ilmiybaza.uz QADIMGI TURKIY TIL, YOZMA MANBALARI. GRAFIKA Reja: 1.Qadimgi turkiy til fani predmeti, maqsad va vazifalari haqida. 2.Fanning tilshunoslik fanlari bilan aloqadorligi. 3.Qadimgi tukriy til fanining tarkibiy qismlari. 4. Qadimgi turkiy til manbalari. 5.Yozuv. Qadimgi yozuvlar. Qadimgi manbalar bitilgan yozuv turlari. 6.Unli va undosh tovushlar. Kontrast tovushlar. Singarmonizm. ilmiybaza.uz Kirish Qadimgi turkiy til davri barcha turkiy urug‘ va qabilalarning umumiy tili sifatida VII-XIII asrlarni o‘z ichiga oladi. Qadimgi turkiy til o‘zining kelib chiqishi va rivojlanishi jihatidan oltoy va xun tili davrlari bilan uzviy ravishda bog‘langan. Bu davr tili haqida B.YA.Vladimirtsov quyidagi fikrlarni bayon qiladi: «…mo‘g‘ul tili turk va tungus tillari bilan birga o‘zlarining bir umumiy ajdodiga ega bo‘lganki, uni shartli ravishda oltoy tili deb atash mumkin. Oltoy tili hozircha ma’lum emas, ya’ni oltoy tilining rivojlanishi jarayonida tashkil topgan mo‘g‘ul, turk, tungus tillari ma’lum. Bu davr turkiy tillar taraqqiyotining birinchi, eng qadimgi bosqichi bo‘lib, fanda u oltoy til birligi nomi bilan yuritiladi. Bu davrda hali turkiy tillar mo‘g‘ul tillaridan mo‘g‘ul tillari esa, o‘z navbatida, tungus-manchjur tillaridan ajralib chiqmagan edi, ular bir til birligi sifatida qo‘llanar edi. Shunday qilib, qandaydir eng qadimgi tilning bo‘lganligi taxmin qilinadi. Bu tilga xos umumiy leksik, fonetik va grammatik belgi-xususiyatlar esa hozirgi mo‘g‘ul, turkiy va tungus- manchjur tillarida saqlanib qolgan».1 Oltoy davrining xarakteri, bu davrda yashagan xalqlar va ularning tili haqida aniq ma’lumotlar beruvchi tarixiy yodgorliklar yo‘q. Bu davr tilining ayrim xususiyatlari qadimgi o‘lik tillarning eng qadimgi belgilari bilan hozirgi jonli tillarni tarixiy-qiyosiy usul asosida qiyoslab o‘rganish orqali taxminiy ravishda aniqlanishi mumkin. Tarixiy taraqqiyot jarayonida tillarning qo‘shilishi, ajralib ketishi natijasida oltoy davrining oxirlarida bu tillar tabaqalanadi va ikkita katta til guruhlariga bo‘linadi, ya’ni tungus-manchjur va turk-mo‘g‘ul tillar guruhlari ajralib chiqadi. O‘z navbatida ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning o‘sishi, ajralib chiqishi, farqlanish jarayonining davom etishi asosida bu tillarning har qaysisi 1 Bela Kempf. Mongolic chilagun : Turcik tash. Germany. 2010. ilmiybaza.uz asta-sekin o‘ziga xos leksik, fonetik va grammatik xususiyatlarga ega bo‘lib boradi. Buning natijasida xun davrining oxirlarida turk-mo‘g‘ul til birligidan turk tillari va mo‘g‘ul tillari ajralib chiqadi. Turkiy tillarning eng qadimgi davrlardagi taraqqiyotining ikkinchi bosqichi xun davri hisoblanadi (eramizgacha III asrdan eramizning IV asrigacha). Bu davrda Markaziy Osiyodan Sharqiy Yevropagacha bo‘lgan katta hududda qudratli Xun imperiyasi tuziladi. Bu imperiya juda ko‘p turk-mo‘g‘ul, tungus-manchjur va boshqa qabilalarni birlashtiradi. Eramizning I asri oxirlarida o‘zaro ichki urushlar natijasida Xun davlati ikki qismga – G‘arbiy xun va Sharqiy xun davlatlariga bo‘linadi. Keyincha bular asosida g‘arb va sharqda turklar boshchiligida bir qancha qabila ittifoqlari mustahkamlanishi ko‘p jihatdan turkiy qabilalar va tillarning rivojlanishiga katta ta’sir qiladi, ular umumiy belgilarini saqlagan holda, asta-sekin o‘zlariga xos xususiyatlarni ham hosil qila boshlaydilar, natijada bu barcha turkiy tillarning ikki guruhga – sharqiy va g‘arbiy turkiy tillarga bo‘linishiga olib keladi. Bu davrdagi turkiy tillarning xususiyatini ko‘rsatuvchi tarixiy manbalar yo‘q. V.V.Bartolьd chuvash tili bo‘yicha tadqiqotlariga asoslanib, xun davridagi til chuvash tili bilan umumiylikka ega bo‘lgan, buni venger tilidagi turkiy unsurlarning chuvash unsurlari bilan o‘xshashligi ham tasdiqlaydi, degan fikrni ilgari suradi.2 Xun davrida turlicha turk, mo‘g‘ul, tungus-manchjur qabilalari tillarining o‘zaro bir-biriga ta’sir qilishi, qo‘shilishi, chatishib ketishi va qayta tashkil topishi jarayonida o‘sha vaqtda Markaziy va O‘rta Osiyoda hamda Sharqiy Yevropada yashagan qadimgi eroniy, xitoy, sanskrit va slavyan qabilalari tillarining ishtiroki ham bo‘lgan. 2 Rogar D. Woodard. The Ancient languages of Asia and the Americas. – New York. 2008 ilmiybaza.uz Xun davrida turkiy tillar ham ko‘pgina urug‘ va qabilalarning tillari sifatida mavjud edi va ularga xizmat qilar edi. Bu davrda ularning r-l tillari (qadimgi avar, bulg‘or va hozirgi chuvashlarning o‘tmishdoshi) hamda z-sh tillariga (qadimgi o‘g‘uz, qirg‘iz, qarluq va qipchoqlar) ajralishi davom etardi. Fonetik qurilish va leksikadagi -s/z va l-sh/j tarzida moslashish hodisasining qoldiqlarini hozirgi oltoy va bir qator turkiy tillarda uchratish mumkin: r-s/z, bas-bormoq va bir-bormoq; kөz va kөr (ko‘rmoq), l-sh/j; besh va belek-tirsak (chuvashcha pilek-besh), bїsh-bulg‘a-aralashtirmoq kabi. Shu bilan birga, bu davrda mayda-mayda turkiy qabilalarning tabaqalanishi va bir-biriga qo‘shilishi, birlashishi jarayoni ham davom etar edi. Qadimgi turkiy til davri. Bu davrda turkiy urug‘ va qabilalar xun (ham sharqiy xun, ham g‘arbiy xun) davlati tarkibiga kirar edi. VI asr o‘rtalarida turklar kuchayib, yirik bir qabila ittifoqiga birlashadi, qo‘shni qabilalarni yengib, 552 - yilda o‘zlarining mustaqil davlatlarini – turk xoqonligini barpo qiladi. 