Ilmiybaza.uz
QADIMGI YUNONISTON SIVILIZATSIYASI
Reja:
1. Yunon sivilizatsiyasining taraqqiyot bosqichlari.
2. Qadimgi yunon madaniyati
Ilmiybaza.uz
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar:
Krit-miken madaniyati, axeylar, doriylar, Buyuk yunon mustamlakachiligi, klassik
davr, ellinizm, polis, Afina, Sparta, miflar, falsafa, etrusklar,
1. Yevropada ilk bor yuzaga kelgan Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch bosqichga
bo’linadi: birinchisi - bu m.a. II ming yillikda Krit va Mikenada ilk sinfiy jamiyatlar
va davlat birlashmalarining paydo bo’lishi va halokati.
Ikkinchi bosqich - bu Krit-Miken sivilizatsiyasining halokatidan keyin antik
Yunonistonning m.a. XI asrdan m.a. IV asrning so’ngi choragigacha bo’lgan
taraqqiyot davrini o’z ichiga oladi. Qadimgi Yunon jamiyati taraqqiyotining eng
yuqori cho’qqisi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy davlat tuzilmasi bo’lgan yunon
polislarining tug’ilishi, yuksalishi va tushkunligi bosqichi bo’ldi. Bu bosqich o’z
ichiga uch davrni oladi:
1. M.a. XI-IX asrlar - Gomer yoki polis arafasi (“Qorong’i asrlar”). Bu
bosqichda Bolqon Yunonistoni hududida urug’-qabila munosabatlari hukmron
bo’ladi.
2. Arxaika davri (m.a. VIII-VI asrlar) - polis-davlatlarning shakllanishi,
buyuk Yunon kolonizatsiyasi va ilk yunon tiraniyalari davri.
3. Klassik Yunoniston (m.a. V-IV asrlar.) - qadimgi yunon polislari, ularning
iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gullab-yashnagan davri.
M.a. IV asrning so’ngi choragida yunon-makedonlar tomonidan Ahamoniylar
Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi so’nggi bosqichi
boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni o’z ichiga olib (m.a. IV asrning so’ngi
choragi – m.a. 30-yillar), sharq va g’arb madaniyati unsurlarini o’z ichiga olgan ellin
davlatlarining tashkil topishi, ellin madaniyatining rivojlanishi davridir. M.a. 30-
yilda so’ngi ellin davlatlaridan biri Ptolomeylar Misri mustaqilligini yo’qotib Rimga
tobe bo’ladi. Shu bilan antik Yunoniston sivilizatsiyasi tarixi tugallanadi.
Endi har bir bosqichning o’ziga xos xususiyatlariga qisqacha to’xtalib
o’tamiz. Kritda yuzaga kelgan bronza davri sivilizatsiyasi Minoy nomi bilan ataladi.
M.a. III va II ming yilliklar chegaralarida Kritda dastlabki, markaz-saroylari Knoss,
Ilmiybaza.uz
Fest, Malliya, Kato-Zakroda bo’lgan davlatlar yuzaga keladi. “Saroy sivilizatsiyasi”
davri taxminan m.a. 2000 yildan 1400 yilgacha davom etgan. Uning nihoyasiga
etishi, ayrim olimlarning taxminiga ko’ra, ulkan tabiat ofatlari bilan bog’liq. Ko’p
o’tmasdan vayron bo’lgan saroylar o’rnida yangilari, yanada hashamatli va
muhtasham saroylar paydo bo’ladi. “Yangi saroylar” davriga oid Knossdagi saroy
arxeologik jihatdan juda yaxshi o’rganilgan. Minoy sivilizatsiyasi m.a. XVI-XV
asrning birinchi yarmida gullab-yashnagan. Yuqorida aytib o’tilganidek, tabiiy ofat
tufayli vayron bo’lgan va ziflashgan Kritga axeylar bostirib kirgan va sivilizatsiya
markazi materikka ko’chgan.
Axey sivilizatsiyasining gullab-yashnashi XV-XIII asrlarga to’g’ri keladi. Bu
davrga saroylar Mikena, Tirinf. Pilos, Afina, Fiva va boshqa joylardan topilgan.
Axey jamiyati iqtisodiy tizimining asosini saroy xo’jaligi tashkil etgan. Erlar xususiy
va jamoa erlariga bo’lingan. Jamiyatning eng quyi qatlamini tashkil etgan qullar
asosan saroyga qarashli bo’lgan. Erkin jamoachilar muhim ijtimoiy guruhni tashkil
etgan. Davlat tepasida siyosiy va diniy funksiyalarga ega bo’lgan podsho (“vanaka”)
turgan.
XIII asr oxirida Yunonistonga shimoliy xalqlarning, shu jumladan yunon-
doriylarning kirib kelish boshlandi va XII asr oxiriga kelib axey sivilizatsiyasi yakun
topdi.
M.a. XI-IX asrlar haqida ma’lumot beruvchi asosiy manbalar “Iliada” va
“Odisseya” epik poemalaridir. Ularda axeylarning Troyaga yurishi haqida hikoya
qilinadi. Ammo bu asarlarning muallifi hisoblanadigan Gomer m.a.VIII asrda
yashaganligini hisobga olish lozim. Bu davrda Yunoniston aholisi asosan
dehqonchilik bilan shug’ullangan, chorvachilik ham rivojlangan. Hunarmandchilik,
ayniqsa metallsozlikda muhim o’zgarishlar sodir bo’ldi. Aynan shu davrda temirdan
keng foydalanila boshlandi.
Yunoniston iqtisodida erkin dehqon etakchi shaxs bo’lgan. Doriylar istilo
qilgan hududlarda, masalan Spartada ahvol boshqacha bo’lgan, ular mahalliy axey
aholisini o’zlariga qaram qilib olgan.
