchi kotib, xat-hujjat tashuvchi chopar, xabarchi sifatida va jismoniy mehnat ishlarini bajarishda foydalanilgan. Arxiv materiallari, mum surtilgan yupqa yog‘och taxtalar va ularning bog‘lam dastalari, va papirusga yozilib, bir-birlariga yelimlab yopishtirilgan o‘rog‘lik xatlardan, hamda ayniqsa muhim hujjatlarni tuzishda ko‘proq ishlatiladigan pergament o‘ramlaridan iborat bo‘lgan. Pergamentdan, shuningdek, daftarlar va kitoblar ham tayyorlangan. Qadimgi Rimda faoliyat yuritgan tarixchi va huquqshunoslarning asarlarida birlamchi manbalardan dalillar keltirilgan, shularga ko‘ra, arxiv materiallari kitoblar shakliga keltirilgan. Ushbu kitoblar arxiv saqlovxonalarida muassasalar bo‘yicha, mansabdor shaxslar va hujjatlarning turlariga binoan taxlab, tizib terib qo‘yilgan ("Senat qarorlari kitoblari", "Senatning sharhlari va izohlari", "senator Agrippaning kitobi” va shu kabilar); ushbu turkumlarning orasidagi hujjatlar yilma-yil joylashtirilgan; kitoblar va varaqlarga raqamlar qo‘yib chiqish tartibi mavjud bo‘lgan. Aftidan, arxiv hujjatlarini inventarizatsiya(hisobga olish, ro‘yxatdan o‘tkazish) qilish shakli mavjud bo‘lgan, aks holda juda ko‘p materiallar orasidan kerakli hujjatlarni topishni imkoni bo‘lmas edi. Qadimgi Rim davlatining ijtimoiy hayoti va fuqarolarning turmush tarzida arxivlarning tutgan o‘rni va ahamiyati juda ham katta o‘rin egallagan. Muassasalar, magistratlar, poytaxtdan uzoqdagi shaharlar, ayrim fuqarolar ma’lumotlar olish uchun arxivlarga murojaat qilishgan. Arxivlar barcha darajadagi mansabdor shaxslarning 34 faoliyatlariga tegishli, ham ularning foyda keltirgan, xuddi shuningdek, yomon, nojo‘ya xatti-harakatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni saqlab qolgan. Aynan sitseron, “arxivlarda magistratlarni juvonrmarg, xalok qiladigan ayblov hujjatlari ham joy olgan” degan so‘zni aytgani bejizga emas. Umuman olganda, rim mualliflarining boshqa birortasi ham sitseron kabi tez-tez arxivlar va u joydagi hujjatloarga xizmat yuzasidan murojaat qilgan emas, chunki u huquqshunos sifatida ko‘p marotaba arxiv hujjatlari bilan to‘qnashishiga to‘g‘ri kelgan. sitseronni davridagi sud muhokamasi jarayonlaridagi ko‘pchilik holatlarda, ayniqsa moliyaviy masalalarga bog‘liq ishlar ko‘rilganda, arxiv hujjatlariga murojaat qilishga to‘g‘ri kelgan. Shu ma’noda Sitsiliyaning noibi Verres tomonidan o‘z manfaatini ko‘zlab ta’magirlik va yulg‘ichlik hamda davlat boyligini talash va g‘azna pulini o‘g‘irlash holatlariga yo‘l qo‘yilgani uchun unga qarshi yuritilgan sud jarayoni materiallari qiziqarli hisoblanadi. sitseron, sud muhokamasi jarayonida Verresga qarshi davlat ayblovchisi sifatida ishtirok etgan sitseron, Verres noib lavozimida xizmat qilgan viloyatda, Verres tomonidan yuritilgan daromad-harajat kitoblarini keltirib, dalillardan biri sifatida mazkur hujjatlardan foydalangan; sudga ushbu hujjatlarning nusxalari taqdim qilingan. sitseronning nutqida bayon etilgan, hujjatlardan nusxa olish tartibi bo‘yicha rasmiy marosim ham qiziqish uyg‘otadi. Bu marosimga “okrugda yashovchi eng yaxshi insonlar” jalb etilgan, «kitoblardagi barcha harflar va dog‘lar, o‘chirib yozilgan (tuzatilgan) joylar sinchiklab, puxtalik bilan nusxalarga ko‘chirilib, kiritib qo‘yilgan; so‘ngra barchasi aniq va vijdonan o‘qib berildi, solishtirildi va to‘la hurmatga loyiq insonlar tomonidan muhrlangan»1. Verres