QADIMGI SHARQ MAMLAKATLARIDA TIBBIYOTNI RIVOJLANISHI Reja: 1. Qadimgi Misr tibbiyoti 2. Qadimgi Xitoy tibbiyoti 3. Qadimgi Xindiston tibbiyoti 4. Qadimgi Tibet tibbiyoti Qadimgi Mirs tibbiyoti. Qadimgi Sharq butun dunyo tarixining beshigi xisoblangan. Bu erda yer shari bo’yicha eng avval ibtidoiy jamoa tuzumidan, qo’ldorlik tuzumiga o’tilgan. Nisbatan ancha ilg’or bo’lgan qo’ldorlik tuzumi va uning ishlab chiqarish dori xujalik va jamiyat xayotning barcha soxalarida ish bilan birgalikda tibbiyotni xar tomonlama rivojlanishga keng yo’l ochib berdi. Qadimgi Misrning o’zining xos yorqin madaniyatini ajralmas qismi bo’lgan tibbiyot xalqning amaliy tajribasi tufayli o’sdi va rivojlandi. Misrliklar odam tanasi to’g’risida dastlabki tasavvurlarini mumiyolash amaliyotidan olganlar. Misrliklarning odam tanasi to’g’risidagi tushunchalari o’sha davr uchun juda yuqori bo’lgan. Ular miya, yurak tomirlar, ichaklar, musqullar kabi yirik organlarni bilganlar. Ammo, ularni maxsus o’rganmaganlar. Miya to’g’risidagi Misrliklarga tegishli bizgacha yetib kelgan ayrim yozuvlarda miya jaroxatlanganda kasallik xolatlari tananing boshqa a’zolarida ko’rish mumkin deyilgan. Shunday qilib, qadimgi Misr tabiblari, miya to’g’risidagi tasavvurlarini ilmiy asosda tushunishga dastlabki asos soldilar. Qadimgi Misrliklar kasalliklarni aniqlashni tomir urishi orqali aniqlash san’atiga ham ega edilar. Misrliklar kasalliklarni kelib chiqish sabablarini ham tabiiy xodisalar, hamda g’ayri tabiiy kuchlardan deb tasavvur qilganlar. Kasalliklarni kelib chiqishidagi tabiiy sabablarni, aynigan ovqatlardan, ichak parazitlari, xavo o’zgarishidan deb bilganlar. Shu bilan birgalikda kasallikni o’lganlarning yomon ruxlari, guyoki ular kasalni tanasiga kirib olib chiqarishi mumkin deb tasavvur qilganlar. Shuning uchun ham davolash vositalari turli xil marosimlar bilan birgalikda olib borilgan. Qadimgi Xindiston tibbiyoti. Eramizning boshlarida qadimgi Xindiston meditsina bilimlarining rivojlangan tizimlari paydo bo’la boshladi. Inson tanasining tuzilishi to’g’risidagi ma’lumot qadimgi Xindistonda ancha mukammal bo’lgan. Bu murdalarni yorib ko’rishni din tomonidan ta’qiqlanmaganligini natijasi bo’lsa kerak. Sushrutning ma’lumotiga asosan, inson organizmi 7 pardadan, 500 musquldan, 900 boylamdan, 90 paylardan, 300 suyakdan, 107 bo’g’inlardan, 40 bosh tomirlaridan, 24 asab tolalari, 9 sezish organlaridan va 3 ta suyuqlik (o’t, shira va xavo) dan iborat deb ko’rsatilgan. Qadimgi Xindistonda organizmlarning funksiyalari to’g’risidagi tasavvurlar «Uch suyuqlik» ta’limotiga hamda, beshta koinot elementlaridan (er, suv, olov, xavo va efir yorug’lik manba’i) asoslangan. Sushrut kasalliklarni tashxis qilishda bemorni surashdan tana xaroratini tekshirish, teri va til rangi, o’pka shovqinini eshitish kabilardan foydalangan. Davolash taktikasi avvalo kasallikni davolash mumkinligi yoki mumkin emasligi asosida tanlab olingan. Kasallikni davolashda tabib kasallikni xarakteri, yil fasli, bemorning yoshi, temperamenti, kuchi va aqliga katta ahamiyat bergan. bunga u dastlab dorilar vositasida va jarroxlik uslublari asosida erishgan. Qadimgi Xitoy tibbiyoti: Kasallarni davolashda qadimgi Xitoy tabiblari boshqa xalqlarda bo’lmagan o’ziga xos usullarni ishlab chiqqanlar. Shu usullardan eng mashxurlari uchta – moksa, massaj va igna sanchish davolash usullaridir. Moksa usuli kasal a’zoni, to’g’rirogi, shu a’zoni qoplab turuvchi terini, quritilgan turli o’simliklarni tutatib, qizitishdan iborat bo’lgan. Bu usulga u vaqtda Xitoy tabiblari qanday baho berganlari aniq emas, ammo xozirgi zamon Fani nuqtai nazaridan qaralsa, bu usul ekstraretseptorlarga, ya’ni teridagi nerv tomirlariga ta’sir qilish prinsipiga asoslangani seziladi. Ekstrareseptorlar orqali ichki a’zolarga ta’sir qilish mumkinligini fiziologiya fanidan ma’lum. Demak, moksa usuli ilmiy jixatdan foydali ekanligi isbot etilgan. Massaj (uqalash) usuli ham keng qo’llanilgan. Bu usul oyoq-qo’lni