Ilmiybaza.uz
Jamiyatni tashkil etishning asosiy shakli jamoaning alohida shakli bo’lgan
polis edi. Polislarning fuqarolari unga kirgan patriarxal oilalarning boshliqlari edi.
Polis-jamoa ikki funksiyani bajargan: erni va aholini himoya qilish hamda ichki
jamoaviy munosabatlarni boshqarish. Faqatgina Spartaga o’xshash qaram aholi
bo’lgan polislar sodda davlat tashkiloti xususiyatlariga ega bo’la boshladi.
Arxaika davrida antik jamiyatning asosini tashkil etgan ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy xususiyatlar shakllandi: klassik qulchilik; pul munosabatlari va bozor tizimi;
siyosiy tashkilotning asosiy shakli-polis; xalq suvereniteti konsepsiyasi va
boshqaruvning demokratik shakli. Arxaik davrda ayrim shahar-davlatlarda
boshqaruvning tiraniya shakli (m.a. VII-VI asrlar) ham mavjud bo’lgan.
Aynan shu davrda antik dunyoga to xristianlika qadar ta’sir ko’rsatgan ahloq
me’yorlari va estetik idellar ishlab chiqildi. Nihoyat bu davrda antik madaniyatning
asosiy xususiyatlari shakllandi: falsafa va fan, adabiyotning asosiy janrlari, teatr,
order me’morchiligi, sport. Arxaik davrda sodir bo’lgan “buyuk yunon
koloniyalashtirishi” ham ulkan tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi.
Klassik davr m.a. VI–V asr chegaralaridan to m.a. 338 yilgacha davom etgan.
Bu davr Yunonistonning eng yuksalgan, arxaik davrda shakllangan hodisalarning
gullab-yashnagan, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tashkilotning o’ziga xos shakli
bo’lgan polislarning hukmronlik davridir. Olimlarning fikricha qadimgi yunon
jamiyati, shu jumladan madaniyat va san’at taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlari
aynan jamiyatni tashkil etishning polis shakli bilan bog’liqdir.
Bu davrda sodir bo’lgan yunon-fors urushlari Elladaning ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi: qulchilikning keng tarqalishi, Afinaning
yuksalishi va demokratik tuzumning shakllanishi. Shu bilan birga, bu davrda Delos
dengiz ittifoqi va Peloponnes ittifoqining yuksalishi ular o’rtasidagi Peloponnes
urushining kelib chiqishiga olib keldi. Bu urush Yunoniston tarixida polis inqirozini
boshlab berdi, hokimiyat tepasiga oligarxiya kela boshladi.
M.a. IV asrga kelib fuqaro-er egalarining jamoasi sifatida vujudga kelgan
polislar savdo-pul munosabatlarining rivojlanishiga to’sqinlik qila boshladi.
Iqtisodiy va siyosiy sohalarda o’zgarishlar sodir bo’ldi, tiraniya qayta tug’ildi.
Ilmiybaza.uz
O’zaro urushlar YUnonistonni zaiflashtirdi, mamlakat xo’jaligini izdan chiqardi.
Bundan esa Makedoniya podsholigi foydalanib qoldi. Aleksandr Makedonskiy davri
klassik davrdan ellinistik davrga o’tish davri bo’ldi.
Makedonskiyning Sharqqa yurishlari va yangi bosib olingan erlarga
ellinlarning ommaviy ko’chib borishi ellinistik davrni boshlab berdi. Ellinistik
sivilizatsiyaning geografik va xronologik chegaralari olimlar tomonidan turlicha
baholanadi. Ellinizm davri uch bosqichga bo’linadi: ellinistsik davlatlarning tashkil
topishi (m.a. IV asrning oxiri-III asrning boshi), bu davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy
va siyosiy tizimining shakllanishi va gullab-yashnashi (m.a. III – II asrning boshlari)
va iqtisodiy tushkunlik, ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashishi, Rim hokimiyatiga
bo’ysunish davri (m.a. II asr-milodiy I asrning oxiri).
2.
Antik yunon madaniyati uzoq vaqt davomida rivojlanib bordi. Yunon
madaniyatining eng qadimgi tarixi “Egey” yoki “Krit-Miken” madaniyati bilan
boshlanadi. Kritda o’ziga xos chiziqli yozuv bo’lgan.
Bu davrda hashamatli me’morchilik kompozitsiyalari, podsho saroylari,
tasviriy va amaliy-dekorativ san’at namunalari yaratilgan. Shunday nodir
yodgorliklardan biri ingliz arxeologi A.Evans tomonidan Kritdan topilgan Knoss
saroyining qoldiqlaridir. Knoss saroyida ustunlardan keng foydalanilgan. Saroy
devorlariga suratlar ishlangan, pollari esa bejirim naqshlar bilan bezatilgan. “Parijlik
ayol” deb nom olgan tasvirda shaffof materiallardan to’qilgan libos kiyib olgan ayol
tasvirlangan. Monumental haykaltaroshlik belgisi bu yerda uchramaydi. Lekin
amaliy-dekorativ haykaltaroshlik va zargarlik san’ati borasida kritliklar nodir
yodgorliklar qoldirganlar.
Krit madaniyati inqirozga yuz tutgach, Egey madaniyatining markazi yunon
materigiga - Peloponnes yarim oroliga ko’chdi. Bizgacha Mikena va Tirinfdagi
baland tepaliklar ustiga m.a. XIV-XIII asrlarda qurilgan qal’alar, qo’rg’onlar etib
kelgan. Bu qo’rg’onlarning devorlari og’irligi 12 tonnagacha keladigan toshlardan
qurilgan bo’lib, devorning qalinligi 6-10 m. hatto undan ham ortiq bo’lgan. Masalan,
Tirinf qo’rg’oni devorining saqlanib qolgan qismining qalinligi -4,5 m, balandligi -
Ilmiybaza.uz
7,5 m. Mikena qo’rg’onining markaziy darvozasi “Sherlar darvozasi” deb
nomlangan. Darvoza atrofi yaxlit katta toshlardan qurilgan, tepasiga ustunlarni
ushlab turgan ikki sherning bo’rtma tasviri ishlangan. Bu ustun Mikena podsholari
qudrati va birligining ramzi bo’lgan.