yuritgan kitoblar uning vijdonsiz va noinsof davlat xizmatchisi bo‘lgani to‘g‘risida bevosita dalil sifatida xizmat qiladi – sitseron o‘zining ayblov nutqida dalillar keltirib ta’kidlagan: «Qo‘limdagi kitoblardagi yozuvlarni ustidan olib borgan surishtiruv – tekshirish ishlari vaqtida, men kitobdagi yozuvlarni ba’zi bir joylari sal pal qirib tushirilganini, tozalanganini, kitobga yangi yozuvlar tushirilganini payqab, 1 “Drevnie sivilizatsii”. Pod obshey redaktsiey Bangarda-Levina 100-102-b. 35 sezib qoldim...». Ko‘pincha hujjatlarni qalbakilashtirish, qalbaki(soxta) hujjatlar tuzish holatlari bilan to‘qnashgan sitseron, ushbu hujjatlarning ishonchli, asl hujjat ekanligiga juda ehtiyotlik bilan munosabat bildirgan, va umidsizlikka tushib, xafsalasi pir bo‘lgan daqiqalarda arxivlarni “Qalbaki hujjatlar fabrikasi” deb atagan. Amalda skriblarning faoliyatini hech kim nazorat qilmaganini nazarda tutib, sitseron: “Bizdagi qonunlar hech qanday qo‘riqlanmaydi, va bizning apparitores nimani hohlasa, o‘sha qonun bo‘ladi” deb gapirgan. Albatta, bu so‘zlarda ma’lum darajada oshirib yuborish bo‘lsada, biroq bu so‘zlarda arxivlarning ichki faoliyati ustidan nazorat olib borishda qiyinchiliklar bo‘lganligi o‘z aksini topgan1. Arxivlardan nafaqat amaliy maqsadlarda foydalanishgan, balki ularga davlat va tarixiy bilimlarning manbalari sifatida ham murojaat qilishgan. Qadimgi Rim davlati arxivlaridagi hujjatlar yuristlar, tarixchilar, davlat xizmatiga kirishga va siyosiy faoliyat yuritish uchun o‘zlarini tayyorlagan kishilar tomonidan ham o‘rganilgan. Masalan, Katon Kichik, magistrat lavozimini egallashga tayyorgarlik ko‘rgan vaqtida, bir necha yil davomida davlat daromadlari va xarajatlarini o‘sishi sur’atini tub mohiyatini o‘zi uchun aniqlash maqsadida ularning ro‘yxatidan Erariyda nusxa ko‘chirgan. Tatsit esa Erariyda rim qonunchiligini ya’ni qonunlar tuzish va chiqarish tarixini o‘rganib chiqqan; Tatsit, boshqa rim tarixchilari - Tit Liviy, Polibiy, Svetoniy singari, o‘zining tarixiy asarlari uchun bir necha marta Erariydagi hujjatlardan ma’lumotlar olib, yig‘ib, to‘plagan va o‘z asarlarida yoritgan. Bu holatda vijdonli va malakali tarixchilar o‘zlarining ma’lumotlarida arxiv manbalarini ham keltirib o‘tishgan – «Magistratlar kitoblari», «Qaysidir yildagi Senat kitoblari» va shu kabilar. Tarixchilar tomonidan kohinlar arxivlari materiallaridan ham foydalanilgan: fesial arxivlarida saqlanayotgan pontifiklar annallari, qadimgi shartnomalar shular qatoriga kiradi. 1 Моммзен Т. История Рима – М.: 1999. 150-153-b. 36 Xulosa Rimda arxivlarni shakillanishi tarixda miloddan avvalgi V-III asrlar muhim o’rin tutadi. Chunki bu davrlarda nafaqat Rimda, balki butun dunyo davlatlari bo’yicha ilk bor respublika boshqaruv tizimi o’rnatildi. Albatta bu tizim hozirgi kundagi respunlika boshqaruvidan farq qilsa ham o’sha davr siyosiy hayoti uchun katta voqea edi. Bu davlatda o’rnatilgan davlat boshqaruv organlarini keyinchalik boshqa davlatlar ham o’z boshqaruvlarida qo’llashgan. Rimda respublika boshqaruvining o’rnatilishi oddiy aholi turmush darajasiga ham ta’sir etgan. Xususan patritsiylar va plebeylar huquqlarining tenglashtirilishi, har ikkala toifaning ham davlat lavozimlariga saylana olishi mumkinligi bunga misol bo’la oladi. Respublika boshqaruvining o’rnatilishi jamiyatning ijtimoiy, siyosiy hayotidan tashqari