555 - yilga kelib, Markaziy Osiyodagi xalqlar Manjuriya va Enasoy qirg‘oqlarigacha bo‘lgan yerlarni o‘zlariga qaratib oladilar. Harbiy va siyosiy qudrati asta-sekin kuchayib borgan turk xoqonligi eftalitlar davlatini tor-mor qiladi, Amudaryo va Orolgacha bo‘lgan joylarni, VI asrning 70-yillarida esa Shimoliy Xitoydagi CHjou va TSi davlatlarini bosib oladi. Xoqonlikning chegarasi Amudaryodan Hindistongacha cho‘zilar edi. Ammo qabilalar o‘rtasidagi o‘zaro urushlar hamda Xitoyning kuchayib ketishi va bu urushlarga aralashuvi natijasida VI asrning 80-yillarida turk xoqonligi parchalanib, Sharqiy turk xoqonligi va G‘arbiy turk xoqonligiga bo‘linib ketadi. Sharqiy turk xoqonligi Markaziy Osiyoda o‘z hokimiyatini o‘rnatadi, VII asrning 2-choragida Xitoyga qaram bo‘lib qoladi. 681 - yilda hoqon qutlug‘ (Ilterin) va uning maslahatchisi Tonyuk mustaqillikni qo‘lga kiritadilar. Sharqiy turk hoqonligining keyingi kuchaygan davri 682-745 ilmiybaza.uz yillarga to‘g‘ri keladi. Hoqon Qopog‘on (691-716 yillar) davrida turklar Samarqandgacha borib yetadilar. Hoqon Bilga vafoti (734 yil)dan keyin kuchaygan o‘zaro urushlar natijasida Sharqiy turk hoqonligi parchalanib ketadi, 745-yilda esa uyg‘urlar tomonidan bosib olinadi. Markazi Yettisuv bo‘lgan G‘arbiy turk hoqonligi esa mustaqil davlat sifatida VII asrning 1-yarmida Sharqiy Turkistondan Kaspiy dengizgacha bo‘lgan yerlarda o‘z hukmronligini o‘rnatadi. Qo‘shni davlatlar bilan savdo-sotiq ishlari rivojlanadi. Samarqand, Buxoro, Choch (Toshkent), Marv, Chorjo‘y kabi katta shaharlar obod bo‘ladi. Ammo Xitoy va shimoliy qo‘shni davlatlarning hujumi, ichki o‘zaro feodal urushlar natijasida G‘arbiy turk hoqonligi tugatiladi. Turklarning bir qismi Sharqiy Turkistonda o‘zlarining ittifoqini barpo qiladi, Yettisuv va uning atroflarini esa turgeshlar qo‘lga kiritadi. Keyinroq esa bu yerlar Oltoydan ko‘chib kelgan qarluqlar qo‘liga o‘tadi. O‘g‘uzlar esa g‘arbga tomon yurish qilib, VIII asrda Sirdaryoning quyi qismi havzasida, Qoraqumgacha bo‘lgan hududda o‘z davlatlarini barpo qiladilar. Turkiy tillar taraqqiyotining uchinchi bosqichiga, ya’ni qadimgi turkiy davrdagi turkiy urug‘ va qabilalar, ularning tillariga oid juda ko‘p yozma manbalar, tarixiy yodgorliklar mavjud. Jumladan, turk hoqonligi tarkibiga kirgan turkiy urug‘lar va ularning tillari O‘rxun-Enasoy yodgorliklari orqali aniqlangan. O‘rxun-Enasoy yodgorliklarining ko‘pchiligi rus olimlari tomonidan topilgan. Bular orasida, ayniqsa, sibirlik o‘lkashunos N.M.YAdrintsev tomonidan 1889 yilda Mo‘g‘ulistonda O‘rxun daryosi bo‘ylaridan topgan yodgorliklar katta ahamiyatga ega. Xuddi shunday yodgorliklarning kattagina bir qismi Enasoy daryosining yuqori qismidan va Qirg‘izistondagi Talas ilmiybaza.uz vodiysidan, shuningdek, Baykal ko‘li atroflari, Lena daryosi sohillaridan ham topilgan.3 O‘rxun-Enasoy yodgorliklari, asosan, toshlarga o‘yib bitilgan yozuvlardan, idish, tangalar kabi buyumlarda va qog‘ozlarga yozilgan bitiklardan iborat bo‘lib, bir qancha vaqtlar olimlar uchun o‘qilishi jumboq bo‘lib qoladi. Shunga ko‘ra, u qadimgi skandinav-german tillariga oid run, runiy (runa-sirli, yashirin demakdir) yozuvi nomi bilan ham yuritiladi. Faqat XIX asrning 90-yillarida bu yozuvni dastlab daniyalik olim V.Tomsen va rus turkshunosi V.V.Radlov o‘qiydilar. Ular bu yodgorliklarning til xususiyatlari turkiy xalqlarga tegishli ekanligini aniqlab beradilar. SHundan keyin ko‘p yillar davomida bu yozuvlarni tarjima qilish, til xususiyatlarini o‘rganish va nashr etish sohasida katta ishlar qilindi. Bu bitiktoshlar VII-VIII asrlarga tegishli bo‘lib, turk xoqonligi davrida runiy yozuvda bitilgan. Ular grafik jihatdan bir-biriga ancha yaqin turadi. Sug‘diy yozuvi asosida paydo bo‘lgan qadimgi turkiy run yozuvi G‘arbiy va Sharqiy turk hoqonligida keng tarqalgan edi. Eramizning 745 yilida turk hoqonligini bosib olgan uyg‘urlar davlati, asosan, ilgari SHarqiy turk hoqonligi tarkibiga kirgan qabilalarni birlashtirar edi. G‘arbiy turklarning ajralib ketishi uyg‘urlar davlatini kuchsizlantiradi. Buning natijasida 840 yilda uyg‘ur davlati qirg‘izlar tomonidan bosib olinadi. Qirg‘izlar hukmronligi X asrgacha davom etadi. Ammo o‘zining birligini, ittifoqini yo‘qotgan ko‘pgina uyg‘ur qabilalari qirg‘izlar hujumidan keyin g‘arbga yo‘l olib, o‘z mustaqil davlatini tuzadi, bir qismi esa qarluqlar tomoniga ketadi. Turk hoqonligi tarkibiga kirgan turklarning bevosita davomchisi, vorisi bo‘lgan uyg‘urlar juda katta meros – o‘sha davr tilini aks ettiruvchi 3 History of civilizations of Central Asia, Volume III - UNESCO, 1996. ilmiybaza.uz yozma yodgorliklar qoldirganlar. Bu yodgorliklar birin-ketin yozilganligi – xronologik jihatdan ikki davrga bo‘linadi. Birinchi davrga xos obidalar eng qadimgi yodgorliklar bo‘lib, ular o‘rxun yozuvi obidalari bilan umumiylikka ega bo‘lgan bitiktoshlardan iborat. Bular ichida eng mashhuri turk xonlari Kultigin va To‘nyuquq sha’niga qo‘yilgan