Eramizdan avvalgi XII asr o’rtalarida Bolqon yarim orollarining shimolidan
janubga tomon siljiy boshlagan doriy qabilalarining Egey orollaridagi davlatlarni
bosib olishi Peloponesdagi Egey madaniyatini tugashiga sabab bo’ldi. Lekin uning
keyingi ellin madaniyatiga ta’siri kuchli bo’ldi.
Elladaliklar Egey madaniyatining eng yaxshi yutuqlarini o’zlashtirdilar. Ular
Krit-Miken diniy-mifologik tushunchalarini qabul qildilar. Kulolchilik, mayda
plastika san’ati an’analari Ellada san’ati taraqqiyotida davom ettirildi.
Qadimgi Yunoniston tarixining Gomer davri san’ati va madaniyatini
o’rganishda “Iliada” va “Odisseya” dostonlari qimmatli manba hisoblanadi. Mikena
yozuvlarining o’qilishi shu davrga oid ma’lumotlarning kengayishiga yordam berdi.
Gomer davrida hunarmandchilik, ayniqsa, kulolchilik va u bilan bog’liq bo’lgan
ko’zaga gul solish san’ati ravnaq topgan. Dastlabki ishlangan kulolchilik buyumlari
- ko’zalarda qadimgi yunon amaliy-dekorativ san’atining o’ziga xos xususiyatlari
namoyon bo’ladi. Bu ko’zalar yuzasiga geometrik naqshlar, o’simliklardan
ishlangan naqshlar, hayotiy voqealarni sxematik talqin etuvchi tasvirlar ishlangan
bo’lib, ularning shakli ko’rkam, naqshlar kompozitsiyasi aniq (“Dipilon ko’zalari”).
Arxaika davrida Gretsiyada ilmiy fikrlar rivojlanadi. Tibbiyot, astronomiya,
tarix, geografiya, matematika taraqqiy qildi, poeziya, adabiyot, teatr kamol topdi.
Yunonlar o’zlaridan avvalgi xalqlar, Sharq mamlakatlari - Bobil, Misrning fan va
madaniyat borasidagi yutuqlarini chuqur o’rganib, o’zlarining betakror san’at va
madaniyatlarini yaratishga muyassar bo’ldilar.
Yunon dunyoqarashi uchun politeizm va tabiatning jonliligi haqidagi
tasavvurlar xos. Arxaika davrida umumyunon xudolari panteoni shakllandi. Bunga
misol-Gesiodning “Teogoniya” poemasi. Siyosiy tarqoqlik va kohinlar tabaqasining
yo’qligi tufayli yunonlarda yagona din shakllanmadi. Ko’plab bir-biriga yaqin diniy
tizimlar vujudga keldi.
Ilmiybaza.uz
Arxaika davri–me’morchilikning shakllanish davridir. Bu shaharlarning
rivojlanishi va qurilishi bilan bog’liq. Bu davr uylari sodda va primitiv, asosiy
e’tibor mahobatli me’morchilik, birinchi navbatda ibodatxonalarga qaratilgan.
Yunon ibodatxonalari bir necha tipda bo’lib, bularning ichida eng keng tarqalgan
tipi peripter hisoblangan. Bu tipda qurilgan binoning markaziy qismi muqaddas er-
sella bo’lib, atrofi esa ustunlar bilan o’ralgan. Yunon me’morchiligining o’zga xos
xususiyati – orderlar tizimining qo’llanilishidir.
Arxaika davrida yunon monumental haykaltaroshligi kamol topa boshladi.
Persey va Gerakl qahramonligiga, xudolar va gigantlar jangiga bag’ishlangan
kompozitsiyalar shu davr haykaltaroshligi mahsulidir.
Arxaika davrining ko’zaga surat solish san’ati dastlab qora figurali vazalarda
namoyon bo’ldi. Ayniqsa qora figurali vazalar ishlash san’ati m.a. VI asrning IIIII
choragida rivojlangan. Mashhur ustalardan biri, rassom Klitiy bo’lgan. U jahonga
mashhur bo’lgan “Fransua vazasi”ni bezatgan. Keyinroq qizil figurali vazalar
ishlash keng tarqaldi. Qizil figuralarda tasvirlangan obrazlar, tasvirlar ko’zaning
tabiiy rangi - pishirilgan loy rangida (qizg’ish, qizg’ish jigarrang) qoldirib, fon,
qolgan bo’shliq esa qora lak bilan bo’yab chiqilgan. Bu uslub voqelikni real
tasvirlashda katta imkoniyatlarga ega bo’lib, m.a. VI asrning 3-choragidan IV
asrgacha davom etdi.
Arxaika davrining eng katta yutug’i yunon yozuvining paydo bo’lishidir.
Finikiya bo’g’inli tizimini o’zgartirgan holda yunonlar axborotni aks ettirishning
oddiy usulini yaratdilar.
Yevropa madaniyati uchun ulkan ahamiyatga ega bo’lgan falsafaning vujudga
kelishi ham arxaika davri bilan bog’liq. Yunon falsafasining ilk shakli -
naturfilosofiya taraqqiyoti faylasuflar Fales, Anaksimen, Anaksimandr nomlari
bilan bog’liq. Bu davrda pifagorchilar maktabi ham yuzaga keldi.