iqtisodiy va madaniy sohalariga ham ta’sir etgan. .Jumladan, mil.avv. VI–V asrlarda etrusk shaharlarida savdo-hunarmandchilik gullab-yashnadi. Ayniqsa, metallurgiya va metallga ishlov berish, kulolchilikda etrusklar katta yutuqlarga erishganlar. Etrusk va kampan jez idishlariga Bolqon Yunonistonida ehtiyoj katta edi. Mil. avv. VI–III asrlarda asosiy savdo-hunarmandchilik markazlari Sirakuza, Tarent, Dikearxiya (Puteola), Populoniya, Adriya va Spina edi. Rimning savdo ahamiyati o‘sdi. Har yili katta diniy bayramlar vaqtida Etruriyaning markazi Volsiniya va Latsiyaning 4 viloyat bilan tutashgan chegarasida savdo yarmarkalari uyushtirilgan.Aynan bu davrda tashqi savdo yuksalgan. Savdo asosan suv yo‘li bilan amalga oshirildi. Mil.avv. VI asrda dengiz savdosiga Rim ham tortildi. Tibr daryosi boshlanishida Rimning Ostiya portiga asos solingan. Madaniy hayotda esa mil.avv. IV–III asrlarda Rim shahrida obodonchilik, qurilish ishlari avj olgan. Katta xarajat talab qilgan qimmat, lekin foydali inshootlar qurildi: Italiyaning turli hududlarida a’lo yo‘llar, jumladan, mashhur Appiy yo‘li, Rimdagi suv quvuri qurildi. Botqoq yerlar quritilib, ekinzorlarga aylantirildi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, miloddan avvalgi V-III 37 asrlarda insoniyat sivilizatsiyalar tarixida yana bir pog’ona oldinga ko’tarildi. Buni Rim tarixi misolida ushbu mavzuda o’rgandik desak xato bo’lmaydi. Jahon sivilizatsiyalari tarixi, ularning vujudga kelishi, rivojlanishi va inqirozi masalalarini bizning fikrimizcha, muhim ijtimoiy – siyosiy ahamiyatga ega bo'lgan muammo deb qarash va uni keng miqyosda, dunyoning barcha mamlakatlari va xalqlari hayotiga daxldor masala sifatida o'rganish, tahlil qilish va baholash maqsadga muvofiqdir. Biror-bir davlat tarixiga oid voqealarni o’rganish faqat o’sha davlat yoki unga qo’shni bo’lgan davlatlar fuqarolariga emas balki butun insoniyatga taalluqli deb hisoblaymiz. Bu haqida O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov ham quyidagi so’zlarni aytib o’tgan edi: “Jamiyat taraqqiyotining tarixiy tajribalaridan bugungi kunda foydalanish. yo‘l qo‘yilgan xatolarni takrorlamaslik mamlakatimizda buyuk jamiyat qurilishini va jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallashimizni tezlashtiradi. Shu sababli rivojlangan mamlakatlar tarixini chuqur o‘rganib, uning ijobiy tomonlaridan respublikamiz ravnaqi uchun foydalanish har birimizning muqaddas burchimizdir.” Foydalanilgan adabiyotlar. A.Kabirov – Qadimgi sharq tarixi. Nashr “Tafakkur”. T. -2016. R.Rajabov – Qadimgi duny tarixi. T. – 2009. R. Rajabov - Qadimgi Sharq, Yunoniston, Rim. T. 2015. Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi, T. 1975. Qadimgi dunyo tarixi. YU.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., 1975. Ostrovskiy A.V. Istoriya sivilizatsiy. Sankt-Peterburg. 2000 L.B.Qodirova - Jahon Sivilizatsiyalari Tarix. Guliston.2015. “Drevnie sivilizatsii”. Pod obshey redaktsiey Bangarda-Levina 38 Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., 1962. Немировский А.И., Ильинская Л.С., Уколова В.И. История Древнего мира. Греция и Рим. 2 т. – М.: Дрофа, 1996. Пaстернак А.В. История древней Греции и древнего Рима. Учебное пособие. – М.: 1999. 3. Ковалев С.И. История Рима. – Л.: 1948, 1986. Машкин Н.А. История древнего Рима. – М.: «Высшая школа» 2006. Моммзен Т. История Рима – М.: 1999.