qabr toshlariga yozilgan yodgorliqdir. Bu toshlar O‘rxun (Mo‘guliston) va Enisey daryolari bo‘ylaridan topilganligi sababli fanda «o‘rxun-enisey yozuvlari» deb nomlanadi. SHuningdek, bu yozuv run nomi bilan ham ataladi. «Run» so‘zi skandinaviya xalqlari tilida «sirli, tilsim» ma’nolarida qo‘llangan. Sibirda surgunda bo‘lgan shved ofitseri F.T.Tabbert-Stralenberg 1730 yilda o‘rxun-enisey yozuvining bir nechalarini topib, hali tarixda noma’lum bo‘lgan va hech kimsaga tushunarli bo‘lmagan bu yozuvni yuqoridagidek nomlagan edi. Bu yozuvni dastlab V.Tomsen o‘qidi. U 1893 yil 15 dekabrda Daniya fanlar akademiyasi majlisida O‘rxun daryosi bo‘yidan topilgan yodgorliklarning sirini topganligini ma’lum qildi va bu yodgorlik turkiy xalqlar tilida yozilganligini bildirdi. 1894 yil 19 yanvarida V.Radlov «Kultegin» sharafiga qo‘yilgan yodgorlikning tarjimasini beradi. R.Melioranskiy 1899 yilda uning qayta tarjimasini beradi. O‘rxun-Enisey yodgorliklari o‘z navbatida yana , uch tarmoqqa bo‘linadi. 4 1. Yenisey yodgorliklari. Bu hozirgi Enisey va Tuva avtonom viloyatidan topilgan yodgorliklardir. 2. O‘rxun yodgorliklari. Mo‘g‘uliston territoriyasidagi O‘rxun daryolari bo‘yidan topilgan Kultegin, To‘nyuquq yodgorliklardir. 3. Talas yodgorliklari. Hozirgi Jambul viloyatidan topilgan yodgorliklardir. 4 Рустамов А.,Абдураҳмонов Ғ. Қадимги туркий тил. -Т.: 1982. ilmiybaza.uz Qadimgi turkiy tilning run yozuvida bitilgan yirik namunalari quyidagilardir: 1. Kultigin bitiklari. Bu bitiktosh Eltarish o‘g‘li Bilga Hoqonning inisi Kultigin sharafiga qo‘yilgan. 2. Bilga hoqon bitiktoshi. Bu marmar Eltarish hoqonning o‘g‘li Kultiginning og‘asi Bilga hoqon sharafiga 735 yilda qo‘yilgan. 3. To‘nyuquq bitiktoshi. Bu yozuv yodgorligi ikkinchi turk hoqonligining asoschisi Eltarish hoqon va uning xotini Elbilga xotun sharafiga, so‘ngra Qapag‘an hoqon sharafiga qo‘yilgan deb taxmin qilingan edi. J.Klosson bitikning ayrim erlariga tuzatish kiritib, yuqoridagi fikrlarning noto‘g‘riligini isbotladi va bitiktosh Qapag‘on bilan Bilga hoqonlarning sarkardasi Eltarishning sharafiga qo‘yilgan degan qarorga keldi. 5. Kulichur bitiktoshi. Bitiktoshni 1912 yilda polьshalik professor V.Kotvich Mo‘g‘ulistonning Ulan-Bator yaqinidagi Ixe-Xushotu manzilidan topgan. 6. Moyunchur bitiktoshi. Buni fin olimi G.I.Ramstedt 1909 yilda SHimoliy Mo‘g‘ulistonda Selenga daryosi va SHineusu ko‘liga yaqin erda topgan. Bitiktosh 759 yilda qo‘yilgan deb taxmin qilinadi. Qadimgi turkiy tilning taxminan V-X asrlarda vujudga kelgan. Ikkinchi davrga tegishli yodgorliklarga esa so‘g‘d yozuvi asosida shakllangan uyg‘ur yozuvida bitilgan matnlar kiradi. Ular turli mazmundagi va til xususiyati jihatidan ham har xil bo‘lgan asarlar, hujjatlardan (monaviy), buddiy va xristian yodgorliklari deb qaralsa ham, bir umumiy nom bilan uyg‘ur yozuvi yodgorliklari deb yuritiladi. Uyg‘ur yozuvida bitilgan yodgorliklarning eng muhimlari quyidagilardir: 1. Xuastuanift (monaviylarning tavbanomasi). Bu yodgorlikning uch nusxasi bor, ular Sankt-Peterburg, Berlin va Londonda saqlanadi. ilmiybaza.uz Turfondan topilgan Sankt-Peterburg nusxasi uyg‘ur yozuvida bitilgan. Turfondan va «Ming budda g‘ori» ibodatxonasidan topilgan Berlin va London nusxalari monaviy yozuvi bilan bitilgan bo‘lib, uning til xususiyatlarini aks ettiradi. Bu yodgorliklarni 1910-1911 yillarda ingliz olimi Le Kok Berlin Londonda nashr ettirgan. L.V.Dmitrieva 1963 yilda uni lotin alifbosida ruscha tarjimasi bilan nashr ettirdi. 2. Shahzodalar Qalyanamqara va Papamqara haqida qissa. Bu yodgorlikning matni 1914 yilda frantsuz olimi P.Pello tomonidan frantsuzcha tarjimasi bilan nashr ettirilgan. 3. Oltin yoruq. Asli qadimgi hind-sanskritcha «Suvarnaprabhasa» (oltin jilo). Budda diniga oid bo‘lgan sutra (muqaddas kitob)ning turkiy tarjimasi bo‘lib, qisqacha «Oltun yoruq» nomi bilan yuritiladi. U X asrda beshbaliqlik Singku Seli Tutung tomonidan turkiy tilga o‘girilgan. Bizgacha uning 10 ga yaqin nusxasi etib kelgan. 1909-1917 yillarda rus turkshunosi S.E.Malov Suchjou shahriga yaqin Vungshagudan topgan va 1913-1917 yillarda nashr ettirgan (V.V.Radlov bilan birga) nusxa boshqalarga nisbatan mukammalroq bo‘lib, Sankt-Peterburgga saqlanadi. 4. Sekiz yukmak. Turfondan topilgan bu yodgorlik matnini nemis olimlari V.Bang, A.Fon Gaben va turk olimi G.R.Rahmatiylar 1934 yilda Berlinda nashr ettirganlar. Bulardan tashqari, uyg‘ur yozuvida yozilgan bir qancha obidalar, turli afsonalardan olingan parchalarning matnlari bitilgan yodgorliklar bor. SHuningdek, VIII-X asrlarga va keyingi davrlarga oid juda ko‘p uyg‘urcha yuridik-huquqiy xujjatlar ham mavjud. Bu yodgorliklarda ham adabiy til, ham xalq so‘zlashuv tili xususiyatlari aks etgan. G‘arbiy turk hoqonligi davrida (VI-VIII asrlar) turkiy qabilalar o‘troqlasha boshlaydi. O‘troqlashgan turklar shaharda hunarmandchilik, savdo-sotiq bilan shug‘ullanadi, cho‘l va qishloq joylarda esa dehqonchilik qiladi. Buning natijasida turkiy qabilalarning etnik jihatdan ilmiybaza.uz o‘zaro yaqinlashuvi va fors tillarida so‘zlashuvchi xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalari kuchayadi. VIII