Eramizdan avvalgi V asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Gretsiya madaniy
ravnaqining oltin davri boshlandi. Yangi an’analar dastlab shaharsozlikda ko’zga
tashlandi. Bu davrda miletlik Gippodamaning shahar qurilishi borasidagi sistemasi
muhim rol o’ynadi. Shu plan asosida qurilgan Milet, Olinf shaharlarining ko’chalari
Ilmiybaza.uz
ochiq va keng prospektlardan tashkil topgan. V asrning birinchi yarmida doriy
me’morchiligining mashhur namunasi bo’lgan Olimpdagi Zevs ibodatxonasi barpo
etildi. San’atning hamma tur va janrlari rivojlanib, yuqori klassika davri
kishilarining estetik ideal haqidagi tushunchalarini mukammal badiiy obrazlarda
ko’rsatadi. Bu taraqqiyotda, so’zsiz, shu davrning yirik davlat arbobi Perikl muhim
rol o’ynadi. Yuqori klassika davrida Afina akropoli o’zining tugal ko’rinishini
egalladi. Perikl tashabbusi bilan Afinaning ichki qal’asi - Akropol qayta tiklandi. Bu
qal’a Eron-Yunon urushida vayron bo’lgan edi. M.a. V asrning uchinchi choragida
bu yerda Parfenon, katta darvozaxona - Propiley, qanotsiz g’alaba ma’budasi Nikaga
atab qurilgan Nika Apteros qad ko’tardi. Bu binolar badiiy bezakka boy bo’lgan.
Masalan, Propiley devorlari davlatning jangovor o’tmishini tasvirlovchi suratlar
bilan bezatilgan. Akropolning ochiq maydonida Afina davlatining kuch-qudratini va
ulug’ligini o’zida ifodalab, yunon tarixida birinchi bor umumellin birligini namoyish
etuvchi me’morchilik ansambli edi. Yunon klassikasi me’morchiligining beqiyos
namunasi, yuksak aql-zakovat mevasi va afinaliklar homiysi bo’lgan Afina
ma’budasiga bag’ishlangan Porfenon ibodatxonasi hisoblanadi. U m.a. 447-438
yillarda
me’morlar
Iktin
va
Kallikrat
tomonidan
qurilgan.
Parfenon
ibodatxonasining bezak va haykallari esa davrning buyuk haykaltaroshi, Periklning
yaqin safdoshi Fidiy rahbarligida bajarilgan.
Bu davrga kelib, haykaltaroshlik yuksak kamolot davriga qadam qo’ydi.
Haykaltaroshlar endilikda odam qomati va yuz tuzilishini to’g’ri tasvirlabgina
qolmasdan, o’z asarlarida murakkab harakatlarni ham ifodashga, kompozitsiya
echimining hayotiy bo’lishiga, inson ma’naviy olamining turli qirralarini yoritishga
alohida e’tibor bera boshladilar. Bu xususiyat klassika davrining buyuk
haykaltaroshlari Miron (“Diskobol”, “Afina va Marsiy”), Poliklet (“Dorifor”,
“Diadumen”), Skopos (“Menada”) ijodida sezilarli edi. Klassika davri tasviriy
san’atida ham realistik an’analarga intilish kuzatiladi. Bu davrdagi rangtasvir rivoji
Polignot va Appolodorlar nomi bilan bog’liq.
M.a. V asr dramatik san’atning gullab-yashnash davridir. Esxil, Safokl,
Evripdlar yaratgan tragediyalar, Aristofan yaratgan komediyalar o’z davrining
Ilmiybaza.uz
muhim muammolarini ochib berishga xizmat qilgan.
M.a. V asrda eng yirik
yunon tarixchilari Gerodot va Fukidid o’z asarlarini yaratdilar va tarix ilmi rivojiga
ulkan hissa qo’shdilar. Klassika davrida yunon falsafasi ham o’ziga xos tarzda
rivoj topdi. Geraklit, Empedokl, Anaksagor, Levkipp, Demokrit, Protagor, Sokrat
kabi faylasuflar bu davrda turli falsafa maktablariga asos soldilar.
Ellinizm davri me’morchiligi o’zining hashamatliligi, dabdabadorligi va katta
hajmga intilishi bilan xarakterlanadi. Me’morchilik nazariyasi rivojlanadi Uning
bosh maydoni atrofi esa turli ijtimoiy binolar bilan o’ralgan.
Ellinizm
davri
madaniyati yaxlit tusga ega emas edi, u har bir hududda mahalliy an’anaviy va yunon
madaniyatining o’zaro ta’siri natijasida shakllangan edi. Shu bilan birga ellinistik
madaniyatni umumiy xususiyatlarga ega bo’lgan yaxlit hodisa sifatida baholash
mumkin. Ellinistik madaniyatning vujudga kelishida ellin turmush tarzi va ellin
ta’limotining tarqalishi muhim omil bo’ldi.
Ellinistik shaharlar o’ziga xos qiyofaga ega edi. Masalan, Misr Ptolemeylar
podsholigining poytaxti Aleksandriya ellinistik dunyoning yirik madaniy-siyosiy
markazi, yirik port shahri edi. Bu davrda jamoat binolarining yangi tiplari paydo
bo’ldi: kutubxonalar (Aleksandriya, Pergam va b.), Museyon (Aleksandriya,
Antioxiya), spetsifik binolar- 120 metrlik Faross mayog’i va Afinadagi SHamollar
minorasi.
Ellinizm davrida sharq va yunon dunyosida to’plangan bilimlarning
solishtirilishi uning klassifikatsiyasi va yanada taraqqiy etishiga asos bo’ldi.
Matematika (Evklid, Appoloniy, Arximed), astronomiya (Kiden, Naburian,
Aristarx, Gipparx), geografiya (Erastofen, Posidoniy, Gippal, Strabon), botanika
(Feofrast), meditsina (Gerofil Xalkedonskiy, Erasistrat) kabi fanlarda ulkan yutuqlar
qo’lga kiritildi.
Adabiyotda eski janrlar-epos, tragediya, lirika, ritorika va tarixiy proza yanada
rivojlandi va yangi janrlar-filologik tadqiqotlar, lug’atlar, biografiyalar va h.k.
yuzaga keldi.