yoki butun tanani xushbo’y, maysimon moddalar bilan uqalashdan iborat. Bu usul bilan xar xil bo’g’im kasalliklari, miozit va nevritlar davolangan. Bundan tashqari, uqalash usuli umuman organizmni bardam qilish va kuch-quvvatni oshirish uchun qo’llangan. Qadimgi Xitoyda ishlab chiqilgan va mamlakatda eng keng tarqalgan davo usuli akupunktura, ya’ni igna sanchib davolash usulidir. Bu usul xozir ham klinikalarda qo’llanmoqda. Qadimgi Xitoy tabiblarining fikricha, odam tanasida og’riq sezmaydigan 360 ta nuqta bo’ladi. Shu nuqtalarga igna sanchilsa, bemor og’riq sezmaydi va kasallikdan sogayadi. Igna sanchib davolash usuli ham reseptorlarga ta’sir qilish prinsipiga asoslanadi. Ammo Qadimgi Xitoy tabiblari bu usulga boshqacharoq baho berganlar. Ular sanchiladigan ignalar ichini kovak qilib yasaganlar va organizmdagi qarama-qarshi kuchlardan biri ko’payib ketsa, u shu kovak orqali chiqib ketadi, agar yetishmasa, yana shu ignadagi kovak orqali organizmga kiradi, deb faraz qilganlar. Qadimgi Xitoy tabiblari dori-darmonlardan foydalanishda ham juda muhim muvvafaqiyatga erishganlar. Ular tibbiyotda umuman ma’lum dori-darmonlardan tashqari yangi, juda ta’sirchan o’simlik va xayvonlardan olinadigan dorilar ham kashf etdilar. masalan, mashxur jenshen o’simligi Xitoy tibbiyotining eng buyuk kashfiyotlaridan biridir. Xayvonlardan olinadigan dori moddalaridan birinchi o’rinda targil kiyik shoxida olinadigan panti (pantokrin) moddasini ko’rsatish mumkin. Bundan tashqari, Xitoy limonnigi deb ataluvchi dori ham mavjud. Xitoy tibbiyotida o’sha davrdagidek mingdan ortiq xar xil dorivor o’simliklar, mineral moddalar va xayvonlar tanasidan olinadigan dorilar ishlatilgan. Xitoy olimlari tomonidan tuzilgan 52 jidlik farmakopiya kitobi mavjud. O’sha zamonda Xitoy tabiblari qatorida Van Shu Xe dan boshqa ham buyuk tabiblar bo’lgan. Shulardan Byan Sio, Xua Tu ismli tabiblar aloxida e’tiborga sazovardilar. Byan Sio eramizdan oldingi VI asrda yashagan. Uning «Qiyinchilik haqida kito» nomli asari ma’lum. Bu asarda muallif odam anatomiyasi, fiziologiyasi, kasallik sabablari, belgilari, tashxis va davolash usullarini bayon etadi Byan Sio igna sanchib davolashda juda ham moxir bo’lgan. U ayollar kasalliklari va bolalarga xos kasalliklar haqida ancha ta’lim ma’lumot bergan. Shunday qilib, Qadimgi Sharqda, Misrdan tibbiyot eng yuksak rivojlangan mamlakat Xitoy edi. Xitoy tibbiyoti Xind, Tibet, Mo’g’iliston va O’rta Osiyo tibbiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Qadimgi Tibet tibbiyoti. Qadimgi Sharq mamlakatlaridan Tibet ham tibbiyot ancha rivojlangan edi. Tibet tibbiyotning rivojlanishida Qadimgi Xitoy va Xind tibbiyoti ma’lum darajada rol uynagan. Masalan, IX asrda sanskrit tilidan tibetgacha «Jud-Shi» nomli tibbiyotga oid kitob tarjima qilingan va undan Tibet tabiblari keng foydalanganlar. Kitobda turli kasalliklar, ularning belgilari va davolash usullari bayon etilgan. Kasalliklarni belgilashda xar bir a’zo asos qilib olingan. Masalan, o’pka, jigar, taloq, me’da kasalliklari va x.k. «Jud-SHu» da dori-darmonlar bilan davolash aloxida ahamiyat berilgan. Dori o’zining ta’mi va moddasi orqali ta’sir etadi, deb ko’rsatilgan. Kitobda salomatlikni saqlash usullari aloxida ko’rsatib o’tilgan. Tibet tabiblari kasalliklarni 4 turga bo’lganlar: oson davolanuvchi, qiyin davolanuvchi, juda qiyin davolanuvchi va davolab bo’lmaydigan kasalliklar. Tibet tabiblari kasallik paydo bo’lishi sababi masalasida quyidagi fikrda bo’lganlar. Odam tanasida uch xil moda-xavo, xilt va safro aylanib yuradi. Shu uch modda miqdori va sifati muvozanatda bo’lsa, kishi sog’lom bo’ladi, agar muvozanat buzilsa, kasallik kelib chiqadi. Bu moddalardan safro (jigar o’ti) ga aloxida ahamiyat berilgan. Tibet tabiblarining fikricha, jigar kishi organizmida xayotiy jarayonlarini tartibga solib turishda katta rol o’ynaydi. Shuning uchun jigar o’tining o’zgarishi (buzilishi) ko’p kasalliklarga sabab bo’ladi. Tibet tibbiyotida shu uch modda