asrda G‘arb va Janubda – Movarounnahr hududi (Samarqand, Buxoro, CHoch, Farg‘ona, Xorazm)da yashagan aholi va sug‘diy-eroniy xalqlar arablar tomonidan bosib olinadi, Abbosiylar xalifaligiga qaram bo‘lib qoladi. Bu erdagi xalqlar esa islom dinini qabul qiladi. Bu tarixiy hodisa Movarounnahrda yashagan xalqlarning, shu jumladan, turkiy xalqlarning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga, fan va adabiyotning rivojiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, IX asrning 2- yarmidan, Somoniylar davridan boshlab turkiy xalqlarning ijtimoiy- siyosiy hayotida jiddiy siljishlar sodir bo‘ldi. Jumladan, urug‘- qabilachilik munosabatlari kuchsizlanadi, feodal munosabatlar rivojlanib boradi.5 Shu asnoda turk hoqonligi davrida turkiy qabilalar to‘liq tabaqalanadi. Markazlashish, o‘zaro birlashish jarayonida qo‘shilish va ajralib ketish asosida rivojlangan turkiy tillar uyg‘urlar hukmronligi davrida umumturkiy adabiy til sifatida shakllanadi. Bu adabiy tilning tashkil topishida qarluq-chigil tillari, shuningdek uyg‘ur tili asos sifatida qatnashadi, uning taraqqiyotiga ma’lum darajada ta’sir qiladi. X-XII asrlarda Qoraxoniylar hukmronligi davrida qo‘llangan, ma’lum darajada me’yorga solingan turkiy adabiy til qisman o‘g‘uz-qipchoq tillari xususiyatlarini ham o‘z ichiga olar edi. Eski o‘zbek adabiy tilining xalq tili sifatida shakllanish davri ham mana shu vaqtlarga to‘g‘ri keladi. Savol va topshiriqlar: 1. O‘rxun –Enasoy yozuvi nima uchun run yozuvi deb atalgan? 2. Uyg‘ur yozuvida bitilgan yodnomalarni sanang. 3. O‘rxun-Enisoy yozuvi qaysi olimlar tomonidan o‘qilgan? 5Michael Witzel, Limguistic evidence for cultural exchange in prehistoric Western Central Asia,/Sino – Platonic Papers, N 129. 1-70. ilmiybaza.uz 4. «O‘zbekiston tarixi» darsligidan qadimgi turkiy til tarixini o‘qib chiqing. 5. To‘nyuquq bitiktoshi haqida ma’lumot bering. 6. Kultegin yodgorligi haqida gapirib bering. Ma’lumki, grafika tilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, unda ma’lum bir tilning yozuv sistemasi o‘rganiladi. Qadimgi turkiy tilda yozuv sistemasini o‘rxun yozuvi tashkil etadi. SHu bilan birga, uyg‘ur yozuvi ham amalda bo‘lgan. O‘rxun yozuvi. O‘rxun yozuvi turkshunoslikka va yozuv tarixiga oid asarlarda «O‘rxun-Enisey yozuvi», «Yenisey-O‘rxun yozuvi», «Sibir yozuvi», ko‘proq «turkiy run(a) yozuvi» deb yuritiladi. Bunga O‘rxun harflarining qadimgi german xalqlariga mansub Rin(e) deb ataluvchi yozuvga tashqi jihatdan bir oz o‘xshashligi sabab bo‘lgan. Bu yozuvning Sharqda «Dulbarchin» nomi bilan yuritilgani haqida mashhur filolog ibn Arabshoh (1389-1450) o‘zining «Ajoyib-ul-maqdur fi navoyibi Taymur» (Temur falokatlarida qismatning qiziqliklari) nomli asarida ma’lumot beradi. «Xitoyda ularning (turklarning - A.R.) «dulbarjin» deb ataladigan yozuvi bor. Ko‘rdim, harf qirq bitta. Ko‘pligining sababi shundaki, ular [tovushlarning] qalin va ingichkalarini, shuningdek, ayirgichlarni harf hisoblaydilar, natijada qo‘shimchalar va qo‘shimcha harflar paydo bo‘ladi» (Qohira xalq kutubxonasidagi 3543-qo‘lyozma, var.286a). Ammo ibn Arabshoh kitobida alifboni keltirmagan. Hamma yozuvlarda bo‘lganidek, dulbarchin (O‘rxun-enisey) yozuvi ham zamoni va makoni bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim shakliy farqlar tufayli o‘rxun, turfon va yenisey variantlariga ega. Bularning eng qadimiysi o‘rxun variantidir. ilmiybaza.uz O‘rxun yozuvida unli tovushlarni bildiradigan to‘rtta, enisey bitiklarida esa beshta harf bor. 1. A harfi. Bu harf ikki uchi ilgakli tayoqchadan iborat. Ilgakning biri o‘ngga, biri chapga qaragan. Qaysi birining o‘ngga qaragan bo‘lishining ahamiyati yo‘q. SHuning uchun bu harf ikki ko‘rinishga ega. Biroq ustki ilgak o‘ngga, pastki ilgak chapga qaragan bo‘lib, ___bu O‘rxun yodnomalariga xos. Ikkinchisida aksincha - ustki ilgak chapga va pastki ilgak o‘ngga qaragan:__ Enisey bitiklarida har ikkala ko‘rinishi ham bor. Bu harf til oldi ә va til orqa a tovushini bildiradi. A yoki ә ekanligini undosh tovushlarni ifodalovchi harflardan bilish mumkin. A harflari so‘z boshida t tovushini, ikkinchisi a tovushini bildiruvchi harf bo‘ladi. Boshqa yozuvdagi yodnomalarni ilmiy ravishda o‘qishni ta’minlash maqsadida transliteratsiya va transkriptsiyadan foydalaniladi. Transliteratsiya (harf ag‘darish)da bitikdagi harflar, transkriptsiyada esa tovush yoki fonemalar maxsus belgilar bilan aniq beriladi. Demak, transliteratsiya yozuvni aniq aks ettirsa, transkriptsiya talaffuzni aniq aks ettiradi. A harfining transliteratsiyasi uchun ‘ belgisi qabul qilinadi. 2. I harfi. Bu harf bir ilgakli tayoqchadan iborat bo‘lib, ilgak yuqoriga va o‘ng tomonga qaragan:__. Agar ilgak chapga qaragan bo‘lib yuqorida bo‘lsa, p ni bildiruvchi harf, pastda bo‘lsa__, qalin l tovushini anglatuvchi harf bo‘ladi. I harfi til oldi i va til orqa ї tovushini bildiradi va a harfidan farq qilib, so‘z boshida ham ishlatiladi. Bu harf transliteratsiyada ь belgisi bilan ifodalanadi. Lablanmagan unlilar uchun qo‘llanadigan bu ikki harf tovushlarning qatordagi farqini aks ettirmaydi, faqat tor-kengligini ko‘rsatadi. Ikki ilgakli a harfi keng unlilarni va bir ilgakli i harfi tor unlilarini anglatadi. ilmiybaza.uz 3. O‘qu harfi. Bu harf uchi o‘ngga qaragan burchak shakliga___ ega. O‘qu harfi lablangan til orqa o va u unlilarini bildiradi. Bu harf transliteratsiyada v belgisi bilan ifodalanadi. 