Monumental haykaltaroshlik bu davrda yanada rivoj topdi.
Ellinistik
haykaltaroshlikka
mifologik
mavzular,
mahobat,
murakkab
kompozitsiyalar xos. Masalan, Rodos kolossi-Xeres tomonidan yaratilgan
Ilmiybaza.uz
Geliosning 35 metrlik bronza haykali san’at va texnika mo’’jizasi edi. Pergamdagi
Zevs mehrobida aks ettirilgan xudolar va gigantlar kurashi sahnalari ( uzunligi 120
m.) dinamikasi, ifodaliligi va dramatizmi bilan ajralib turadi. Bu davrda Lisipp,
Skopas va Praksitel an’analarini davom ettirgan rodoss, pergam va aleksandriya
haykaltaroshlik maktablari shakllandi. Aleksandrning “Melos orolidagi Afrodita”
(“Venera Miolsskaya”), noma’lum haykaltaroshlarning “Samofrakiya orolidagi
Nika”, “Anadiomen Afroditasi”, Agesandr, Polidor va Afinodorlar tomonidan
yaratilgan “Laokoon”, “Farnez buqasi”, “O’layotgan gall”, “O’zi va xotinini
o’ldirayotgan gall” kabi asarlar ellinistik haykaltaroshlikning durdonalaridir.
Portret haykaltaroshligi va rangtasviri ham yuksak darajada taraqqiy etdi. Bu
haqida Fayum vohasi portretlari orqali xulosa chiqarish mumkin.
Ellinistik davrdagi tarixiy va falsafiy asarlarda insonning jamiyatga, o’z
davrining siyosiy va ijtimoiy muammolariga munosabati aks etgan. Bu davr
falsafasida kiniklar va skeptiklar maktabining roli o’sdi. Stoiklar va Epikur falsafasi
yangi davrning dunyoqarashining asosiy xususiyatlarini o’zida aks ettirdi.
Ellinistik davr diniy e’tiqodlarida ham yunon va sharq diniy tasavvurlarining
o’zaro ta’sirini ko’rish mumkin. Bu davrda an’anaviy yunon xudolari bilan bir
qatorda sharq xudolariga (Aarapis, Isida, Kibela) topinish ham keng tarqaldi.
Ellinistsik podsholar, qadimgi SHarq an’analaridan foydalangan holda podsholarga
topinishni keng yoyishga harakat qilardilar. Rim tomonidan ellinistik davlatlarning
zabt etilishi, Sharqiy O’rta erdengizi mamlakatlariga siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarning rimcha shaklining yoyilishi o’z navbatida aks ta’sirga ega edi-
Rimga ellinistik madaniyat, mafkura va ijtimoiy-siyosiy tuzilmalar kirib kela
boshladi. Ellinistik dunyoning ko’plab xususiyatlari Rim imperiyasi tomonidan
meros qilib olindi.
6.3. Italiyada m.a. avvalgi 3—2 minginchi yillarda shaharlar mavjud bo’lgan.
Bu davrda Italiyada bir qancha qabilalar yashagan. SHulardan biri italiy qabilalari
bo’lib, ular yashagan erlarni (hozirgi Rim atrofi), Italiya deb ataganlar. Keyinchalik
butun Apenin oroli Italiya deb yuritila boshlagan. Italiya, uning tuprog’ida
maydonga kelgan Rim davlati esa jahon madaniyatining ravnaqiga katta hissa
Ilmiybaza.uz
qo’shdi. Dastlab Tibr qirg’og’idagi uncha katta bo’lmagan oligarx respublika,
so’ngra butun Italiyaning xo’jayini bo’lgan va nihoyat, butun O’rta er dengizi bo’yi
va antik dunyoni zabt etib ulkan davlatga aylangan Rimning harbiy qudrati ortib
bordi. M.a. 146 yilda Karfagenning qulashi bilan Rim butun Gretsiyani egalladi.
Ammo «Asir olingan Gretsiya o’zining madaniyatsiz g’olibini endi»
(Goratsiy). Rimliklar yunonlardan juda ko’p sivlizatsiya yutuqlarini o’zlashtirdilar.
M.a. VII asrdan to yangi eraning V asriga qadar bo’lgan o’n ikki asr mobaynida
italiyaliklar san’ati va badiiy madaniyati o’zining gullagan davrini boshidan
kechirdi. Qadimgi dunyoning yirik davlatlaridan hisoblangan Rim imperiyasi
paytida katta hajmdagi me’morlik ansambllari vujudga keldi, me’morlikning yangi
tiplari paydo bo’ldi. Italiyaliklar qadimgi Gretsiya san’ati va madaniyatiga zo’r
hurmat bilan qaradilar. Uni ijodiy o’zlashtirdilar, nazariyasini yangi ilmiy bilimlar
bilan boyitdilar. Rim haykaltaroshligi va tasviriy san’atida ellinistik ta’sir juda
kuchli bo’lganligi o’ziga xos rim san’atining taraqqiyotiga halaqit berardi.
Keyinchalik rimliklar realistik portret, tarixiy mavzudagi relef yaratish, mozaika,
amaliy san’at borasida novatorlik namunalarini ko’rsatdilar.
Rim san’atining rivojlanish davrlari:
1.
Rim respublikasigacha bo’lgan davr (m.a. 3000 y-m.a.3 asr)
2.
Rim respublikasi davri (m.a. 3 asr-m.a.1 asrgacha)
3.