4. O‘ku harfi. Bu harf bir butun va ikki yarim tayoqchadan tuzilib, yarim tayoqchalar burchak hosil qilgan holda butun tayoqchaning o‘ng tomoniga, yarmidan yuqorisiga quyidagi ilgaklarda birlashtiriladi:____ O‘qu harfi lablangan til oldi ә va ү unlilarini bildiradi. Bu transliteratsiyada belgisi bilan ifodalanadi. 5. E harfi. Bu harf O‘rxun yodgorliklarida yo‘q. Buning shakli ayqashgan yoki yondoshgan ikki yoy yoki burchakdan iborat:___ Bu harf e tovushini biddiradi. Quyidagi harflar lab undoshlarini bildiradi: 1. Pi harfi. Bu harf i harfidan ilgagining chap tomonga qaraganligi bilan farqlanadi___va p fonemasini anglatadi. Pi harfi transkriptsiyada ham transpliteratsiyada ham, p harfi bilan ifodalanadi. Harf faqat muayyan bir fonemani bildirganda transkriptsiya bilan transliteratsiya belgisi bir xil bo‘ladi. P tovushining oldiga lablangan unli qo‘shib talaffuz qilinadigan harf ham bor. Bu O‘p harfi bo‘lib, shakllariga ega. Bu transliteratsiyada p harfi bilan beriladi___. 2. Ab harfi. Bu harfning asosiy ko‘rinishi____ shaklida bo‘lib, enisey yodnomalarida tik va yopiq shakllariga ega. Ab harfi b fonemasining qalin variantini bildiradi. Undoshlarning qalin variantini bildiruvchi harflarga esa ikki raqami qo‘yib ifodalanadi. 3. ab harfi. Bu ќarf b fonemasining ingichka variantidir. YOzuvda _____ shakllarga ega. CHap tomondagi birinchi shakl enisey yodnomalarida ә unlisini, O‘rxun yodnomalarida esa faqat mazkur undoshni ifodalaydi. Enisey yodnomalarida eb harfining yana ____ ko‘rinishlari bor. Eb harfi transliteratsiyada _ bilan beriladi. ilmiybaza.uz 4. Mi harfi. Bu harf m fonemasini anglatadi va ________shakllarga ega. Transkriptsiyada ham, translitertsiyada ham m harfi bilan ifodalanadi. O‘rxun yodnomalarida quyidagi harflar til oldi-tish undoshlarini bildiradi: 1. At harfi. Bu harf t fonemasining qalin variantini bildiradi. YOzuvda __________ shakllarga ega. At harfi transliteratsiyada t harfi bilan ko‘rsatiladi. 2. Әt harfi. Bu harf t fonemasining ingichka variantini anglatadi va ____ shakllarga ega. Agar bu harfni yon tomonga aylantirilsa aq harfi, yuqorisi pastga akdarilsa o‘qu harfi hosil bo‘ladi. Әt harfi t fonemasining ingichka variantini bildiradi. Transliteratsiyada t harfi bilan ko‘rsatiladi. 3. Ad harfi. Bu harf d fonemasining- qalin variantini bildiradi va _____shakliga ega. Enisey yodnomalarida shakliga ham ega. Transliteratsiyada d bilan beriladi. 4. Әd harfi. Bu harf d fonemasining ingichka variantini anglatadi va X shakliga ega. Enisey yodnomalarda shakli ham bor. Transliteratsiyada d bilan ko‘rsatiladi. 5. As harfi. Bu harf s fonemasining qalin variantini, ba’zan sh ni bildiradi va _____ shakllarga ega. Transliteratsiyada s bilan beriladi. 6. Әs harfi. Bu harf asosan s fonemasining ingichka variantini anglatadi va shakli tik tayoqchadan (|) iborat, Es harfi transliteratsiyada s bilan beriladi. 7. Zi harfi, Bu harf z fonemasini bildiradi va ______shakllarga ega. Transkriptsiyada ham, transliteratsiyada ham z bilan beriladi. 8. An harfi. Bu harf n fonemasining qalin variantini anglatadi va )] shakliga ega. Enisey yodnomalarida o‘ ngga ochilgan ko‘rinishi ham bor. Transliteratsiyada n bilan ko‘ rsatiladi. ilmiybaza.uz 9. Әn harfi. Bu harf n fonemasining ingichka variantini bildiradi va________shakllarga ega. Transliteratsiyada n harfi bilan ifodalanadi. 10. Ar harfi. Bu harf r fonemasining qalin variantini ifodlaydi va_____shakllarga ega. Ar harfi yon tomonga ag‘darilsa O‘qu harfi, ost-ust holatda aq arfi hosil bo‘ladi. Ar harfi, transliteratsiyada r bilan yoziladi. 11. Әr ќarfi. Bu ќarf r fonemasining ingichka variantidir. YOzuvda __ shaklga ega. 12. Al ќarfi. Bu ќarf l fonemasining šalin varianti bo‘lib, ___ shakliga ega. 13. Әl ќarfi. Bu l fonemasining ingichka varianti bœlib, ___ shaklga ega. O‘rxun yozuvida til oldi-tanglay undoshlarini bildiruvchi quyidagi harflar bor. 1. CHi harfi. CH fonemasini ifodalaydi. YOzuvda _____ shaklga ega. 2. Ich harfi. Bu harf yozuvda ___ shaklga ega bo‘lib, ich deb o‘qiladi. 3. SHi ќarfi. YOzuvda ___ shaklga ega bo‘lib, sh deb o‘qiladi. Quyidagi til o‘rta va til orqa undoshlari bo‘lgan: 1. Ay harfi. Y fonemasining qalin varianti bo‘lib, yozuvda ___ shaklga ega. 2. әy harfi. Y fonemasining ingichka varianti bo‘lib, yozuvda ___ shaklga ega. 3. Aq harfi. Q fonemasini ifodalaydi. YOzuvda __ shaklga ega. 4. O‘q harfi. Bu harf aq, uq ba’zan q, qo, qu deb o‘qiladi. YOzuvda ___ shaklga ega. 5. Iq ќarfi. Bu harf –їš, q deb o‘qiladi va yozuvda ____ shaklga ega. 6. әk harfi. Bu harf k, š(k) tovushini ifodalaydi yozuvda ___ shakliga ilmiybaza.uz ega. 7. O‘q harfi. өk, үk va ba’zan k, kө, kү deb o‘qiladi. ____ shakliga ega. 8. Aђ harfi. Bu harf g‘(g)tovushini ifodalaydi. YOzuvda ____ shaklga ega. 9. әg harfi. Bu harf g undoshini, ya’ni g‘(g) fonemasinng o‘rta variantini ifodalaydi. O‘rxun yozuvida nazar va birdan ortiq undoshlarni bildiruvchi quyidagi harflar bor: 1. Inyi harfi. Nazal y yoki ny fonemasini ifodalaydi. YOzuvda ___ shakliga ega. 2. ingi harfi. Bu harf ___ shaklga ega, tanskriptsiyada ң ni ifodalaydi. 3. Inti harfi. Bu harf yozuvda _____ shakllariga ega. T yo id yoxud nt, nd fonemalarini ifodalaydi. 4. Inchi harfi. Lt, ld deb o‘qiladi. YOzuvda __ shaklga ega. 5. Art harfi. Bu harf ___shakliga ega. Rt fonemasini ifodalaydi. Savollarga javob bering. 1. Qadimgi turkiy tildagi unlilarni sanang. 2. Unlilarni tasnif qiling. 3. Qadimgi turkiy tildagi unllarning hozirgi o‘zbek tilidagi unlilardan qanday farqli tomonlari bor? 4. Singarmonizm nima? FOYDANILGAN ADABIYOTLAR: 1.Abdurahmonov G‘. Rustamov A. Qadimgi turkiy til.-Toshkent, «O‘qituvchi» 1982. 2.Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til.-Toshkent, 1989. 3. Azimov I., Rahmatov M. Qadimgi turkiy til. –TDPU, 2005 ilmiybaza.uz TAYANCH TUSHUNCHALAR: turkiy tillar, o‘zbek tili, qadimgi turkiy til, til va nutq, nutq tovushlari, harf, yozuv, fonetik hodisalar, singarmonizm. ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Mahmudov Q. XIII – XIV turkiy yozma obidalar tilining fonetik sistemasi. – T: Fan, 1990. 2. Ne’matov H.F. O‘zbek tilining tarixiy fonetikasi.–Toshkent, 1992. ilmiybaza.uz 2-MAVZU: QADIMGI TURKIY TIL FONETIKASI: UNLI VA UNDOSHLAR TIZIMI TA’LIM BERISH TEXNOLOGIYASI Mashg‘ulot vaqti- 2 soat Talabalar soni: 50 –70 gacha Mashg‘ulot shakli Ma’ruza Ma’ruza rejasi 1.Qadimgi turkiy tilning fonetik qurilishi haqida. 2.Mavzuning o‘zbek tili fanlari bilan bog‘liqligi. Z.Unli va undosh tovushlar: 4. Undosh tovushlar. 5. Unli tovushlar 6. Kontrast tovushlar. 7. Singarmonizm. 8. Fonetik hodisalar. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Qadimgi turkiy va eski turkiy tilining fonetik xususiyatlariga umumiy tavsif berish, qadimgi, shu jumladan eski turkiy tildagi unlilar tizimi, unlilarning miqdori va sifat xarakteristikasi, ularning hozirgi o‘zbek va turkiy tillarida taraqqiy qilish xususiyatlari, qadimgi turkiy tildagi fonetik qonuniyatlar: unli va undoshlar cho‘ziqligi, singarmonizm, uning palatal-velyar va labial garmoniya turlari, ularning hozirgi o‘zbek va boshqa turkiy tillardagi taraqqiyot darajasi haqida ma’lumot berish. Pedagogik vazifalar:  Qadimgi turkiy tildagi tovushlar tizimi haqida nazariy bilim berish;  Qadimgi turkiy tildagi fonetik hodisalarning mazmun mohiyatini ochib berish; O‘quv faoliyati natijalari (talaba):  O‘zbek tilining bu tarixiy davridagi fonetik xususiyati xususida mustaqil fikr yuritish imkoniga ega bo‘ladi;  Tovush va yozuv haqida nazariy qarashlar haqida bilimga ega bo‘ladi. ilmiybaza.uz  Harf va yozuv haqidagi bilimlarni berish;  Qadimgi turkiy tildagi tovushlar tizimi haqida nazariy bilim berish.  Kadimgi turkiy tilda fonetik hodisalar haqida ma’lumot berish.  Tovushlar tizimini hozirgi o‘zbek tilidagi holati bilan taqqoslash imkoniyati hosil bo‘ladi.  Talabalarda turkiy tillarga xos fonetik hodisalar haqida yaxlit tushuncha shakllanadi. Ta’lim berish usullari Ko‘rgazmali, ma’lumotli, jamoada ishlash. Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, juftlikda ishlash. Ta’lim berish vositalari O‘quv qo‘llanma, tarqatma materiallar, proektor, doska. Ta’lim berish sharoiti Hamkorlikda ishlash va taqdimotlarni amalga oshirish imkoniga ega bo‘lgan auditoriya. Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob MA’RUZA MASHG‘ULOTNING TEXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar ilmiybaza.uz Tayyorgarlik bosqichi 1. Mavzu bo‘yicha o‘quv mazmunini tayyorlash. 2. Kirish ma’ruzasi uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash. 3. Talabalar o‘quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab chiqish. 4. O‘quv fanini o‘rganishda foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxatini tuzib chiqish. 1. Mavzuga kirish (15 daqiqa) 1.1 O‘quv fanining nomini aytadi. Mavzular va adabiyotlar ro‘yxatini berib, ularga qisqacha ta’rif beradi. (1 ilova). 1.2. Birinchi mashg‘ulot mavzusi, uninng maqsadi va o‘quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. 1.3. Talabalar o‘quv faoliyatini baholash mezoni bilan tanishtiriladi (2 ilova). 1.4. Talabalar bilimlarini faollashtirish maqsadida savollar beradi. Tinglaydilar Tinglaydilar Tinglaydilar Talabalar savollarga javob beradilar. 2. Asosiy bosqich (55 daqiqa) 2.1. Power Point dasturi yordamida slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy jihatlarini tushuntirib beradi. 2.2. Qadimgi turkiy tilning fonetik qurilishi. 2.3. Mavzuning o‘zbek tili fanlari bilan bog‘liqligi. 2.4. Unli va undosh tovushlar: 2.5.. Undosh tovushlar. 2.6. Unli tovushlar 2.7. Singarmonizm. Tinglaydilar, yozadilar. Tinglaydilar, yozadilar. Talabalar savollarga javob beradilar. ilmiybaza.uz 2.8. Fonetik hodisalar.. Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash maqsadida quyidagi savollarni beradi: 2.6. Qadimgi turkiy tili fani nimalarni o‘rganadi? 2.7. Turkiy tillar va o‘zbek tili, ularning tarixiy ildizi degan birikmalarni qanday izohlaysiz? 2.8.Adabiy til nima? Turkiy adabiy til deganda nimani tushunasiz? 