Rim imperiyasi davri (m.a. 1 asr oxiri-m. 5 asr)
Qadimgi Rim san’ati Apenin yarim orollaridagi ko’pgina xalqlar, jumladan,
etrusklar, keyinroq Rim bosib olgan erlardagi boshqa xalqlar san’ati ta’sirida rivoj
topdi. Rim tarixining ilk bosqichi (m.a. VIII-VI asrlar) da etrusklar – «dengiz
xalqlari» muhim o’rin tutgan. Etrusk san’ati o’ziga xos bo’lib, unda Kichik Osiyo,
keyinchalik Gretsiyaning ta’siri sezilib turadi. Etrusk san’atida realizmga intilish
kuchli, buni etrusk zodagonlarining dahmalaridagi tasvirlarda ko’rish mumkin.
Ularda xo’jalik hayotidan sahnalar tasvirlangan. Realistik an’analar portretlarda ham
ko’rinib turadi: vafot etganlarning niqoblari yoki inson boshi shaklidagi dafn
idishlari, ayniqsa terrakota qabrtoshlarida. Etrusk haykaltaroshligi rim portret
janriga katta ta’sir ko’rsatgan.
Ilmiybaza.uz
Rim me’morlari ham etrusklardan ko’p narsalarni qabul qilgan. Etrusklar
toshlardan katta-katta imoratlar solganlar, birinchi bo’lib toshdan gumbaz va arkalar
ishlaganlar. Etruriya shaharlari (Kere, Tarkvini, Veym, Klezium) baland, qalin,
mustahkam devorlar bilan o’ralgan. Keng yo’llar, mustahkam ko’prik va kanallar
qurilgan. Etrusk dahmalari yunon namunalari asosida qurilgan bo’lsa-da, mahalliy
me’morlar unga ancha o’zgarish kiritishgan. Ular frizlar va karnizlarni bareleflar
bilan qoplashgan, frontonlar esa terrakota shakllar bilan bezatilgan.
Haykaltaroshlar
asosan
terrakota,
gil,
bronzadan
foydalanishgan.
Haykaltaroshlik namunalari: sarkofaglar, Veylik Appolon haykali, «Advokat»
bronza
haykali,
Arretiyadagi
sher
va
echki
boshli ximeralar.
Etrusk
haykaltaroshlaridan biri Vulka hisoblanadi. U Rimga Kapitoliydagi Yupiter
ibodatxonasini bezashga taklif etilgan. Vulka Veyidagi Apollon ibodatxonasining
dekorativ haykallarini ham ishlagan. Apollon (Veym Apoloni deb vaqti
tasvirlangan. Shaffof, engil libos ostidan uning rivojlangan yuritiladi) san’atkor
ijodining o’ziga xos tomonini xarakterlaydi. Unda san’at va nur xudosi bo’lgan
Apollonning shaxdam qadamlar bilan odimlab ketayotgan muskuli va kuchli qomati
ko’rinib turibdi.
Etrusk
madaniyatining
Sharq
bilan
bog’liqligini
avvalo
mahalliy
zodagonlarning mahobatli dahmalari orqali ko’rish mumkin. Toloslar - dafn
kamerasi va koridordan iborat bo’lib, ustida ulkan qo’rg’on barpo etilgan. Volk,
Tarkviniya va Kornetodagi dahmalar ichki tomondan yorqin suratlar bilan
bezatilgan. Etrusk madaniyatining rivojlanishida italiyadagi yunon koloniyalari
katta rol o’ynagan. Etruriya jamiyatining eng gullagan davri eramizdan avvalgi VII-
VI asrlarga to’g’ri keladi. Eramizdan avvalgi VI asrdan boshlab, Etrusk san’atiga
Italiyaning janubidagi yunon koloniyalari san’atining tasviri sezila boshladi.
Etrusklar yunon alfavitini, teatr va mifologiyasini qabul qildilar. Yunonlar singari
ular ham yuzasiga bareleflar tushirilgan oltin tangalar chiqara boshladilar.
VI asr oxirida Rimning qudrati oshdi. M.a. 753 yilda barpo etilgan Rim m.a. 280
yilda butun Italiyada o’z hukmronligini o’rnatgan. Erishgan buyuk zafarlariga
qaramay Rim shahri hali ellinistik Sharqning hashamatli va to’g’ri rejalashtirilgan
Ilmiybaza.uz
shaharlariga bas kelolmas edi. Rim ibodatxonalarida etrusklar san’ati ta’sirini
ko’rish mumkin. Kapitoliy ibodatxonasi Yupiter, Minerva sharafiga 509 yilda
qurilgan.
Rim me’morligida I asrning oxiri va II asr boshlarida eng katta me’morlik
komplekslari yaratildi, ko’p qavatli binolar vujudga keldi va shahar qiyofasini
belgiladi. Yuliylar, Flaviylar, Severlar kabi imperatorlar davrida qurilgan g’oyatda
katta saroylar, zafar ustunlari shu davr ideologiyasini badiiy ifodalovchi yodgorlik
sifatida xarakterlidir. Shunday me’morlik kompozitsiyalaridan biri 81-yilda qurilgan
Tit me’morial zafar arkidir. Keyinroq Septima, Sever, Troyan va Konstantinlarga
atab shunday zafar arklari qurilgan.
Qadimgi Rimning eng katta binolaridan biri Kolizey amfiteatridir. Planda
Kolizey gigant oval bo’lib, uning asosi 188x156 m, devorlarning balandligi 48,5 m
ga yaqin. Gladiatorlar jangi uchun mo’ljallangan bu binoga bir vaqtning o’zida 55
ming tomoshabin kira olgan. Rim me’morligining yana muhim yodgorligi «hamma
xudolarning qasri» — Panteon hisoblanadi. Me’mor Apollodor Damashqiy
tomonidan 118—125 yillarda qurilgan bu bino antik dunyoning eng katta gumbazli
binosi bo’lib, unda Rim me’morligining novatorlik xususiyati yaqqol ko’zga
tashlanadi.
Rim me’morligida paydo bo’lgai yangi tiplardan biri termalar — (suv
saroylari)dir. Iliq va sovuq suvli hovuzlar, gimnastika zallari, oromgoxlar,
kutubxona bo’lgan 2—3 ming kishiga mo’ljallangan bunday suv saroylari bezagiga
aloxida e’tibor berilgan. Mozaika va devoriy suratlar, haykal va amaliy san’at
buyumlari saroy go’zalligiga go’zallik qo’shgan. Imperator Karakalla davridagi
terma (211—216 yillarda qurilgan), ayniqsa, katta va hashamatli bo’lgan. 11 gektar
erni egallagan bu saroy dam olish, ko’ngil ochish uchun ham mo’ljallangan.
Rim me’morligining so’nggi muhim yodgorligi Rim forumidagi Maksensiya
baziklikasidir. 306—312 yillarda karkas konstruksiyasida qurilgan bu bino antik
davrning eng katta grajdan me’morligidir. Turli siyosiy yig’ilishlar o’tkazish, savdo-
sotiq ishlarini olib borish uchun mo’ljallangan bu bino intereri uch nefli bo’lgan.
Ilmiybaza.uz
Shaharning markaziy maydonlari — forumlari, ayniqsa, go’zal bo’lgan.
Italiyaning asosiy yo’llari forumdan boshlangan, shaharning asosiy ko’chalari shu
forumga borib taqalgan. Uning markazida haykallar, dekorativ ustunlar o’rnatilgan.
Imperator Troyan forumi esa juda hashamatli bo’lgan. Me’mor Apollodor
tomonidan 109-113 yillarda qurilgan bu forum maydoni 116x95 m bo’lib, uning
o’rtasidagi 27 metrli ustunga Troyanning daklarga qarshi olib borgan kurashini aks
ettiruvchi bo’rtma tasvir yuqoriga o’ralib chiquvchi burama frizda ishlangan. Ustun
tepasiga imperatorning bronza haykali o’rnatilgan. Bu haykal XVI asrda olinib,
o’rniga apostol Pyotr haykali o’rnatilgan. Ustun pedestaliga Troyan vafotidan keyin
uning xoki solingan urna joylashtirilgan.
Qulchilikning avj olishi, savdo-sotiqning kuchayishi Rim provinsiyalarida
ham madaniy jonlanishni keltirib chiqardi. U erlarda ham yangi madaniy markazlar,
shaharlar vujudga kela boshladi. Bu shaharlar qurilishi Rim me’morligiga xos
bo’lgan aniq planirovkada qad ko’tardi. Bizgacha yaxshi saqlangan shaharlardan biri
Timgad hisoblanadi. Troyan buyrug’i bilan barpo etilgan bu shahar maydoni
kvadratga yaqin bo’lib, markaziy forum atrofi ustunlar bilan o’ralgan, teatr,
kutubxona va shahar hammomlari joylashgan. Shaharning asosiy ko’chalaridan biri
oxirida esa Troyan zafar arki qurilgan. Boylarning villalari shahar chekkasida
bo’lgan. Timgad Rim imperatorligi davridagi shahar qurilish san’atini ko’rsatuvchi
yorqin misoldir.
Rim tasviriy san’atidan bizgacha ko’pgina haykaltaroshlik namunalari (relef,
portret, mavzuli kompozitsiyalar) saqlanib qolgan. Rimliklarning portret san’atidagi
yutuqlari, ayniqsa kattadir. Respublika davrida realistik portret rivojlandi va antik
dunyo san’atida etakchi o’rinni egalladi. Bunga, birinchidan, Rim amaldorining o’z
portret va haykallarini ijtimoiy joylarga qo’yish imtiyozi bo’lsa, ikkinchidan,
ko’mish marosimi bilan bog’liqligi edi. Boy aristokratlarning mehmonxonalarida
(qabulxonalarida) shu uy xo’jayini ajdodlarining portreti, haykallarini saqlaganlar
va shundan g’ururlanganlar. Bunday haykal-portretlar toshdan ishlangan bo’lib,
ko’mish marosimi vaqtida marhumning tobuti ortidan ko’tarib olib borilgan. Bu
portretlar marhumning o’ziga juda o’xshatilgan bo’lib, dokumental aniqligi bilan
Ilmiybaza.uz
xarakterlangan va bunday portretlar, asosan, marhum yuzidan olingan niqob-qolip
asosida ishlangan. Badiiy jihatdan bo’sh bo’lgan bu portretlarni rimliklarning o’zlari
grek san’atkorlarining asarlaridan ustun qo’yganlar. Bu portretlar keyingi Rim
realistik portretining rivojlanishida muhim rol o’ynadi.
Eramizdan avvalgi III—I asrlarda Rim ma’naviy hayotidagi o’zgarishlaridan
biri, bu tasvirlanuvchi shaxsning individual xislatlari va ma’naviy dunyosiga
qiziqishning oshishi bo’ldi. Natijada Rim respublikasi davrida mavjud bo’lgan
portretchilik san’atidagi yo’nalish — tasvirlanuvchining faqat tashqi qiyofasini
dokumental aniqlikda aks ettiruvchi portretlar bilan bir qatorda, ikkinchi yo’nalish
— tashqi ko’rinishni aniq tasvirlash, grek plastikasiga xos bo’lgan xususiyat —
umumlashma obrazni yaratish, uni birmuncha ideallashtirish va ma’naviy dunyosini
ochib berishga intilish an’anasi sezilarli bo’ldi.
Rim imperatorligi davrida hukmronlar va ularning kuch-qudratini ifodalash
san’atkorlarning bosh vazifasi bo’lib qoldi. Ular o’z asarlarida imperatorlarni o’ziga
o’xshatish bilan bir qatorda, uni ongli ravishda ideallashtirishga intila boshladilar.