2.9.Qadimgi turkiy adabiy til qaysi davrlarni o‘z ichiga oladi? Qadimgi turkiy adabiy tilning tovush tizimiga xos xususiyatlarni aytib bering. Fonetik hojdisalardagi forq nimada? 3. Yakuniy bosqich (10 daqiqa) 3.1. Mavzu bo‘yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi, yakunlovchi xulosa qiladi. 3.2 Mustaqil ishlash uchun vazifa topshiriladi: 1. Qadimgi turkiy til fonetik qurilishi (4 soat) 2. Qadimgi turkiy tilda (bitiktoshlardagi)yozuv va fonetik qurilish (4 soat) Savollar beradilar Vazifani yozib oladilar. Fonetika Ma’ruza matni Ma’lumki, fonetika ma’lum bir til unli va undosh tovushlarining turli davrlardagi taraqqiyoti, har bir taraqqiyot davri uchun xos bo‘lgan fonetik sistema, ayrim unli va undosh tovushlarning shakllanishi va tarixiy taraqqiyoti, asosiy fonetik qonuniyatlar kabi masalalarni o‘rganadi. ilmiybaza.uz Qadimgi turkiy til fonetikasi, undagi unli va undosh tovushlar haqida aniq va qat’iy bir fikr aytish mushkul, chunki ularning bevosita talaffuz me’yorlarini kuzatishdan, tadqiq qilishdan mahrummiz. Bu haqda yodnomalar tilini o‘rganish orqali xulosalar chiqarish mumkin. U n l i l a r Qadimgi turkiy tilda sakkizta unli fonema bo‘lib, ular bir-biridan qatori, tor-kengligi, lablanish-lablanmasligiga ko‘ra farq qiladi. Bulardan - a, ї, o, u orqa qator va ә, i, ө, ү old qator unlilaridir. Keng unlilar - a, ә, o, ө; tor unlilar - i, ї, u, ү. Lablanmagan unlilar – a, ә, o, ө; lablangan unlilar – o, ө, u, ү. Qadimgi turkiy tilning unli fonemalari munosabatidagi bunday mikdoriy tenglik ularning sistemasini kub shaklida ifodalashga imkon beradi. ә Kubning yuqori qismida tor unlilar, quyi qismida keng unlilar, old qismida old qator unlilari, orqasida orqa qator unlilari, o‘ng tomonida lablangan va chap tomonida lablanmagan unlilar berildi. Demak, a - lablanmagan, keng va orqa qator; ә - lablanmagan, keng lekin old qator unlidir. Bu unlining talaffuzi qozoq va qirg‘iz hamda ko‘pgina turkiy tillarda, o‘zbek tilining singarmonizmli lahja va shevalarida saqlangan. Tatar va boshqa tillarida bu unli yanada orqaga siljishi va kengayishi natijasida õ (hozirgi o‘zbek tilidagi til orqa, lablangan o unlisi)ga aylangan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ba’zi o‘rinlarda oldingi tomon õ ga yaqinlashgan, ayrim hollarda orqaga tomon kengayib ә ga aylangan. Qadimgi turkiy tillardagi ә unlisi esa hozir ilmiybaza.uz torayib, ko‘pgina turkiy tillarda, jumladan o‘zbek tilida birinchi bo‘g‘inda e ga aylangan. Misollar: at (ot) ab (ov) ar (alda) ash (osh) san (son) әt (et, go‘sht) әb (uy) әr (er) әsh (esh) sәn (sen) adag‘ (oyoq) qag‘an (xoqon) anda (unda) ara (ora) qara (qora) Ї unlisi lablanmagan, tor va orqa qator; i lablanmagan, tor, old qator unli. Bu ikki unli fonema hozirgi o‘zbek adabiy tilida va singarmonizmsiz lahja va shevalarda ї ning oldinga siljishi natijasida konvergentsiyaga uchragan, ya’ni bir fonema (i)ga aylangan. Ammo o‘zbek tilining singarmonizmli lahja va shevalarida hamda boshqa turkiy tillarda o‘z holicha saqlangan. Qadimgi turkiy tilda ham orqa qator ї bilan old qator i ikki mustaqil fonemadir. yig (yaxshi) yїg (yig‘) tik- (tik-) tїq (tiq-) yal (yol) yїl (yil) O unlisi lablangan, keng va orqa qator; ө ham lablangan, keng, lekin old qator unlidir. Qadimgi turkiy tilda orqa qator o bilan alohida ikki fonemadir. ol (u) өl (o‘l) ot (olov) өt (o‘t-) oz (o‘z) өz (o‘z, jon) U unlisi lablangan, tor va orqa qator; ү ham lablangan, tor, lekin old qator unlidir. Bu unlilarning ham hozirgi holati ө va o unlilariniki singaridir. Qadimgi turkiy tilda ham u va ү alohida fonemadir. tu- (to‘s-) tү (tuk) ur- (ur.-) үr- (pufla) ilmiybaza.uz uch (tugash joyi) үch (3) Hozirgi õ unlisini qadimgi turkiy tilda a unlisi ifodalaydi. Masalan hozirgi bõsh, so‘zi bash, qõr so‘zi qar tarzida talaffuz etiladi. Undoshlar Qadimgi turkiy tilda quyidagi undoshlar amalda bo‘lgan: b, p, d, t, q, k, ğ, g, z, s, č, š, y, l, m, n, ń, η, r6 1. Sonorlar: l, m, n, ң, r 2. Jarangli: b, g, d, z, g‘, y 3. Jarangsizlar: p, t, s, sh, k, q, ch Avval ta’kidlaganimizdek, o‘rxun alifbosidagi ayrim harflar tovushlar birikmasini ifodalaydi. Bu birikmalar jarangli va jarangsiz tovushlar birikmasidan iborat: bunday xususiyat uyg‘ur va arab alifbosida uchramaydi. Qadimgi turkiy tilda b, m, p lab undoshlari mavjud. Sirg‘aluvchi lab undoshi f yo‘q. O‘rxun yozuvida v uchun maxsus harf yo‘q. Uning o‘rnida b ni bildiruvchi harf ishlatiladi. Uyg‘ur yozuvida esa v uchun maxsus harf bor. b undoshi lab-lab, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh bo‘lib, so‘z boshida ham, o‘rtasida ham, oxirida ham uchraydi: bu, yabg‘u (amir), sab (nutq). M undoshi b dan uning talaffuzida burun bo‘shlig‘ining - ishtiroki borligi va shovqinsizligi bilan farqlanadi. Demak, m lab-lab, nazal, portlovchi, sonor (shovqinsiz) undoshdir. P undoshi b dan jarangsizligi bilan farq qiladi. Bu undosh hamma pozitsiyalarda uchraydi: Purum (Rum), Apa tarqan (unvon), tep (deb). 6 L.Johanson. From the intimate life of Turkic sonorant consonants/Turkic languages – 17. 