Eramizdan avvalgi V—IV asr grek san’ati namunalari taqlid uchun asosiy
manba bo’lib qoldi. Grek klassikasidagi ulug’vorlik va tantanavorlik vafosi,
xaraktyerdagi vazminlik, sipolik, tanlangan nisbatlar va aniq, sodda shakllar Rim
san’atkorlarini o’ziga jalb eta bordi. Oktavian Avgust haykalida shu intilishlar o’z
ifodasini topdi. Haykalda u sarkarda va davlat arbobi sifatida tasvirlanadi. Mag’rur,
ulug’vor turishi, qo’l harakatining ifodali olinishi butun kompozitsiyaga
monumentallik baxsh etgan. Qo’lidagi nayza-cho’qmori ramziy xarakterga ega
bo’lib, uning hukmdorligini belgilaydi. Avgust pansir — temir niqobga o’ralgan.
Niqob yuzasi bo’rtma tasvir bilan bezatilgan. Avgustning o’ng oyog’ida Veneraning
o’g’li Amur tasvirlangan, bu bilan san’atkor go’yo Avgustlar oilasi, ajdodlari shu
muqaddas xudolar avlodidan ekanligini ko’rsatmoqchi bo’ladi. Haykalda yuz
ko’rinishi Avgustning o’ziga o’xshatilgan, lekin haykaltarosh obrazni ideallashtirib,
uning ko’rinishiga mardlik, jasurlik va sof vijdonlilik baxsh etadi. Shunday qilib, u
Rimning ideal fuqarosi obrazini yaratadi.
Ilmiybaza.uz
Flaviylar sulolasi davrida haykaltaroshlikda tanqidiy realizm etakchi o’rinni
egallay boshladi. Haykaltatarosh tashqi effekt va dabdabalikka e’tibor bergan holda,
yaratilgan obrazning xarakterini to’liq va haqiqiy ochib tashlashga harakat qiladi.
Tasvirlanuvchidagi manmanlik, kaltafahmlik, qattiqqo’llik ro’yi-rost ko’rsatiladi.
Bu xususda Neron portreti xarakterlidir. Antoniylar davrida portret san’atida
jiddiylik o’rnini nafislik, charchagan holatni ochishga intilish, mushohadali shaxslar
tasvirini ishlashga intilish hollari seziladi. Bu davr portretlaridagi odamlar
birmuncha insonparvar, lekin cho’chiganroq, g’amgin holda goho kulib, goho
xayolga cho’mgan holatda tasvirlanadi. Chunonchi, «Suriyalik qiz» haykalidagi
engil lirik kayfiyat, qarashi va turishidagi g’amginlik haykaltarosh tomonidan
ustalik bilan tasvirlangan.
III asr rim portret san’atining haqiqiy rivojlangan davridir. Bu davrdan
boshlab, haykaltaroshlar avvalgi mavjud an’analardan voz kecha boshlaydilar.
Endilikda kuch-g’ayrati toshib yotgan, janglarda toblangan, hukmdor, qattiqqo’l
shaxslar qiyofasi keng o’rinni egallay boshlaydi. Imperator Karakalla byusti Rim
realizmining shoh asarlaridandir.
Imperatorlik davrining so’nggida yaratilgan portretlarda kelajakka umidsizlik
bilan boqish, insonni tabiat oldida ojiz qilib ko’rsatishga intilish seziladi. Yerdagi
hayot, uning go’zalligiga nafrat bilan qarash, narigi dunyo farog’ati to’g’risida
o’ylash, taqdirga tan berish kayfiyatlarini ko’rsatish bu davr san’atida etakchi o’rinni
egallay boshladi. Shunday qilib, asta-sekin antik an’analari bilan aloqa uzildi. Rim
imperatorligining so’nggi davri san’atida o’rta asrchilikka xos bo’lgan xususiyatlar
endilikda ko’proq ko’zga ko’rina boshladi. Rimning gullagan shaharlari Pompey va
Gerkulanumdagi boy, zodagonlarning uylari devorlariga ishlangan suratlar Rim
rassomligi haqida ma’lumot beradi. Devoriy suratlarda qadimgi grek ustalari
ishlagan nusxalardan ko’chirmalar, turli naqsh, gul va girlyandalar tasviri ham keng
uchraydi. Bu uylarning pollari mozaika bilan bezatilgan. Shunday mozaikalardan
biri Favn uyidagi Aleksandr Makedonskiyning Eron shohi Doro bilan qilayotgan
jangi tasviridir.
Ilmiybaza.uz
Rim dastgoh rangtasviri to’g’risida ma’lumotlar kam saqlangan. Faqat bu
haqda I—III asrlarda ishlangan Fayum portretlari tasavvur bera oladi. Bu
portretlarning nomi Rim imperiyasining sharqiy provinsiyasi bo’lgan Misrdagi El-
Fayum vohasidagi nekropoldan topilgani uchun shunday deb ataladi. Fayum
portretlari ellin-rim san’ati ta’sirida rivojlandi. Lekin bu yerda u ko’proq qadimgi
Misr portret san’ati an’analarini davom ettirdi. Portret tasvirlanuvchi hayot vaqtida
taxta yoki xolstga ishlangan bo’lib, u o’lgandan keyin marhumning jasadi bilan
qabrga qo’yilgan. Fayum portretlari o’zining realistik xarakteri bilan ajralib turadi.
Tasvirlanuvchining yoshi, xarakteri, o’ziga xos individual xislatlari san’atkor
tomonidan mahorat bilan talqin etilgai. Keksa rimlik (I asrning III yarmi) va «Yosh
ayol», «Oltin chambarli yigit» portretlari shu jihatdan diqqatga sazovordir. II asrdan
boshlab, Fayum portretidagi realizm asta so’na boshladi. Uning o’rnini sxematik,
quruq portretlar egallay boshladi. Bular, albatta, davrning ma’naviy, iqtisodiy va
siyosiy dunyosidagi o’zgarishlar natijasi edi. Bundan tashqari, antik dunyoda yangi
din — xristian dinining keng yoyila boshlashi ham bu inqirozning sababi bo’ldi.