6 Seite(n) (176 - 181) ilmiybaza.uz V undoshi, yuqorida aytilganidek, faqat uyg‘ur yodnomalarda bor. V faqat so‘z o‘rtasi va oxirida o‘rxun yodnomalaridagi b o‘rnida uchraydi: sav (nutq), sәvinch (sevinch). S til oldi-tish, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, qalin (velyar) va ingichka (palatal) variantlariga ega. Z undoshi s dan faqat jarangliligi bilan farq qiladi. T undoshi s dan faqat portlovchililigi bilan farq qiladi. D undoshi z dan faqat portlovchililigi bilan farq qilib, so‘z o‘rtasi va oxirida uchraydi. Bodun (xalq), od (zamon). N undoshi d dan sonorligi bilan va nazalligi bilan farqlanadi. Demak, bu tovush til oldi, portlovchi, sonor, nazal undosh bo‘lib, so‘z boshida kamroq va boshqa pozitsiyalarda ko‘proq uchraydi. Neңg (narsa), ana (ona), ben (men). L undoshi n dan yon tovushligi va burnaki emasligi bilan farq qiladi. (yon yoki laterial undosh deb o‘pkadan chiqqan havoning tilning bir yoki ikki yonidan o‘tishi natijasida hosil bo‘lgan tovushga aytiladi.) R undoshi l dan yonsizligi va qaltiroqligi bilan farq qiladi. (Qaltiroq yoki vibrant undosh deb til uchining titrashi natijasida vujudga kelgan tovushga aytiladi). Qadimgi turkiy tilda til oldi –tanglay, jarangsiz undoshlardan ch bilan sh bor. J bilan җ esa yo‘q. ch portlovchi, sh - sirg‘aluvchi undosh: chab (shuhrat), shad (unvon). Y til o‘rta va til orqa variantlarga ega bo‘lgan sirg‘aluvchi sonor fonemadir. Yablaq (yomon), ay (oy). K (q) til o‘rta (k) va chuqur til orqa (q) variantlariga ega bo‘lgan portlovchi, jarangsiz, undosh fonemadir. G (g‘) fonemasi k (q) dan jarangliligi bilan farq qiladi. ilmiybaza.uz Qadimgi turkiy tilda g‘ (g) so‘z o‘rtasida va oxirida uchraydi: qag‘an (xoqon), ogut (o‘git). Q tovushi g‘ (g) dan nazalligi va sonorligi (shovqinsizligi) bilan farq qiladi. Bu fonema ham til o‘rta va chuqur til orqa variantlariga ega bo‘lib, so‘z o‘rtasida va oxirida uchraydi: yaңї (yangi), aң (ong). Qadimgi turkiy tilda bo‘g‘iz undoshi h va til orqa x undoshi yo‘q. Singarmonizm Qadimgi turkiy tilda singarmonizm qonuni amaldagi qonuniyat bo‘lgan. Bu davrda birinchi bo‘g‘inning qattiq va yumshoqligiga ko‘ra so‘z yoki butun bir jumla qattiq va yumshoq talaffuz qilingan. Singarmonizm deb so‘zdagi tovushlarning bir-biriga hamda o‘zakka qo‘shimchalarning talaffuz jihatdan uyg‘unlashishiga aytiladi. Masalan: kөrur, kөzum kөrmәztәg, bilir biligim bilmәz tәg boltї. Qadimgi turkiy tilda singarmonizmning ikki qonuni mavjudligi aniq: 1) tanglay uyg‘unligi yoki palatal attraktsiya; 2) lab uygunligi yoki labial attraktsiya. Tanglay uyg‘unligi — so‘zdagi tovushlarning bir-biriga va qo‘shimchalarning o‘zakka qatorda va qalin-ingichkalikda moslashuvidir: Yashїmqa (yoshimda) әlig (elni, davlatni) ilgәrү (oldinga) og‘uzg‘aru (o‘g‘uzga) bәrtimiz (bordik) bilig (bilim) Lab uyg‘unligi - birinchi bo‘g‘indagi unliga keyingi bo‘g‘indagi unlining yoki o‘zakdagi unliga qo‘shimchadagi unlining lablanish jihatdan moslashuvidir. ishig (ishni) kүchүg (kuchni) inim (ukam) kөzүm (ko‘zim) әlimiz (davlatimiz) sүmүz (lashkarimiz) Demak, singarmonizm qonunida so‘zning birinchi bo‘g‘inidagi unli fonema qanday bo‘lsa, qolgan bo‘g‘inida ham shu unli fonemaga ilmiybaza.uz moslashadi, ya’ni so‘zning birinchi bo‘g‘inida til orqa unlisi bo‘lsa, uning hamma bo‘g‘inlarida ham til orqa unlisi bo‘ladi. So‘zning birinchi bo‘g‘inida til oldi unlisi bo‘lsa, qolganlarida ham til oldi unlisi bo‘ladi. Qadimgi turkiy tilda singarmonizm qonuniyatining ba’zan tanglay yoki lab garmoniyasi buzilganligi ham kuzatiladi, biroq uning qattiq- yumshoqligi har doim saqlanib qoladi. Masalan: …budunlїg‘ yoңshurtuqin үchүn Tүrk budun әllәdүk (T). Yopiq bo‘g‘inli so‘zlarda lablangan unlilarning ishlatilishi doimiy hodisa sifatida saqlanib qoldi. Lab garmoniyasi ko‘proq fe’lning shaxs- son formalarida uchraydi. Shuningdek, egalik, so‘roq yuklamasi, ravishdosh, sifatdosh, fe’l zamonlari qo‘shimchalarida ham ko‘rinadi. Masalan: әzum, өzuң, ichikdim, olur va h. Mahmud Qoshg‘ariy lablangan va lablanmagan unlilarning o‘rni haqida fikr yuritib, bunga o‘tgan zamon fe’lining birinchi shaxs birligini misol qilib ko‘rsatadi. Uning ma’lumotiga ko‘ra, fe’lning bu formasi turklarda bardїm, o‘g‘uzlarda esa bardum shakliga ega. Bundan ko‘rinadiki, o‘sha davrdayoq dialektlarda singarmonizm qonunining buzilishi boshlangan. Singarmonizm hodisasi hozirgi bir guruh turkiy tillarda to‘la aks etgan bo‘lsa-da, hozirgi bir guruh turkiy tillarda kuchsizroq xususiyatga ega. Turkiy tillarda singarmonizm qonuni mavjudligini birinchi bo‘lib XI asrdayoq M.Qoshg‘ariy tasdiqlagan. U turkiy so‘zlarning o‘zak xarakteriga qarab qattiq o‘zakli so‘zlarga qattiq affikslar, yumshoq o‘zakli so‘zlarga yumshoq affikslar qo‘shilishini aytib o‘tgan. ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Abdurahmonov G‘. Qadimgi turkiy til. –Toshkent, 1992. 2. Rahmonov N. , Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi. –Toshkent, 2009. ilmiybaza.uz 3. Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh., Qozoqboyev M. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. –Toshkent, 2008. 4. Ashirboyev S., Azimov I. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. Toshkent, 2002.